Ang Pagkawili sa mga Pwites

PAGBUKAS man ini sing isa ka karnabal ukon sing mga Hampang sa Olimpiada, ang mga pwites pirme nga naangot sa selebrasyon. Ginagamit ang mga pwites sa selebrasyon sang Adlaw sang Independensia sa Estados Unidos, sa selebrasyon sang Bastille Day sa Pransia, kag sa mga selebrasyon sang halos tanan nga daku nga siudad sa kalibutan sa Bisperas sang Bag-ong Tuig.

Apang, san-o nagsugod ang pagkawili sang mga tawo sa pwites? Kag ano nga kalantip ang nadalahig sa paghimo sining matahom nga mga talan-awon?

Isa ka Tradisyon sa Sidlangan

Ang kalabanan nga mga istoryador nagaugyon nga mga Intsik ang nag-imbento sang mga pwites sang mga ikapulo nga siglo sang aton Kumon nga Dag-on, sang nadiskobrehan sang mga kemiko sa Sidlangan nga ang pagsamo sang salitre (potassium nitrate) sa asupre kag karbon (charcoal) nagapatubas sing eksplosibo. Ang taga-Nakatundan nga mga manuglagulad, subong ni Marco Polo, ukon ayhan ang Arabo nga mga negosyante amo ang nagdala sining madali maglupok nga butang sa Europa, kag sang ika-14 nga siglo, ang matahom nga mga pwites nagpahalipay sa mga tumalan-aw sa Europa.

Apang ang pulbos nga naghatag sining matahom nga kalingawan nagbag-o man sang lakat sang maragtas sang Europa. Gingamit sang militar ining eksplosibo nga nakilal-an sang ulihi subong pulbura sa pagtulod sa tingga nga mga bala, sa pagrumpag sa mga pader sang kastilyo, kag sa pagpahuyang sa poder sang politika. “Sang panahon sang Edad Media sa Europa,” siling sang Encyclopædia Britannica, “naglapnag man ang mga pwites sang naglapnag pa-katundan ang mga eksplosibo nga ginagamit sang militar, kag sa Europa ginpatuman sa eksperto sa mga eksplosibo sang militar nga magpasundayag sing mga pwites sa mga selebrasyon sang kadalag-an ukon kalinong.”

Sadto man nga tion, daw wala lang ginsapak sang mga Intsik ang posibilidad nga gamiton ang pulbura sa paglaglag. Sang ika-16 nga siglo, si Matteo Ricci, isa ka Italyano nga Jesuita nga misyonero sa China, nagsulat: “Ang mga Intsik indi eksperto sa paggamit sing mga pusil kag kanyon kag halos wala maggamit sini sa inaway. Apang, ang salitre gingamit sing sobra sa paghimo sing mga pwites agod ipasundayag sa pangpubliko nga mga hampang kag sa mga kapiestahan. Nalipay gid ang mga Intsik sa sini nga mga eksibisyon . . . Tumalagsahon gid ang ila kalantip sa paghimo sing mga pwites.”

Ang mga Sekreto sang Pagpasundayag sing mga Pwites

Wala sing duhaduha nga ang mga manughimo sing pwites sang una nagkinahanglan sing kalantip kag kaisog samtang nagahimo sila sing nagkalainlain nga pasundayag. Nadiskobrehan nila nga ang daku nga mga granyula sang pulbura mahinay masunog, samtang ang mapino nagalupok kon masunog. Ang mga pwites ginhimo paagi sa pagtakop sing isa ka punta sang sulpot nga kawayan ukon tubo nga papel kag ginapuno ang idalom nga bahin sing daku nga mga granyula sang pulbura. Kon sindihan ang pulbura, ang madasig maglapta nga mainit nga mga gas gintulod gikan sa bukas nga punta sang tubo, kag nagtugpo sang pwites sa kalangitan. (Ining sadsaran nga prinsipio ginagamit karon sa pagpadala sing mga astronot sa kahawaan.) Ang naibabaw nga punta sang pwites ginpuno sing mapino nga pulbura agod maglupok ini, kon madinalag-on, kon malapit na ini sa pinakamataas nga bahin sang pagtimbuok sini.

