Isa ka Tumalagsahon nga Taytay nga Nagbag-o sa Pulo

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Canada

NAHAMTANG sa Gulpo sang St. Lawrence sa Atlantic Coast sang Canada ang lunhaw kag korte-lati nga Prince Edward Island, ang pinakamagamay nga probinsia sa Canada. Ginlaragway ini sang ika-16 nga siglo nga Pranses nga manuglagulad nga si Jacques Cartier subong “ang pinakamatahom nga duta nga mahimo makita.” Ang Prince Edward Island mainanggaon nga gintawag nga Isla sang kapin sa 130,000 ka pumuluyo sini kag kilala ini tungod sa matinlo nga mga baybay, sa patatas nga nagatubo sa mauyahon kag mapula nga duta, kag sa mga ulang nga ginadakop sa baybay sini. Kapin sa isa ka siglo sa tapos nga ginlakip ang isla sa Dominion of Canada sang 1873, gintukod sini ang permanente nga koneksion padulong sa mainland​​​—⁠⁠ang tumalagsahon nga Confederation Bridge. Ano ang epekto sining taytay sa isla kag sa pumuluyo sini?

Ang Prince Edward Island kag ang mainland nautlan sang isa ka makitid nga dagat, nga mga 13 kilometros lamang kalapad sa pinakamakitid kag pinakamanabaw nga bahin sini. Apang, bangod sang 300 kilometros kalaba nga Northumberland Strait, ang mga tagaisla, nga nagapakabahandi sang ila maragtas, napanubli nga agrikultura, kag kalinungan sang ila tulad-hardin nga isla, nagabatyag nga nagapuyo sila sa isa ka tumalagsahon nga duog.

Sang Nobiembre 1996, sang ang katapusan nga kongkreto nga seksion sang Confederation Bridge ginplastar, wala na ini magbatyag nga nabaw-ing. Ang taytay opisyal nga ginbuksan sang Mayo 31, 1997. Sugod sadto, matabok na ini sang mga tagaisla kag mga bisita sakay sa awto sa sulod sang mga 12 minutos, gani makataboktabok na sila sa bug-os nga tuig.

Apang ano ang nagaganyat sa mga tawo sa sining nabaw-ing nga isla? Ang sabat para sa madamo  amo ang isa ka titulo sang libro​​​—⁠⁠Anne of Green Gables! Huo, ang awtor sining bantog nga libro, nga si Lucy Maud Montgomery (1874-1942), taga-Cavendish, diin makita gihapon ang iya puluy-an. Kada tig-ilinit, kapin sa 200,000 ka turista ang nagaduaw didto.

Ngaa Isa Ini ka Tumalagsahon nga Taytay?

Sa bug-os nga kalibutan may yara madamong tumalagsahon nga mga taytay nga ginadayaw sa aton moderno nga dag-on. Gani, ngaa takus ini nga sambiton sing pinasahi? Indi ini ang pinakamalawig nga taytay sa kalibutan, apang kon tigtulugnaw amo ini ang ginasiling nga “pinakamalawig nga taytay sa dagat nga natabunan sing yelo.”

Ang Northumberland Strait halos pirme natabunan sing yelo sa tion sang lima ka bulan nga tigtulugnaw, gani ining taytay gindesinyo nga makabato sa sining malain nga paniempo. Ang taytay nagasugod sa Jourimain Island, New Brunswick sa mainland. Halin diri, nagatabok ini sa estritso (strait) kag nagalab-ot sa nabagatnan-katundan nga balasbalason kag batuhon nga baybayon sang Prince Edward Island, malapit sa magamay nga minuro sang Borden. Nalangkag ka bala nga maeksperiensiahan ang pagmaneho patabok sining 11-metros kalapad, two-lane ka makitid nga haywey? Ang paglakat kag pagbisikleta ginadumili sa taytay, gani may ginhanda nga transportasyon para sa mga nagalakat kag sa mga nagabisikleta. Sa pinakamataas nga bahin sini, nahamtang ikaw sa mga 60 metros sa ibabaw sang tubig, nga subong kataas sang 20-ka-panalgan nga tinukod. Ngaa tuman kataas? Agod makaagi ang mga barko sa tunga sang pinakamadalom nga bahin sang tubig.

Pagtukod nga Ginabinagbinag ang Palibot

Ining daku nga proyekto nagakinahanglan sing masibod kag komprehensibo nga paseguro kag sing daku man nga pagplano agod maamligan ang palibot nga ecosystem (may kaangtanan sa mga sapat kag mga tanom kag sa ila ginaistaran). Ang ginakabalak-an gid amo ang mahimo nga epekto sang taytay sa pag-ilig sang yelo paagi sa estritso sa tigpamulak. Ang nagtipon nga yelo mahimo makaapektar sing daku sa mga tanom kag mga sapat nga nagapuyo sa duta kag dagat sa sining lugar subong man sa industriya sang pangisda. Bisan ang nakutkot nga materyal gikan sa kaidadalman sang dagat ginsaylo sa napili nga mga lugar sa paglaum nga mangin bag-ong puluy-an ini para sa mga pitikpitik ukon mga ulang.

