Ang Kalatingalahan  sang Balas

Kon mapuling ka sing balas, masakit gid ini, apang daw ano ka makapasulhay kon maglakat ka sa balas! Ang kadamuan sini makita sa dagat, apang dagaya man ini sa mga desyerto. Madamo nga tinuga ang nagalikaw sa paglapad sini, apang para sa iban, amo ini ang ila puluy-an. Masami ini ginakabig nga makaulugot, apang kon wala ini, ang moderno nga pagkabuhi halos imposible.

Gikan sa paglaragway sa ibabaw, ang balas daw isa ka saligmato. Ano gid ang balas, kag diin ini naghalin?

Isa ka Mabahol nga Panugod

Ang balas ginahuman sang mineral, bato, ukon duta, kag ang labing kinaandan amo ang quartz. Ang mga bukid nga isa anay ka matig-a nga igang nagakahagas kag nangin balas. Paano ini natabo?

Ang balas masami nga produkto sang kasingki sang dagat. Ang mga balod nagahampak sing mabaskog sa mataas nga mga pangpang, kag bangod sini, ang mga igang nagahumok kag nagalitik. Ang dalagku nga mga bahin nagakatiphag, nga nagatupa sa nagaalimbukad nga mga balod. Ang daw ginalabugay nga dagat nagapahumok sang matalom nga mga kilid, sa amo nagapatubas sing dalagku nga mga bato. Ang dalayon nga pag-alimbukad sang mga balod amat-amat nga nagapugday sini sa magagmay nga mga bato, kag ang magagmay nga mga bato nagakapudpod tubtob mangin balas. Kon kaisa ang balas ginadaldal sang dagat palayo sa hunasan, apang sa madamo nga mga duog, ang balas ginaanod kag ginatumpok sang mga balod pakadto sa hunasan, nga nagaresulta sa matinlo nga mga baybayon.

Kon ang matugnaw nga tiempo kag kasingki sang dagat magadungan, ang nagyelo nga tubig nagakibon sa igang, nga nagapatubas sing korte-bangil nga mga yelo nga nagapalitik sa mga bato. Ang paglitik nagapadayon, kag ang dalagku nga mga bato nagakapugday sa magagmay nga mga bato, nga sa ulihi nangin balas.

Ang hangin may bahin man, kay ginapalid sini kag ginahampak ang mga balas sa mga igang. Bangod sang paglisgisanay, dugang pa nga balas ang ginapatubas. Ang mga igang nga nagadamol sing ginatos ka metro nagahumok kag nagakapudpod. Sa sini man nga tion, ginapalid sang hangin ang napatubas nga balas, ginalapta ini subong sang almohadon sa desyerto.

Sa sulod sang linibo ka tuig, ini nga mga proseso nagapatubas sing tonelada nga balas. Madamo nga tawo ang kontento na nga mangin daw mahumok lamang ini nga ‘kutson’ nga mahigdaan sa baybayon. Apang, ang balas indi lamang mapuslanon sa baybayon, subong sang makita naton.

Magagmay, Apang May Daku nga mga Benepisyo

Sa daku nga kasangkaron, ang aton ginakaon kag ginainom nasandig sa balas. Ngaa? Sa nagkalainlain nga rason, ang aton tanan nga pagkaon nagahalin sa mga tanom sang duta. Ang balas, lunang, kag daga nagaaman sing mineral nga kinahanglanon sang mga tanom. Subong man, ang balas sa duta nagabulig agod magsirkular ang hangin kag tubig. Sa amo, ang sustansia madali masuyop sang mga gamot sang tanom. Apang paano ginabulong sang balas ang aton kauhaw?

Kon pun-on mo sing balas ang isa ka litro nga banga, indi ini mag-awas bisan dugangan mo pa ini sing 300 milimetros  nga tubig. Ini bangod ang balas buhaghag. Sa katunayan, may mga “water jar” nga balas nga makaaman sing nagahatag-kabuhi nga tubig sa dalagku nga mga siudad. Ano ining mga “water jar”?

Ang geolohiko nga mga pormasyon nga ginatawag aquifer nahamtang sa idalom-duta. Nahuman sang madamol nga inanib sang mga balas kag iban pa buhaghag nga mga mineral, ining mga “water jar” nagaunod sing tubig nga nagatinlo paidalom sa sulod sang ayhan linibo na ka tuig. Ginabanabana sang mga sientipiko nga ining di-makita nga mga “water jar” nagaunod sing 40 pa ka pilo nga tab-ang nga tubig sangsa ginaunod sang tanan nga mga linaw kag mga suba sa duta. Ang mga bubon nagakuha sing hamili nga tubig gikan sa mga aquifer, nga nagasakdag sa kabuhi sang minilyon ka tawo.

Ang Balas sa Atubangan sang Imo mga Mata

Mahimo nagalakat ka sa balas kada adlaw nga wala gid makakadto sa baybayon. May sementado bala nga mga dalan ukon higad-dalan sa inyo banwa? Sa pila ka kahimtangan, 25 porsiento sining kinaandan nga materyales sa pagpatindog ang human sa balas. Ginatos ka milyon ka tonelada nga balas ang ginagamit kada tuig subong materyales sa pagpatindog, amo kon ngaa ginakulang sing balas sa iban nga mga lugar.

