Isa ka Matinuguton nga Ginharian sa Di-matinuguton nga Dag-on

“MAHIMO BATUNON SANG TAGSATAGSA ANG RELIHION NGA NAPILI NIYA NGA WALA GINAPILIT, KAG HILWAY NGA SUPORTAHAN ANG MGA MANUGBANTALA SANG IYA RELIHION.”

KON ipapakot sa imo kon san-o ginsulat ining mga pulong, ano ang pakot mo? Ayhan madamo ang magahunahuna nga bahin ini sang modernong-adlaw nga konstitusyon ukon katilingban sang mga kinamatarong sang tawo.

Apang, mahimo makibot ka nga mahibaluan nga ining deklarasyon ginpahayag sang nagligad nga kapin sa 400 ka tuig​—⁠kag sa isa ka pungsod nga sadto, sa pila ka paagi, subong sang isa ka matinuguton nga isla sa tunga sang di-matinuguton nga kalibutan. Ano ini nga pungsod? Una, binagbinaga ang pila ka impormasyon sa sugilanon.

Ang Pagkadimatinuguton Kinaandan Gid

Ang relihioso nga pagkadimatinuguton kinaandan anay sa bug-os nga Edad Media, kag liwat nga nag-init sang ika-16 nga siglo. Gindabukan sang relihion ang init sang makakulugmat kag maduguon nga mga inaway sa mga pungsod subong sang Alemanya, Inglaterra, Netherlands, kag Pransia. Sa ulot sang 1520 kag mga 1565, mga 3,000 ka tawo ang ginpatay subong mga erehes sa Nakatundan nga Cristiandad. Halos ang bisan ano nga pagduhaduha sa mga prinsipio kag mga ideya​—⁠ilabi na sa patag sang relihion​—⁠mahimo makasumalang sing di-matinuguton nga reaksion.

Ang isa ka panudlo sang Iglesia Katolika nga madugay na nga napalibutan sang kontrobersiya amo ang Trinidad​—⁠ang pagpati nga ang Dios may tatlo ka persona. Sa katunayan, ang istoryador nga si Earl Morse Wilbur nagpaathag nga ini “amo ang topiko sang madamo nga debate sa Edad Media sa tunga sang Katoliko nga mga teologo, pati na sang mga Papa mismo.” Apang, ini nga debate talagsa lang ginapalab-ot sa ordinaryo nga mga tawo, nga ginapaabot nga magabaton sang mga doktrina nga wala nagapangayo sing pruweba subong “mga tanhaga nga Dios lamang ang bug-os nga nakahibalo.”

Apang, wala ginsunod sang pila sang ika-16 nga siglo ang tradisyon kag gin-usisa nila ang Kasulatan sa panikasog nga maathagan ining mga tanhaga. Ang ila hulubaton amo ang sola Scriptura (Kasulatan lamang). Ang mga nagsikway sang doktrina sang Trinidad​—⁠ang iban sa ila gintawag sang ulihi nga mga Unitaryo, subong pagpatuhay sa mga Trinitaryo​—⁠masunson nga nangin puntariya sang mainit nga paghingabot sang mga Katoliko kag mga Protestante. Gin-imprinta nila ang ila ginabasa sing lapnag nga mga sinulatan kag mga libro nga nagagamit sing alyas kag nanago sila agod malikawan ang paghingabot. Ang mga kontra-Trinitaryo kilala man sa pagpakig-away para sa pagkamatinuguton. Ang iban, subong sang Katsila nga teologo nga si Michael Servetus, napatay pa gani bangod sang ila mga kombiksion.⁠ *

Ginhiusa sang Pagkamatinuguton

Sa baylo nga ipakig-away ang relihiosong mga inaway ukon hingabuton ang mga namatok, tuhay ang ginhimo sang isa ka pungsod. Yadto nga pungsod amo ang Transylvania, nga sadto isa ka independiente nga pungsod, kag karon bahin na sang Romania sa Nasidlangan nga Europa. Ang taga-Hungary nga istoryador nga si Katalin Péter nagpaathag nga ang Halangdon nga si Reyna Isabella sang Transylvania “nagtinguha nga indi magpasilabot sa relihioso nga inaway paagi sa pagtinguha nga mangin tagpangapin sang tanan nga denominasyon.” Sa ulot sang 1544 kag 1574, gin-aprobahan  sang Parlamento, ukon Diet, sang Transylvania ang 22 ka layi nga nagahatag sing kahilwayan sa relihion.

