Pagbantay sa Kalibutan

Ang Pangayaw nga mga Kasapatan Nagdagsa sa Espanya

“Kapin sa kuarenta ka espesyi sang pangayaw nga mga kasapatan gikan sa nanuhaytuhay nga bahin sang kalibutan ang nagdagsa sa kadutaan, kadagatan, kag kahanginan sang Espanya nga nagahalit sa tumandok nga mga tanom kag mga sapat,” report sang pamantalaan sa Espanya nga El País. Ang mga nagdagsa nagalakip sa daku nga pantat gikan sa Alemanya, berde nga lumot gikan sa Caribbean, ang mga monk parakeet gikan sa Argentina, kag ang mink gikan sa Aminhan nga Amerika. Madamo sini ang gindala sa Espanya agod ibaligya subong tumalagsahon nga mga hinuptanan ukon para sa iban pa komersial nga rason. Ang pila sini nakabuhi, ang iban ginbuy-an sang nangin lulan sila ukon indi na maganansiahan. “Magluwas sa pagkapierde sang ila ilistaran, ang nagadagsa nga mga espesyi amo karon ang nagapanguna nga kabangdanan sang pagdiutay sang tumandok nga mga espesyi,” siling sang biologo nga si Daniel Sol.

 Pangontra sa Dalit sang Man-ug Gikan sa mga Itlog

“Nadiskobrehan sang mga sientipiko sa India nga ang mga itlog sang manok mahimo mangin kuluhaan sang bulong para sa mga ginbuntog sang man-ug,” siling sang The Times of India. Ang mga manok nga 12 ka semana ang edad gin-indyeksionan sing isa ka “di-makamamatay nga dosis sang dalit” kag ginpasundan ini sing isa pa ka dosis pagligad sang duha ukon tatlo ka semana. Pagligad sang 21 ka semana, nagsugod sila sa pagpangitlog nga may mga antibody nga batok sa dalit. Nagalaum ang mga manugpanalawsaw nga mahimo buslan sang gikan-sa-itlog nga pangontra sa dalit ang bulong nga ginakuha sa mga kabayo, “nga ginapaidalom sa masakit nga mga pag-eksamin para sa koleksion sang bulong nga pangontra sa dalit sang man-ug,” siling sang The Times. Ang mga sientipiko sa Australia nakatigayon na sing kadalag-an sa sining bag-o nga teknolohiya sa mga pagtilaw nga ginhimo nila sa mga sapat. Kon mangin epektibo sa tawo ang gikan-sa-itlog nga pangontra sa dalit, mahimo ini mangin daku nga benepisyo sa India, diin 300,000 ka pagpamuntog sang man-ug ang ginarekord kada tuig. Sa sini, 10 porsiento sang mga biktima ang nagakapatay.

Ang Ikasarang sa Paglupad sang mga Alibangbang

“Tinuig na nga ginatinguhaan sang mga sientipiko nga mahibal-an kon ano ang nagahimo sa alibangbang nga lantip gid maglupad sing mahinay​—makapundo sa ibabaw kag makalupad paatras ukon patakilid nga daw kahapos lamang,” siling sang The Independent sang London. Nagapati karon ang mga manugpanalawsaw sa Oxford University nga sa katapusan, nahibaluan na nila kon paano nagalupad ang insekto. Gin-obserbahan nila ang paglupad sang pula nga admiral nga mga alibangbang paagi sa paggamit sing isa ka gindesinyo sing pinasahi nga tanel sang hangin kag manipis nga aso agod ipakita ang hulag sang hangin. Samtang ang mga insekto nagalupad pakadto pakari sa artipisyal nga mga bulak sa sulod sang tanel sang hangin, ginarekord sang high-​speed nga digital nga mga kamera ang hulag sang hangin sa palibot sang ila mga pakpak. Nadiskobrehan sang mga manugpanalawsaw nga “ang paglupad sang mga alibangbang indi lamang patarasak nga paglupadlupad, kundi resulta sang kalantip sini sa madamong mga mekanismo sang aerodynamics.” Nagalaum ang mga sientipiko nga magamit ini nga ihibalo sa paghimo sing remote-​controlled nga sakayan sa kahanginan nga may pila lamang ka pulgada nga kalabaon sang pakpak. Kon sangkapan ini sing isa ka kamera, sarang ini mapalupad sa suludlon nga mga duog [subong sang mga kueba] agod magkuha sing mga laragway para makita sang mga tawo.