Walay sapayan nga ang balas masami nga ginatapakan, mahimo nga yari ini mismo sa atubangan sang imo mata sa iban nga dagway. Ang iskren sang imo kompyuter mahimo nga human sa balas, subong man ang mga lente sang mga teleskopyo sa ibabaw-bukid kag mga mikroskopyo sa ibabaw-lamesa. Amo man ang kristal nga mga plorera kag espeho sa inyo banyo. Ini tanan human sa kristal, kag ang kapin sa katunga sang hilaw nga materyales nga ginagamit sa paghimo sing kristal amo ang balas. Paano ang balas ginagamit sa paghimo sing kristal?

Ang balas kag ang iban nga mga ingrediente ginasamo kag nian ginatunaw sa temperatura nga kapin sa 1,400 degrees Celsius. Ang resulta nga malapuyot nga likido ginabalulon, ginapahabok, ginapatiko, ginaunat, kag ginalubag sa halos tanan nga porma. Ang mga glass fiber ginalala pa gani nga mangin panapton. Apang nagapasanyog man ini sa katahom ukon industriya, ginagamit man sa lente ukon espeho, ang mahining kag matin-aw nga kristal nagahalin sa di-sinagon nga balas.

Nagalakat nga Balas

Handurawa ang isa ka bungyod nga nagataas sing 75 metros nga nagalakat. Nagakatabo ini kon ang tinumpok nga balas nga ginatawag dune nagasaylo, nga ginatulod sang hangin. Sa iban nga mga bahin sang Sahara, ang putukputukan sang mga dune daw nagabawodbawod sing walay katapusan.

Kon ang mga tawo magpuyo sa kaiping, mahimo sila duawon sang mga dune sing di-makalilipay. Sa pagkamatuod, ang nagalakat nga mga balas nakilal-an nga nagabalabag sa mga dalan kag nagatabon sa mga kabalayan kag sa bilog nga mga banwa.

Dagaya sa Kabuhi

Kon tan-awon, ang balas daw wala kabuhi, apang madamo nga tinuga ang nagapuyo sa sini. Ang mga singgalong, man-ug, kag iwi-iwi nagakutkot kag nagabuho sa balas sang desyerto sa adlaw. Nagatulog sila kon adlaw kag nagaguwa sa gab-i sa pagpangayam sing kalan-on. Sa Skeleton Coast sang Namibia, sa bagatnan-katundan nga bahin sang Aprika, ang mga elepante nagalagaw sa malapad nga mga dune. Daw nanamian sila magsayo sa pulupil-ason kag balasbalason nga mga banglid, nga nagapadaligdig kag nagaguyod sang ila pangulihi nga mga tiil. Ang “barko sang desyerto,” nga nakilal-an man nga kamelyo, nagalakbay sa daw dagat nga kabalasan sang Asia kag Aprika.

Ang iban nga mga sapat nagatakas sa dagat kag nagakadto sa balas. Kon ginasinyales sang ila kinaugali nga orasan, ang horseshoe nga kasag, pawikan, kag ang magagmay nga isda nga ginatawag grunion nagapaanod sa balod padulong sa hunasan. Didto sila nagapangitlog agod malumluman kag mapusa sa mahumok nga balas.

Ang dune maayo gid nga pamuhian sang iban nga mga bulak. Ang mga sea rocket, beach pea, kag beach morning glory nagapamuhi sa balas kag nagaulhot sa balas bisan matabunan sila sang mga dune. Ang ila malaba nga mga gamot nagasuyop sang tubig kag sustansia agod ipakaon sa matahom nga mga bulak​—⁠madamo sing duag sa tunga sang kabalasan.

Matuod, makaulugot kon masudlan sing balas ang imo sapatos samtang nagadayandayan ka malapit sa hunasan. Apang, indi ka magkaugot. Ang matuod, nagadepende kita sa sining kubos nga mga balas! Ang balas isa pa ka pamatuod sang kaalam sang Manunuga, nga si Jehova nga Dios.​—⁠Salmo 104:24.

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 18, 19]

Pagkawili sa Balas

Ang balas may yara nanuhaytuhay nga duag. Sa nagkalainlain nga kadutaan, makakita ka sing balas nga tuman ka itom, tuman ka puti, mapulapula, abuabuhon, pula, duag-kahil, dalag, kag madamo kaanggid pa nga mga duag. Ang iban nagalakip sa salamo kag nadugmok nga mga pakinhason. Ang nagkalainlain nga duag kag kinaiya sang balas nagaganyat sa iban nga mga tawo tubtob sa punto nga ginakolekta nila ini. Madamo ang naganegosyo sing balas, nga nagalakbay sa pagpangita sini, kag nagakuha sing mga sampol kag ginabutang ini sa magagmay nga mga botelya, bilang dugang sa ila mga koleksion. Ginatawag nila ang ila kaugalingon nga mga arenophile, nga nagakahulugan “mga mahuyugon sa balas.”

[Credit Line]

Courtesy Serge tkint

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang Namib Desert, Namibia

[Mga retrato sa pahina 16]

Ang nagahampak kag nagaalimbukad nga balod, kag hangin nalakip sa mga puwersa nga nagahimo sing balas paagi sa pagdugmok sa igang

[Mga retrato sa pahina 17]

Ang balas ginapamuhian sang mga bulak kag ginapuy-an sang mga insekto, singgalong, kag kamelyo

[Credit Line]

Foxes: Hai-Bar, Yotvata, Israel

[Mga retrato sa pahina 18]

Ang balas isa ka kinahanglanon nga ingrediente sang kristal kag semento

[Credit Line]

Glassmakers: Provided by The Corning Museum of Glass

[Retrato sa pahina 18]

Ang mga “sand dune” mahimo magtaas sing ginatos ka metro