Ang Kadalag-an sang “Mansanas sang Paghigugma”

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Espanya

SANG nagligad nga madamong siglo ang “mansanas sang paghigugma” isa lamang ka masiot nga tanom nga nagapamuhi sa rehiyon sang Andes sa Bagatnan nga Amerika. Manamit gid ang mga bunga sini, apang wala ini ginpadamo sang mga Indian nga nagpuyo didto. Walay sapayan, nakalab-ot ining tumalagsahon nga tanom sa Mexico, diin ginhingalanan ini sang mga Aztec nga xitomatl. Ang termino nga tomatl napatuhoy sa pila ka kaanggid, kalabanan maduga, nga mga prutas. Sang ulihi, ang tomato sauce, ukon sarsa, nangin bahin na sang pagkaon sang mga Aztec, kag amat-amat nga nakilala ang kamatis sa bug-os nga kalibutan.

Nanamitan man sa tomato sauce ang Espanyol nga mga mananakop. Sang 1590, ang isa ka Jesuita nga pari nga nagkabuhi sa Mexico nagsiling nga ang kamatis masustansia katama, maayo gid kaunon, kag maduga nga nagapanamit sa sarsa. Gikan sa Mexico, nagpadala ang mga Espanyol sing mga liso sang kamatis sa Espanya kag sa ila mga sakop nga kadutaan sa Caribeano kag sa Pilipinas. Apang walay sapayan sining maayo nga panugod, nagligad pa ang tatlo ka siglo kag gingamit ang kamatis sa mga linuto sa bug-os nga kalibutan.

Paglandas sa Di-maayo nga Reputasyon

Mabudlay landason ang di-makatarunganon nga opinyon sa bisan ano nga butang, bisan sa pagluto. Walay sapayan sang reputasyon sang kamatis sa Mexico, nangin indi maayo ang pagkakilala sa sini sa Europa. Nagsugod ang problema sang ginklase sang mga Europeanhon nga mga botaniko ang kamatis subong katapo sang pamilya Solanaceae​—⁠ang pamilya sang makahililo nga belladonna. Dugang pa, malangto ang mga dahon sini, kag makahililo gid man. Nagpalain pa, ang iban nga mga nagagamit sing kahoykahoy nagsiling nga ang kamatis makapukaw sing seksuwal nga handum. Nagapati ang iban nga amo ini ang rason kon ngaa gintawag ini sang mga Pranses nga pomme d’amour, ukon “mansanas sang paghigugma.”

Ang di-maayo nga reputasyon sang kamatis naglapnag man sa Aminhan nga Amerika. Bisan sang katuigan 1820, ang isa ka Amerikano nga hardinero sa Massachusetts nagsiling: “Daw kalain gid [sang kamatis] nga matilawan ko lang ini siguro kon nagutom na gid ako.” Indi lamang sia ang nagduhaduha sa kamatis. Ang isa ka taga-Pennsylvania nagtawag sa sini nga “maaslom nga basura,” kag ang isa ka Britanikong horticulturist naglaragway sa tanom nga kamatis subong “ang mabaho nga bulawan nga mansanas.”

Maayo na lang, nangin praktikal ang mga Italyano, nga nagtawag sa kamatis nga pomodoro (bulawan nga mansanas) sang ika-16 nga siglo.⁠ * Sang maaga  nga bahin sang ika-17 nga siglo, ang kamatis nangin kilala nga pagkaon sa Italya, diin ang mainit nga klima paborable gid sa pagpamuhi sini. Apang sa sulod sang halos duha ka siglo, wala gihapon makumbinsi ang mga manugtanom sa aminhan nga Europa, kag nagtanom sila sing kamatis para lamang dekorasyon ukon bulong.

Gikan sa Pagkadimakatarunganon Pakadto sa Pagkapopular

Apang, sang natilawan na sang mga tawo ang kamatis, nadula ang mga pangduhaduha, kag nagdamo ang gintanom nga kamatis. Sang katuigan 1870, ginbaligya sa New York ang preska nga mga kamatis sang California, bangod ini sang bag-o nga tren nga nagatabok sa bug-os nga kontinente. Pila ka dekada antes sini, ginbuksan ang una nga balaligyaan sang pizza sa Naples, Italya, kag bangod sini nagdamo ang pagkinahanglan sa kamatis. Kag sang ika-20 nga siglo, bangod sang nagadaku nga pagkinahanglan sing tomato soup, juice, sauce, kag catsup​—⁠wala labot pa sa bantog nga pizza⁠​—⁠ang ginakangil-aran nga kamatis nangin ang pinakapopular nga prutas sa duta. (Tan-awa ang kaupod nga kahon.) Dugang pa sa kadalag-an sini sa komersial nga mga manugtanom, nangin paborito man sang mga manugtanom ang kamatis​—⁠halin sa mga desyerto sang Middle East pakadto sa North Sea.