Halimbawa, pagkatapos sang Diet sang Torda sang 1557, ang reyna, upod sang iya anak nga lalaki, nagmando nga “[mahimo] huptan sang tagsa ka tawo ang bisan ano nga relihion nga luyag niya, nga may daan ukon bag-o nga mga rito, samtang sa amo man nga tion ginatugutan Namon ang kada isa nga himuon kon ano ang luyag nila may kaangtanan sa relihion, apang, sa kondisyon nga wala ini nagahalit kay bisan sin-o.” Ini nga layi gintawag nga “ang nahaunang kasuguan nga nagagarantiya sing kahilwayan sa relihion sa bisan diin nga pungsod.” Ang relihioso nga pagkamatinuguton nakalab-ot sa putukputukan sini sa Transylvania sa idalom sang anak ni Isabella nga si John II Sigismund, nga naghari sang 1559.

Pagdebate sa Publiko

Ang isa pa ka importante nga tawo sa kontra-Trinitaryo nga hublag sa Transylvania amo ang Italyano nga manugbulong nga si Georgio Biandrata. Ayhan labi sia nga nagduhaduha sa Trinidad sang didto sia sa Italya kag Switzerland, diin may madamong kontra-Trinitaryo nga mga nagdalangop didto. Sang nagsaylo sia sa Poland, ginsuportahan ni Biandrata ang pagtukod sa Minor Church, nga nakilal-an sang ulihi subong Polish Brethren.⁠ * Sang 1563, gintangdo sia nga manugbulong kag manuglaygay ni Sigismund kag nagsaylo sia sa Transylvania.

Ang isa pa ka edukado nga tawo sa Transylvania nga nagduhaduha sa Trinidad amo si Francis Dávid, ang superintendente sang Reformed Church kag manugbantala sa palasyo. Bahin sa masibod nga mga panudlo may kaangtanan sa Trinidad, sia nagsulat: “Kon ining mga butang kinahanglanon para sa kaluwasan, pat-od nga wala sing imol nga mangunguma nga Cristiano ang maluwas, bangod indi gid niya ini mahangpan sa bug-os niya nga kabuhi.” Ginbalhag nanday Dávid kag Biandrata ang libro nga nagaunod sang pila sang mga sinulatan ni Servetus; ginhalad nila ini kay Sigismund.

Ang binais tuhoy sa Trinidad naglala, kag upod sa  sini amo ang pangabay nga debatehan ini sa publiko. Nahisanto sa prinsipio nga sola Scriptura, nangabay si Biandrata nga sa sining mga debate ang lenguahe lamang gikan sa Kasulatan, indi gikan sa pilosopiya, ang dapat gamiton. Pagkatapos sang wala sing pat-od nga konklusion nga debate sang 1566, ginhatagan ni Sigismund ang mga kontra-Trinitaryo sing imprintahan agod mapalapnag ang ila mga ideya.

Mapagsik nga ginsugdan nanday Biandrata kag Dávid ang ila hilikuton, sa amo nakabalhag sila sing libro nga De falsa et vera unius Dei Patris, Filii, et Spiritus Sancti cognitione (Ang Butig kag Matuod nga Ihibalo nga ang Dios nga Amay, Anak, kag Espiritu Santo Isa Lamang). Ginlakip sang libro ang maragtason nga pag-usisa sa mga tawo nga wala nagapati sa Trinidad. Ang isa ka kapitulo may mga retrato nga gintuyo gid agod yagutaon kon paano ginapakita ang Trinidad sa nagkalainlain nga mga simbahan. Ang mga nagapamatok naakig, sa amo nagsiling nga ang mga representasyon iskandaluso, kag gintinguhaan nila nga dulaon ang tanan nga kopya. Ang mga diskusyon nagdugang bangod sang kontrobersiyal nga libro. Bilang sabat, gin-iskedyul ni Sigismund ang ikaduha nga debate.