Ang korte-imbudo nga saway nga mga panagang sa yelo nga ginbutang katupong sang tubig sa tagsa ka pier shaft (ang patindugon nga pundasyon ukon haligi sang taytay) importante gid. (Tan-awa ang diagram, pahina 26.) Ano ang kapuslanan sini? Samtang ang naanod nga yelo ginasalya sa korte-imbudo nga panagang, ang yelo nagadanlog paibabaw tubtob nga magwasaag ini bangod sang iya mismo kabug-aton. Nian nagakahulog ini pabalik sa sulog kag nagadanlog pakadto sa bisan diin man nga bahin sang haligi. Agod indi magtipon ang naanod nga yelo sa estritso, ang mga haligi ginplastar sing malig-on sa palatukdan nga bato sa distansia nga mga 250 metros.

 Ang Mabudlay nga Pag-asembol sa Taytay

Ang daku katama nga mga pidaso sang taytay tumalagsahon gid. Ang apat ka panguna nga bahin sang taytay amo ang (1) pier base ukon isa ka madamol kag tulad-haligi nga istraktura nga mas malapad sa ubos, nga ginaplastar sa alibutod sang estritso sa isa ka nahanda nga pundasyon kag nagaulhot sa kadaygan sang tubig, (2) pier shaft, nga naangot sa pier base, (3) pinakadaku nga girder ukon salsalon nga pasagi, nga naplastar sa ibabaw sang pier shaft, kag (4) drop-in spans nga ginakonektar sa pinakadaku nga salsalon nga mga pasagi. (Tan-awa ang diagram sa ibabaw.) Ang konstruksion nagkinahanglan sing kapin sa 6,000 ka manugpangabudlay, kag kapin sa 80 porsiento nga trabaho ang ginhimo sa takas sa “isa ka 60-ektaryas nga pasilidad.” Nian ang indibiduwal nga mga pidaso ginahakot halin sa takas pakadto sa lokasyon sa dagat kag gin-asembol diri.

Ang isa ka nahuman nga salsalon nga pasagi nagalaba sing 192 metros. ‘Paano hakuton ang amo ka daku nga butang?’ mahimo ipamangkot mo. Paagi sa paggamit sing transporter. Ang pagtan-aw kon paano nagapanghikot ang isa ka transporter magapahanumdom sa imo sa isa ka subay nga nagapas-an sing isa ka butang nga sobra kadaku kon ikomparar sa lawas sini. Ang pagkarga sa salsalon nga pasagi nga nagabug-at sing 7,500 ka tonelada kada isa mabug-at gid katama! Nagadalagan sa kahinayon nga tatlo ka metro kada minuto, ang transporter indi gid magdaug sa bisan ano nga palumba. Indi katingalahan nga ang duha ka transporter nga gingamit ginhingadlan nga Bao kag Pitikpitik!

Sanglit ining “mga subay” mahimo lamang gamiton sa duta, ang 102-metros kataas nga twin-hulled floating crane gingamit. Ginlaragway ini sang isa ka reporter subong “isa ka malaw-ay nga butang, nga may tuman kalaba nga liog kag daku kaayo nga mga tiil” apang “elegante subong sang isa ka gansa.” Ginhimo primero sang 1990 para sa taytay sa ulot sang mga pulo sang Funen kag Zealand sa Denmark, ini nga istraktura ginpakay-o kag gindala halin sa Dunkerque, Pransia. Sing makatilingala, ining makina “makahakwat sang katumbas sa 30 ka Boeing 737 nga mga eroplano kag makapanghikot sa tunga sang lawod sing subong ka mainandamon sa isa ka doktor nga nagaopera.”  Ginagiyahan sang isa ka global positioning system nga konektado sa satelayt, ginplastar sini ang pinakadaku nga salsalon nga mga pasagi kag ang iban pa nga mga bahin sini sing halos sigo gid.​​​—⁠⁠Tan-awa ang larawan, pahina 26.

Ano ang Nangin Epekto sa Isla?

Ang bag-ong taytay simbulo sang pag-uswag. Apang, para sa iban, wala sini nasabat ang mga pamangkot tuhoy sa palaabuton. Bisan karon, pagligad sang pito ka tuig nga gin-inagurahan ini, maaga pa agod pakton ang kabilugan nga epekto sang taytay, ilabi na sa palibot. Sang 2002 ang isa ka sientipiko sa pitikpitik nagreport nga ang taytay daw wala makaapektar sa populasyon sang mga pitikpitik. Nagsiling man sia: “Ang mga kasag sa dalagku nga mga bato nagdamo sing tumalagsahon sang nagligad nga lima ka tuig.” Paano naman naapektuhan ang turismo?