Halin sa Sinai Pakadto sa Isa ka Oil Rig

Ang isa ka oil rig nga nahamtang sa tungatunga sang North Sea daw indi lugar para tamnan sang mga tanom nga nagapamunga kag mga utan, apang ang kamatis indi mabudlay buhion nga tanom. May nagakaigo lang nga tubig kag plastik bag nga nagaunod sang tanan nga kinahanglanon sang tanom, ang mga liso sini mabuhi pa gani bisan wala sing duta. Gani nagmadinalag-on ang kamatis sa mga tawo nga nagaobra sa oil rig, nga luyag makakita sing berde nga pananom sa tunga sang walay kabuhi nga mga tubo kag makinarya sa ila oil rig subong man sing prutas nga makapanamit sang ila pagkaon.

Upod ang dugang nga pagtatap kag pag-atipan, mahimo mamuhi ang kamatis sa duta sang desyerto. Nalapta sa kabukiran sang Sinai, sa Egipto, naghimo ang mga Jabaliyyah Bedouin sing hagdan-hagdan nga mga talamnan nga ginapatubigan paagi sa mga tuburan, bubon, kag talagsa nga pag-ulan. Ang ila maayo sing irigasyon nga mga talamnan nagapatubas sing madamo gid nga dalagku nga mga kamatis, nga ila ginabulad sa adlaw agod magdugay bisan sa tigtulugnaw.

Apang, ang bug-os kalibutan nga kabantugan sang kamatis nagadepende indi lamang sa ikasarang sini nga makapasibu sa lainlain nga sahi sang duta kag klima. Ang kalabanan sang tanom nga kamatis naga-pollinate sing kinaugalingon, gani mahapos lang magpatubas sing lainlain nga bariedad para sa nanuhaytuhay nga mga luyag. Karon, may mga 4,000 ka bariedad para pilian sang mga mangunguma. Ang magagmay kag maduga nga mga kamatis nagapanamit sa mga salad, samtang ang iban naman nga klase masami nga ginadelata. Ang dalagku nga mga kamatis, nga kinaandan nga ginagamit sa mga linuto nga Espanyol, maayo gid para sa mga salad kag linuto.

Siempre pa, ang sabor sang kamatis amo gid ang naghatag sing kadalag-an sa sini​—⁠ang makapalaway nga sabor nga makapatahom sa pizza ukon sa salad ukon makapanamit sa sarsa ukon sa juice. Bisan pa indi ini isa ka “mansanas sang paghigugma,” naluyagan na sang bug-os nga kalibutan ang kamatis.

[Nota]

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 26]

Gazpacho—Makaparepresko nga Sabor Sang Kamatis

Luyag mo bala tilawan ang makaparepresko nga mabugnaw nga sabaw nga igo-igo gid sa tig-ilinit? Sa rehiyon sang Andalusia sa Espanya, ginaserbe ang gazpacho halos kada adlaw sa panyaga. Mahapos ini ihanda, simple lang ang mga ingrediente, kag isa ini ka makapapagros nga pampagana sa imo pamilya. Yari ang kinaandan nga Espanyol nga resipe para sa lima ka tawo.

Mga Ingrediente

600 gramos nga luto nga kamatis

350 gmos nga pipino

250 gramos nga pula nga pidada

2 ka kihad nga tinapay (60 gramos)

30 mililitros nga langgaw

30 mililitros nga olive oil

asin

1 ka liso sang ahos

diutay nga comino

Paghanda Kuhaa ang mga liso sang pidada, paniti ang pipino kag ang kamatis. Kihara sing magagmay ini nga mga ingrediente. Ibutang ini sa yahong nga may isa ka litro nga tubig (igo lang nga malapawan ang mga utan), upod ang tinapay, ahos, rekado, langgaw, kag olive oil. Hulumi ang sabaw sa bug-os nga gab-i, kag pagkaaga dunuta ang mga ingrediente paagi sa de-mano nga blender kag salaa ini. Kon kinahanglanon, dugangi sing panimpla suno sa imo panabor. Isulod sa refrigerator ang gazpacho kag ipaguwa ini kon inugserbe na. Mahimo iserbe ang gazpacho nga nabudburan sing ginkihadkihad sing magagmay nga kamatis, pipino, kag pidada.

[Kahon sa pahina 27]

Mga Impormasyon Tuhoy sa Kamatis

Ang kamatis nangin ang pinakapopular nga prutas sa bug-os nga kalibutan. Halos 100 milyones ka tonelada ang ginaani kada tuig, kapin pa sa iban panguna nga ginaani nga mga prutas sa bug-os nga kalibutan (kahil, mansanas, saging, kag ubas).

Bisan pa kon kaisa ginatawag nga utan ang kamatis, sa pagkamatuod isa ini ka prutas, kay amo ini ang bahin sang tanom nga sarang makaon nga nagaunod sang liso (sa kabilugan ang utan amo ang sarang makaon nga mga sanga, dahon, kag gamot sang isa ka tanom).

Suno sa The Guinness Book of Records, ang pinakadaku nga kamatis nga narekord nagabug-at sing 3.5 ka kilo kag gintanom sa Oklahoma, E.⁠U.⁠A.

Ang pagpanabako malapit sa mga tanom ukon antes ini tandugon makahalit sa mga tanom. May kagaw ang tabako nga madali magpamasakit sa tanom nga kamatis.

Wala labot nga may bitamina A kag C ang kamatis, dagaya man ini sa lycopene, isa ka antioxidant. Ang pila ka pagtuon nagasiling nga ang pagkaon sing kamatis makabuhin sang posibilidad nga magbalatian sing kanser.