Pag-ani sa Patubas nga May mga Pakpak

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA COSTA RICA

INI nga patubas may mga pakpak! Huo, husto ang pagbasa mo​—⁠ang ginaani sini nga manugsagod may mga pakpak. Siempre pa, nahibaluan sang tagsa ka maayo nga manugsagod nga dapat gid sia magpangabudlay agod makapatubas sing bugana kag maayo nga patubas. Kaanggid man sa sini nga manugsagod​—⁠ginbantayan gid niya nga wala sing magsulod nga manunukob subong sang mga insekto, damang, kag pispis. Mas masako sia sa tig-alani, kay ginatinguhaan niya nga indi mawasi ang hamili nga produkto nga ginsagod niya sing maukod sa bug-os nga panahon sini. Kon magmadinalag-on sia, ang iya patubas​—⁠nga may mga paris sang pinakamatahom sing duag nga mga pakpak sa kalibutan⁠​—⁠​makita sa duog nga linibo ka kilometro ang kalayuon sa gindak-an sini. Ano ining pinasahi nga patubas? Huo, husto gid ang pakot mo​—⁠mga alibangbang.

Ang pagsagod sang mga alibangbang isa gid ka importante nga trabaho. Isa ini ka mapahituon kag maayo nga paagi agod matipigan ang nanuhaytuhay nga mga espesyi sang alibangbang. Ti, madamo bala nga pamangkot ang nagsulod sa imo hunahuna? Halimbawa, ano gid ining salaguran sang mga alibangbang? Paano ini nagapanghikot? Kag ano ang katuyuan sini? Antes naton sabton ini nga mga pamangkot, binagbinagon naton kon paano nagsugod ang pagsagod sining mahuyang nga mga tinuga.

Nagsugod Ini sa China

Sa sulod sang mga siglo batasan sang mga Tsino nga magpadamo sing sugbasugba ilabi na para sa ila industriya sang seda. Apang, ang pagkinahanglan sa mga salaguran sang mga alibangbang nag-utwas sining karon lang. Sang katuigan 1970, ginhiwat ang isa ka eksibit sang buhi nga mga alibangbang sa isla sang Guernsey, sa baybayon sang Inglaterra.

Ang dalayawon nga katuyuan sining proyekto sa Guernsey amo nga pun-on ang isa ka tropikal nga kagulangan sing mga alibangbang, nga ang madamo nga duag kag desinyo magahimo sa kagulangan nga buhi. Magakahulugan ini nga dapat isaylo ang mga alibangbang nga tumandok sa tropikal nga mga duog. Apang paano mo masaylo nga buhi ang tropikal nga mga alibangbang (nga ang kalawigon sang kabuhi sang pila ka espesyi duha tubtob tatlo lamang ka semana) nga indi mapatay pakadto sa duog nga linibo ka kilometro ang kalayuon sa ila tumandok nga lugar? Gani nangin kinahanglanon ang komersial nga pagsagod sang mga alibangbang.

Kon Paano Nagapanghikot ang Isa ka Salaguran

Ang makalilipay nga kahigayunan nga makita sing personal ang pagpanghikot sang isa ka salaguran makahalawathawat gid. Isa gid ka makatilingala nga  talan-awon nga mahimutaran ang nanuhaytuhay nga desinyo sang mga pakpak nga may matahom nga mga duag. Ginduaw sang Magmata! ang pinakadaku nga salaguran kag nagaeksport sang mga alibangbang sa Sentral nga Amerika, ang Butterfly Farm, sa Costa Rica. Ini nga salaguran wala lamang nagaeksport sang mga tandutando kundi may edukasyunal man nga programa para sa mga luyag makahibalo sing dugang pa tuhoy sa siklo sang kabuhi kag biolohiya sang mga alibangbang.

Samtang nagasulod ka sa nasira sing bug-os nga hardin sang mga alibangbang, mahayanghag ka sa gilayon nga makita ang ginatos ka alibangbang nga nagalinupadlupad sa palibot mo, nga napunihan sing masanag nga mga kombinasyon sang mga duag​—⁠ang iban nagakapaykapay kag nagasarurot, ang iban matahom nga nagalabay. Daw sa wala lang sa sining masili sing duag nga mga tinuga nga yara ka samtang padayon sila sa ginahimo nila sa adlaw-adlaw nga pagkaon, pagkupahay, kag pagpangitlog. Indi ka bala magdayaw? Kon makita kag mapanimahuan mo ang mga tanom nga ginahapunan sang mga alibangbang​—⁠tumandok nga ilahas nga kabulakan kag kasagingan⁠​—⁠​mahantop mo gilayon nga amo ini ang pagkaon kag pugaran sang mga alibangbang.

Bangod sirado sing bug-os ang hardin, hilway sa mga manunukob ang magagmay nga mga itlog. Sa ila kinaugali nga ilistaran, ang nagapabilin nga buhi halin sa itlog hasta magdaku 2 porsiento lamang sang tanan nga ginpangitlog, apang sa ginaamligan nga mga salaguran kaangay sang Butterfly Farm, nagdamo ini tubtob 90 porsiento.