Halos wala sing daku nga pagbag-o sa paghimo sing mga pwites sa sulod sang mga siglo. Apang may yara pila ka pag-uswag. Ang nahibaluan lamang nga himuon sadto sang mga taga-Sidlangan amo ang puti ukon duag-bulawan nga mga pwites. Gindugang sang mga Italyano ang mga duag. Sa  pamuno sang ika-19 nga siglo, nasapwan sang mga Italyano nga kon idugang nila ang potassium chlorate sa pulbura, nagakasunog ini kon may bastante nga init agod mangin gas ang mga metal, kag nagahatag sing duag sa siga sini. Sa karon, ginadugang ang strontium carbonate agod mangin pula ang siga. Ang masili nga puti nga siga resulta sang titanium, aluminum, kag magnesium; ang asul resulta sang mga copper compound; ang berde resulta sang barium nitrates; kag ang dalag resulta sang misklada nga may sodium oxalate.

Ginpauswag pa sang mga kompyuter ang mga pagpasundayag sing mga pwites. Sa baylo nga sindihan ang mga pwites paagi sa kamot, mahimo orasan sang mga teknisyan ang ila pagpasundayag sing sibu gid paagi sa pagprogram sa kompyuter sa pagsindi sa mga pwites agod maglupok ini suno sa ritmo sang musika.

Kaangtanan sa Relihion

Subong sang ginsiling sang Jesuita nga misyonero nga si Ricci, ang mga pwites daku nga bahin sang relihioso nga mga selebrasyon sang mga Intsik. Ginapaathag sang magasin nga Popular Mechanics nga ang mga pwites “gin-imbento sang mga Intsik agod tabugon ang mga demonyo sa tion sang Bag-ong Tuig kag sang iban pa nga mga seremonya.” Sa iya libro nga Days and Customs of All Faiths, si Howard V. Harper nagsiling: “Kutob pa sang una nga panahon sang mga pagano ang mga tawo nagadala sing mga sulu kag nagadabok sing kalayo sa ila importante nga relihiosong mga okasyon. Indi katingalahan nga gindugang sa ila relihioso nga mga kapiestahan ang pagpasundayag sing matahom kag madamo sing duag nga mga pwites nga daw nagagiho sing kinaugalingon.”

Wala madugay sang ginbaton sang nagapangangkon nga mga Cristiano ang mga pwites, ang mga manughimo sing pwites nagtangdo sang patron nga santos. Ang The Columbia Encyclopedia nagsiling: “Ginbukot kuno sang iya amay [si Sta. Barbara] sa isa ka torre kag dayon ginpatay sia tungod isa sia ka Cristiano. Naigo sia [ang iya amay] sang kilat, kag bangod sang kon paano napatay ang iya amay, si Sta. Barbara nangin patron nga santos sang mga manughimo sing mga pusil kag mga pwites kag sang mga nagagamit sini.”

Daku nga Kagastuhanan

Para man ini sa relihioso ukon sekular nga mga selebrasyon, daw wala sing kaayawan ang publiko para sa mas daku kag mas matahom nga mga pagpasundayag sing mga pwites. Nagalaragway sa isa ka pasundayag sing mga pwites sang mga Intsik sang ika-16 nga siglo, si Ricci nagsulat: “Sang didto ako sa Nankin nasaksihan ko ang pagpasundayag sang mga pwites para sa selebrasyon sang una nga bulan sang tuig, nga amo ang pinakadaku nila nga kapiestahan, kag sa sini nga okasyon ginbanabana ko nga naggamit sila sing pulbura nga igo na nga gamiton sa daku nga inaway sa sulod sang pila ka tuig.” Tuhoy sa bili sini nga pagpasundayag, sia nagsiling: “Daw wala sing kabilinggan sa ila ang kagastuhanan kon tuhoy sa mga pwites.”

Halos wala sing nagbag-o sa pagligad sang mga siglo. Sang tuig 2000, sa isa lang ka selebrasyon nga ginhiwat sa Sydney Harbour Bridge, 20 ka tonelada sang mga pwites ang ginpalupok agod maglingaw sa isa ka milyon ukon kapin pa ka tumalan-aw nga nagtipon sa pangpang sang pantalan. Sa amo man nga tuig, sa Estados Unidos, $625 milyones ang gingasto sa halos 70 milyones ka kilo nga pwites. Pat-od gid nga madamo nga kultura ang padayon nga nawili sa mga pwites, kag sa karon masiling gihapon: “Daw wala sing kabilinggan sa ila ang kagastuhanan kon tuhoy sa mga pwites.”