Kadalag-an Para sa Paghiusa

Ang debate nagsugod sang alas singko sang aga sang Marso 3, 1568. Ginhimo ini sa Latin kag naglawig sing napulo ka adlaw. Ang mga Trinitaryo ginpangunahan ni Peter Melius, ang lider sang Transylvanian Reformed Church. Gingamit niya kag sang mga nagapangatarungan pabor sa Trinidad ang mga kredo, mga Amay sang Simbahan, Ortodokso nga teolohiya, kag Biblia. Sa pihak nga bahin, Biblia lamang ang gingamit ni Dávid. Ginpakilala ni Dávid ang Amay subong Dios, ang Anak subong napaidalom sa Amay, kag ang espiritu subong ang gahom sang Dios. Bangod interesado gid sa relihion, si Sigismund nakigbahin, nagapati nga ang diskusyon amo ang pinakamaayo nga paagi agod mapahibalo ang kamatuoran. Ang iya presensia nakabulig agod mapat-od ang hilway kag prangka, bisan pa daw mainit, nga diskusyon.

Ang debate ginkabig nga kadalag-an para sa mga kontra-Trinitaryo. Si Dávid mainit nga gin-abiabi sa iya tumandok nga banwa sang Kolozsvár (Cluj-Napoca, Romania na karon). Suno sa tradisyon sang pag-abot niya, nagtindog sia sa daku nga bato sa pamusod sang dalan kag naghambal sing tuman ka makapakumbinsi tuhoy sa iya mga pagpati amo nga nahaylo niya ang tanan nga batunon ang iya mga panudlo.

Nakumbertir kag Napatay

Ang nagligad nga mga debate ginhimo sa Latin, ang lenguahe nga ang mga edukado lamang ang nakaintiende. Apang, luyag ni Dávid nga mabatian sang mga tawo ang iya mensahe. Gani sa pahanugot ni Sigismund ang masunod nga debate ginhimo sa Hungario nga lenguahe sa Nagyvárad (Oradea, Romania na karon) sang Oktubre 20, 1569. Sa liwat, si Sigismund nangin manugpatunga sang magkontrahanay nga bahin.

Ang Trinitaryo nga si Peter Melius nagsiling nga sa isa ka palanan-awon sang nagligad nga gab-i, ginsugid sa iya sang Ginuo ang iya matuod nga kinaugali. Ang hari nagsabat: “Pastor Peter, kon gintudluan ka sang nagligad nga gab-i kon sin-o ang Anak sang Dios, ang akon pamangkot amo, Ano ang ginabantala mo antes sini? Pat-od gid nga tubtob sa sini nga tion ginalimbungan mo ang mga tawo!” Sang ginpasipalahan ni Melius si Dávid, ginsaway sia ni Sigismund, kag ginpahanumdom ang Trinitaryo nga “ang pagtuo dulot sang Dios” kag nga “ang konsiensia indi mahimo ipilit.” Sa pamulongpulong pagkatapos sang debate, ang hari nagsiling: “Ginasugo namon nga sa amon ginharian may yara kahilwayan sa konsiensia.”

Pagkatapos sang debate, si Sigismund kag ang laban sa iya palasyo nahaylo nga  magdampig sa Unitaryo. Sang 1571 ginpatuman ang isa ka sugo sang hari nga nagahatag sing legal nga pagkilala sa Unitarian Church. Ang Transylvania amo lamang ang Estado diin ang mga Unitaryo may pareho nga tindog sa mga Katoliko, mga Luterano, kag mga Calvinista, kag si Sigismund nakilal-an subong ang lamang nga hari nga nagbaton sang kontra-Trinitaryo nga pagtuo. Sing makapasubo, wala lamang madugay pagkatapos sadto, ang 30-anyos nga hari napilasan samtang nagapangayam upod nanday Dávid kag Biandrata, kag napatay sia pila ka bulan sang ulihi.

Ginpalig-on liwat sang nagbulos sa iya, si Stephen Báthory, nga isa ka Katoliko, ang sugo nga nagaamlig sa establisado nga mga relihion apang nagpahangop sia nga indi niya pagpahanugutan ang dugang pa nga mga pagbalhin. Sang primero, si Stephen nagsiling nga manuggahom sia sang mga tawo, indi sang ila mga konsiensia. Apang sang ulihi gindumilian niya ang pag-imprinta sing mga libro, nga isa ka panguna nga paagi sa pagsugid sang mga pagtuluuhan. Nadula ni Dávid ang iya posisyon, kag ang iban nga mga Unitaryo ginpahalin sa palasyo kag sa mga katungdanan sa gobierno.