Kinahanglanon ang husto nga mga tanom para sa nagakaigo nga pagbuad kag pagdaku sang mga alibangbang. Gani, may madamo nga tanom sa hardin agod butangan sang mga babayi sang ila mga itlog kag agod kaunon sang mga ulod kag mga atataro. Ang daku nga mga alibangbang nagakaon sing dugos sang mga bulak. Ang tagsa ka espesyi sang alibangbang nagapangitlog sa isa lamang ka sahi sang tanom, kag amo lamang ini nga tanom ang pagakaunon man sang ulod. Gani, madamo dapat ang tanom nga ginahapunan sa salaguran.

Ang isa ka babayi magapangitlog sing 100 ka itlog ukon kapin pa sa isa ka tion. Daw kaangay ini sang diutay nga mga tulo sang tubig nga subong kagamay sang tumbok sa punta sini nga dinalan. Indi lamang nga nagapangitlog ang babayi sa isa gid lang ka tanom kundi ang tagsa ka sahi sang alibangbang nagapangitlog lamang sa isa ka bahin sang tanom. Sa amo makit-an sa gilayon sang manugsagod ang mga itlog, makuha ini, kag matago. Kada adlaw ginatan-aw kon may mga itlog ang mga tanom nga ginahapunan, kag kada adlaw ginatan-aw kon nagguwa na ang mga ulod sa mga itlog. Pagkatapos magguwa sa mga itlog, ginakaon sang gutom nga mga ulod ang mga alukaba. Sa Butterfly Farm, ginabutang ini dayon sa ginahapunan nga mga tanom sa masitera sa sulod sang gagmay nga mga hawla. Importante gid ang pagtinlo sa mga hawla sa bug-os nga siklo sang kabuhi sang mga ulod, bangod kon indi, tunaan ini sang balatian kag kamatayon.

Pagkatapos sang ila ikatlo nga instar, ukon hugna sa ulot sang paghiluno, kaon lang sang kaon ang mga ulod. Kon ang tatlo ka kilo kuno nga lapsag magadaku sa kaanggid nga kadasigon sa atataro, ukon ulod, magabug-at sing walo ka tonelada ang lapsag pagligad sang duha ka semana!

Sa ikalima kag katapusan nga instar ang mga ulod masami nga nagatapik sa isa ka sanga ukon sa idalom sang atop sang hawla, nga nagapanikasog sing maayo sa paghiluno, kag sa idalom sini amo ang matig-a nga tandutando. Amo ini ang tion nga dapat mangin maabtik kag malantipon ang manugsagod.

Dapat panguhaon ang mga tandutando kada adlaw, kay amo lamang ini ang paagi nga mahibaluan ang ila edad. Ang mga tandutando​—⁠halin 40 tubtob 100 sini⁠​—⁠​mahalungon nga ginasulod sa mga karton sa ulot sang algudon  nga mga anib. May napulo ka adlaw nga hut-ong sang tion ang mga manugsagod kag mga manug-eksport agod ipadala ang mga tandutando sa mga manugbaligya, nga nagahatag sini sa kliyente, nga sa kinaandan isa ka butterfly house ukon kaanggid nga institusyon. Kon indi ini mapadala sa sini nga hut-ong sang tion, magaguwa na ang mga alibangbang sa tion pa lang sang pagbiyahe kag mapatay. Kon mapadala sing madinalag-on, magaguwa ang mga alibangbang sa tandutando sini sing linibo ka kilometro ang kalayuon sa ila ginhalinan, nga wala makahibalo nga nagbalhin ang ila lokasyon. Ang Butterfly Farm nagapadala sing 4,000 tubtob 6,000 ka tandutando kada bulan sa mga institusyon sa bug-os nga kalibutan.

Madasig nga nagadamo ang mga salaguran sang mga alibangbang sa bug-os nga kalibutan. Masapwan ini sa El Salvador, Estados Unidos, Kenya, Madagascar, Malaysia, Pilipinas, Taiwan, Thailand kag, siempre pa, sa Costa Rica. Subong man, padayon nga nagadamo ang mga butterfly house kada tuig, kag bangod sini makita sang mga tawo sa madamo nga bahin sang kalibutan ining tumalagsahon nga mga tinuga.

Walay duhaduha nga ang pagsagod kag pag-ani sang patubas nga may mga pakpak padayon nga mangin importante nga bahin sa pag-amlig sa malaka na lang nga mga espesyi sang alibangbang. Mahimo man magbulig ini nga trabaho agod mapahibalo sa mga tawo ang sensitibo nga pagkabalanse sang mga manggad sang duta.

[Mga retrato sa pahina 24]

Nagagamit sing net ang mga manugsagod agod maamligan ang mga itlog kag mga ulod (1). Ang mga tandutando, subong sang makita diri (2), ginabutang sa mga karton kag ginapadala sa lainlain nga duog sa kalibutan (3)

[Credit Lines]

Top left monarch butterfly and pupae: Butterfly House, Mittagong, Australia; middle left butterfly and butterflies on leaves: Courtesy of Buckfast Butterfly Farm

 [Picture Credit Line sa pahina 16]

K. Schafer/Audiovise