Sining karon lang, ang turismo nag-uswag sing “di-mapatihan nga 61 por siento,” siling sang isa ka report. Sa pagkamatuod, ang kalabanan nga mga turista nagakadto kon tig-ilinit. Dugang pa, sa ulot sang 1996 kag 2001, ang eksport halos nagpilo. Nagdamo man ang trabaho. Sa pihak naman nga bahin, nagnubo ang sueldo sang madamo nga nagatrabaho anay sa nagabiyahe nga barko. Ang isa pa ka reklamo sang iban amo ang mataas nga bayad sa paggamit sa taytay. Apang, subong mahimo isiling sang iban, ang pag-uswag indi matigayon nga wala sing bili.

Nagbag-o bala ang katahom sang isla bangod mahapos na ini makadtuan? Ang iban nga nagkari “gikan sa iban nga mga lugar” agod maeksperiensiahan ang kalinong sang isla mahimo magpalibog kon bala makakita pa sila sing isa ka lugar diin malikawan nila ang kasakuon sang siudad sa wala pa mahalitan nga lugar kag kabalasan sang Abegweit, ang “duyan sang mga balod,” subong ang pagtawag sa sini sang tumandok nga mga Micmac.

Sa pagkamatuod, ang Confederation Bridge dalayawon gid nga hinimuan. Ginatuyo bala ang mga tsuper sa tion sang ila malip-ot nga pagmaneho? Wala sila ginatuyo. Ang desinyo nga malaba nga S nagabulig sa ila nga magpabilin nga nagabugtaw kag magkalipay sa pagmaneho. Ayhan ining taytay magaganyat pa gid sa imo nga pamasyaran ining “Hardin sa Gulpo” kag tilawan ang malinong gihapon nga pagkabuhi, naluyagan mo man ang Anne of Green Gables ukon indi.

[Retrato sa pahina 27]

Mga Hangkat sang Paglakbay sa Tigtulugnaw

Natukiban sang ulihi sang unang taga-Europa nga pumuluyo sa Prince Edward Island nga ang malapad kag nagakaanod nga yelo nagapain sa ila gikan sa mainland sa sulod sang lima ka bulan kada tuig. Mabudlay gid tabukon ang daku kag nagalutaw nga yelo (ice floe), nga masami ginatipon sang mamadlos nga hangin. Pat-od gid nga magapalas-ay ini sa mga matalaw sa pagtabok. Ining mga pumuluyo una nga nagtilaw sa pagtabok sa estritso sang tigtulugnaw sang 1775 sakay sa magamay nga bangka nga may kahoy nga mga runner, bilang pag-ilog sa tumandok nga mga Micmac. Sugod sadto, ang koreo kag mga pasahero pirme na nagatabok sa estritso sa bug-os nga tigtulugnaw, bisan pa “talagsa lang nga may madamo nga pasahero nga luyag magpasimpalad sa pagsakay sa mga iceboat,” siling sang libro nga Lifeline​​—⁠⁠The Story of the Atlantic Ferries and Coastal Boats. Si F. H. MacArthur nagsiling sa Maritime Advocate and Busy East: “Doble ang plete sang mga babayi kay indi sila kinahanglan nga magtrabaho. Ang lalaki nga mga pasahero ginahigot sa bangka sa panit nga paha, nga amo ang ginagamit sa pagbutong sa bangka sa mayelo nga tubig kag nagaamlig [sa mga lalaki] gikan sa pagkalunod kon aksidente sila nga mahulog sa tubig. Ang mga bangka mga 5 ka metro kalaba, isa ka metro kalapad, [nga may] proa nga kaangay sang runner sang isa ka kangga. Ang panampad sang bangka ginapabakod sang madamol nga sin.” Ang katapusan nga pagtabok sining mga iceboat ayhan natabo sadtong Abril 28, 1917, sa tapos makakuha ang gobierno sing isa ka barko nga makalakbay sa yelo sing tayuyon kag sing mas di-peligruso sangsa mga iceboat.

[Retrato]

Ang mga “iceboat” nagatabok sa Northumberland Strait tubtob sang 1917

[Credit Line]

Public Archives and Records Office of Prince Edward Island, Accession No. 2301-273

 [Diagram sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

3 Main girder 4 Drop in span

 

2 Pier shaft

 

Panagang sa yelo

 

1 Pier base

[Mapa sa pahina 24]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Prince Edward Island

[Mga retrato sa pahina 25]

Ang Prince Edward Island nagaganyat sang ginatos ka libo ka turista kada tuig

[Retrato sa pahina 26]

Ang HLV Svanen nagaplastar sang pinakadaku nga salsalon nga pasagi sa “pier shaft”

[Credit Line]

Photo courtesy of Public Works & Government Services Canada and Boily Photo of Summerside

[Mga retrato sa pahina 26, 27]

Ang tunga sang taytay mga 60 metros sa ibabaw sang dagat, agod makaagi ang mga barko

[Picture Credit Line sa pahina 25]

Tourism Prince Edward Island/John Sylvester