Sang nagtudlo si Dávid nga indi dapat simbahon si Cristo, ginpatuman ang sugo nga nagadumili sa iya nga magbantala. Walay sapayan sining pagdumili, si Dávid nagbantala sing duha ka beses sang masunod nga Domingo. Gindakop sia, ginsumbong nga ‘nagapakilala sing bag-o’ nga relihion, kag ginpamatbatan nga mabilanggo tubtob buhi. Napatay sia sa harianon nga bilangguan sa idalom-duta sang 1579. Antes mapatay, si Dávid nagsulat sa dingding sang iya selda: “Bisan ang espada sang mga papa . . . ukon ang pamahog nga kamatayon indi makapugong sang pag-uswag sang kamatuoran. . . . Kumbinsido ako nga sa tapos ako mapatay ang mga panudlo sang butig nga mga manalagna marumpag.”

Mga Leksion Gikan sa Hari

Ginpauswag ni Hari John Sigismund ang edukasyon, musika, kag taliambong. Apang, ang iya kabuhi malip-ot lamang kag masunson sia nagmasakit. Sa tion sang iya paghari, di-magkubos siam ka beses nga ginbuko sia nga patyon sang mga tawo gikan mismo sa iya pungsod kag ginsuportahan sang mga kagamhanan gikan sa luwas ang mga pagrebelde. Ining matinuguton nga hari masunson nga ginmulay bangod sang iya relihioso nga mga pagtamod. Ang isa ka manugpamatok nagsiling sang ulihi nga ang hari “pat-od gid nga nagkadto sa impierno.”

Apang, ang istoryador nga si Wilbur, naghatag sing makatarunganon nga pagtulutimbang sa kahimtangan: “Sang tuig nga ginpatuman ni Hari John [Sigismund] ang iya katapusan nga karta, nga nagagarantiya sing bug-os nga kahilwayan sa relihion bisan sa ginapamatukan gid nga repormado nga mga sekta, ang Protestante nga mga teologo nagadayaw pa gihapon kay Calvin bangod sang pagsunog niya kay Servetus nga buhi, ang Inkisisyon nagapatay sang mga Protestante sa Netherlands, . . . kag kapin sa 40 pa ka tuig ang magalipas antes indi na pagsunugon sa usok ang mga tawo sa Inglaterra bangod sang ila sayop nga mga opinyon sa relihion.”

Sa pagkamatuod, subong sang ginsiling sang isa ka komentarista, “sa halos bisan ano nga talaksan​—⁠sa talaksan gid sang panahon niya​—⁠si Hari John Sigismund isa ka tumalagsahon nga manuggahom. . . . Ginhimo niya ang pagkamatinuguton nga tanda sang iya paghari.” Nakahibalo nga ang paghidait sa relihion para sa kaayuhan gid sang Estado, sia nangin makugi nga sumalakdag sang kahilwayan sa konsiensia kag relihion.

Sa aton panahon, kon ang relihioso nga pagkadimatinuguton nagaluntad gihapon, mapuslanon nga hunahunaon naton ining magamay nga ginharian sang nagligad. Sa malip-ot nga tion, ang Transylvania isa gid ka matinuguton nga ginharian sa di-matinuguton nga dag-on.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 16]

“Ang konsiensia indi mahimo ipilit . . . ginasugo namon nga sa amon ginharian may yara kahilwayan sa konsiensia.”​—⁠Hari John II Sigismund

[Mga retrato sa pahina 14, 15]

Si Georgio Biandrata

Mga pahina gikan sa libro nga ginbalhag nanday Biandrata kag Dávid, pati na ang duha sa mga laragway nga nagpaakig sa mga Trinitaryo

Si Francis Dávid sa atubangan sang Diet sang Torda

[Credit Lines]

Two Trinity line drawings: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris; all other photos: Országos Széchényi Könyvtár

[Picture Credit Line sa pahina 16]

Pahina 2 kag 16: Országos Széchényi Könyvtár