Ang Insomniya sa Italya

Sang 2002 kapin sa 600 ka doktor kag 11,000 ka pasyente ang nagpakigbahin sa pinakalapnag nga pagtuon tuhoy sa insomniya nga ginhimo sa Italya. Ginpakita sang pagtuon nga kapin sa 12 ka milyon ka Italyano ang may insomniya, siling sang pamantalaan nga La Stampa. Sa mga gin-obserbahan, 65 porsiento ang nagbatyag sing katuyo sa aga kag 80 porsiento ang gintuyo sa pila ka tion sa adlaw, kag 46 porsiento ang nabudlayan sa pagkonsentrar sa ila trabaho. “Yadtong mga nagamaneho may mas daku nga posibilidad nga makasamad, kay ang katuyo amo ang kabangdanan sang 22 porsiento sang mga aksidente sa salakyan,” siling sang pamantalaan. Ginpakita man sang pagtuon nga 67 porsiento sang mga apektado ang wala gid nagasugid sang ila problema sa ila doktor. Ang manughituhog sang pagtuon, si Mario Giovanni Terzano, nagsiling nga “di-magkubos sa 20 porsiento sang mga may insomniya ang may nahauna nga mga sintoma, nga daw wala man sing maathag nga kabangdanan.” Apang, ang isa ka medikal nga pag-usisa mahimo magpakita sing may kaangtanan nga pisikal nga problema. Ang iban pa nga kabangdanan sang insomniya, siling ni Terzano, nagalakip sang kabalaka (24 porsiento), makapahuol nga mga hitabo (23 porsiento), kag kapung-aw (6 porsiento).

Nagapameligro nga Mapapas ang Saiga Antelope

“Sang 1993, kapin sa isa ka milyon nga saiga antelope ang nagalagawlagaw sa malapad nga kapatagan sa Rusya kag Kazakhstan. Karon, kubos na lang sa 30,000 ang nabilin,” siling sang New Scientist. Ang sapat nabiktima sang “isa ka epidemia sang pagpangayam,” siling sang report. “Nagasiling ang mga biologo nga amo ini ang hinali gid kag dramatiko nga pagnubo sang populasyon sang isa ka daku nga mamalya nga ila nakita.” Ngaa naglapnag gid ang pagpangayam? Sa maaga nga bahin sang katuigan 1990, bangod ginkabalak-an sang mga conservationist ang nagapameligro nga mapapas nga rhino, ginpasanyog nila nga salili sa sungay sang rhino ang sungay sang saiga sa tradisyunal nga bulong sang mga Intsik. Bangod wala na sing saiga sa Tsina, ang gin-ayam amo ang mga panong sa sentro sang Asia. Sa sulod sang lima ka tuig (1993-​98), halos katunga sa kadamuon sang sapat ang nabuhin, kag sang 2002 ang ila kadamuon nagnubo sing 97 porsiento. Sa Central Kazakhstan 99 porsiento ang napapas. Mga 4,000 ka sapat na lang ang nabilin didto. Si Abigail Entwistle, isa ka zoologist gikan sa Flora and Fauna International, nagsiling: “Dapat namon lubaron ang problema sa masunod nga duha ka tuig agod masalbar ang espesyi.”

Hunahuna, Emosyon, kag Kapagros

Ang aton ginahunahuna mahimo nga may daku pa gid nga epekto sa lawas sangsa pagpati naton sadto, siling sang isa ka report sa Polaco nga magasin nga Wprost. Nagsiling pa ini: “Ang hunahuna kag emosyon nagaapektar sa tanan nga importante nga mga organo kag sistema sa lawas sang tawo: nervous, immune, hormonal, circulatory, kag reproductive.” Gani, si Professor Marek Kowalczyk sang Military Institute of Hygiene and Epidemiology sa Warsaw nagsiling, “ang mga tawo nga may mahuol nga kabuhi duha ka pilo nga mas masunson nga ginasip-on kag ginatrangkaso sangsa iban.” Kag ang napung-awan nga mga babayi, siling pa niya, katunga lang ang tsansa nga magbusong. Nagreport man ang Wprost nga bisan pa ang kahuol mahimo wala ginatunaan sang kanser, “mahimo sini mapadasig ang pagtubo sing di-aktibo nga kanser.” Ang kaakig mahimo man makahalit sa kapagros, bangod ginapatihan nga ang maakigon, makiawayon nga mga tawo may mas mataas nga insidente sang balatian sa tagipusuon, nga nagapadaku sang ila katalagman sa atake sa tagipusuon.

Legal nga Pagbaligya sing Tiposo

Sa sulod lamang sang napulo ka tuig, kutob sang 1979 tubtob 1989, ang kadamuon sang mga elepante sa Aprika nagbuhin sing kapin sa katunga. Ang isa ka rason sini amo ang pagdahog sang mga produkto nga human sa ila mga bangkil. Ang isa pa ka rason sini amo ang madasig nga pagdamo sang awtomatiko nga mga armas sang mga mangangayam. Subong resulta, sang 1989 ang Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) nagpatuman sang bug-os nga pagdumili sa pagbaligya sing tiposo. Apang, sining karon lang, gintugutan sang CITES ang Bagatnan nga Aprika, Botswana, kag Namibia nga magbaligya sing makaisa lamang sing tiposo nga naglab-ot sa 60 ka tonelada, report sang African Wildlife nga magasin. Ini nga tiposo ginkompiskar gikan sa mga mangangayam ukon ginkuha sa mga sapat nga napatay sing kinaugali. Duha pa ka pungsod ang wala gintugutan nga magbaligya sang ila tiposo bangod “wala sila makahatag sing bastante nga garantiya nga mapunggan nila ang ilegal nga pagbaligyaanay sing tiposo,” siling sang artikulo.