Globalisasyon—Ang mga Ginalauman kag ang mga Ginakahangaw-an

“Ang globalisasyon amo ang pinakaimportante nga natabo sa ekonomiya sa aton dag-on. . . . Nagahatag ini karon sing di-matupungan nga mga kahigayunan sa binilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan.”—MARTIN WOLF, KOLUMNISTA SA PINANSIAL.

“Kita, nga mga pumuluyo sa Duta, isa ka daku nga pamilya. Ang bag-o nga dag-on nagahatag sing bag-o nga mga hangkat kag bag-o nga mga problema sa bug-os nga globo, subong sang kapahamakan sa palibot, pagkaubos sang kinaugali nga mga manggad, maduguon nga mga inaway kag kaimulon.”—EDUARD SHEVARDNADZE, PRESIDENTE SANG GEORGIA.

SANG Disiembre 1999, gintublag sang isa ka kinagubot ang sinapol sang World Trade Organization nga ginhiwat sa Seattle, E.U.A. Gingamit sang mga pulis ang tear gas, goma nga mga bala, kag pepper spray agod ibalik ang kahim-ong. Sang ulihi, gindakop nila ang ginatos ka nagprotesta.

Ano ang nagsugyot sa sining kinagubot sa Seattle? Ang daku nga kahangawa sa posibilidad nga madulaan sing trabaho ang mga tawo, kahangawa sa palibot, kag kahangawa sa inhustisya sa katilingban. Apang, sa simple nga paghambal, ginkahangaw-an sang mga demonstrador ang globalisasyon—ang epekto sini sa mga tawo kag sa planeta.

Ang ila kahangawa wala maghaganhagan. Kutob sang 1999, ang mga demonstrasyon batok sa globalisasyon labi nga nagadamo kag labi nga nagasingki. Sa pila ka kahimtangan, ginatinguhaan karon sang mga lider sang kalibutan nga hiwaton ang ila mga sinapol sa nabaw-ing nga mga duog diin mabudlayan ang mga nagaprotesta nga tublagon ini.

Sa pagkamatuod, indi tanan nagakabig sa globalisasyon subong isa ka katalagman. Bisan pa ginapakamalaut ini sang pila subong ginatunaan sang mga problema sa kalibutan, ginakabig ini sang iban subong solusyon sa kalabanan nga problema sa kalibutan. Matuod, ining padayon nga binais mahimo nga daw wala sing epekto sa kadamuan sang katawhan, nga ang madamo sa ila wala sing maathag nga ideya kon ano gid ang globalisasyon. Apang ano man ang imo pagtamod, ang globalisasyon nagaapektar na sa imo, kag ayhan labi pa gani ini nga magaapektar sa imo sa palaabuton.

Ano Gid ang Globalisasyon?

Ang “globalisasyon” amo ang termino nga ginagamit sang iban sa paglaragway sa nagadugang nga pagsandiganay sang mga tawo kag mga pungsod. Nagdugang ini sing daku sang nagligad nga mga dekada, ayhan bangod sang daku nga pag-uswag sa teknolohiya. (Tan-awa ang kahon sa pahina 5.) Sa sining tion, ang mga pungsod nga nagsumpunganay sa Cold War halos wala na, ang mga sablag sa negosyo nabuhinan ukon nadula na, ang panguna nga mga merkado sa pinansial (stock exchange) sa kalibutan nagbuyluganay, kag ang paglakbay nangin mas barato kag mas mahapos.

Ining nagadugang nga pagbuyluganay sa bug-os kalibutan nagabunga sang sunod-sunod nga mga resulta—sa ekonomiya, politika, kultura, kag sa palibot. Sing makapasubo, ang pila sining mga resulta negatibo. Ang publikasyon sang Nasyones Unidas nga Human Development Report 1999 nagpaathag: “Ang kabuhi sang mga tawo sa bug-os nga globo labi pa nga naangot sa isa kag isa sing  mas malig-on, mas aktibo, kag mas direkta karon. Nagabukas ini sing madamo nga kahigayunan, nga nagahatag sing posibilidad sa maayo kag malain.” Kaangay sa madamo nga hinimuan sang tawo, ang globalisasyon may positibo kag negatibo nga mga aspekto.

Paglaum sa Mas Mahamungayaon nga Kalibutan

Ang globalisasyon “nagpauswag sa kalibutan sa patag sang siensia kag kultura kag nakahatag man sing benepisyo sa madamo nga tawo sa patag sang ekonomiya,” siling sang nagdaug sang Nobel Prize sa ekonomiya nga si Amartya Sen. Ginapatalupangod man sang Human Development Report 1999 nga ang globalisasyon “nagahatag sing daku nga posibilidad nga madula ang kaimulon sa ika-21 nga siglo.” Ang rason sa sining pagkamalaumon amo ang daku nga kauswagan nga gindala sang globalisasyon. Ang kasarangan nga pamilya sa kalibutan karon may tatlo ka pilo nga kinitaan sangsa nagligad nga 50 ka tuig. *

Nakita sang pila ka analista ang isa pa ka bentaha sang pagbuyluganay sa ekonomiya: Nagabatyag sila nga bangod sini, magapangalag-ag ang mga pungsod sa pag-inaway. Nagsiling si Thomas L. Friedman, sa iya libro nga The Lexus and the Olive Tree, nga ang globalisasyon “nagapauswag sang insentibo nga indi mag-inaway kag nagapadaku sang bili sang pag-inaway sa madamo nga paagi sangsa bisan anong dag-on sang nagligad sa moderno nga maragtas.”

Ang labi nga pagpakig-angot sa tunga sang mga tawo makapauswag man sa bug-os globo nga paghiusa. Ang pila ka organisasyon para sa mga kinamatarong sang tawo naggamit sing Internet sa pagtib-ong sang ila kausa sing epektibo. Halimbawa, ang internasyonal nga kasugtanan sang 1997 nga nagadumili sa mga bomba nga nalubong sa duta nagmadinalag-on sa pila ka kasangkaron bangod sang paggamit sing electronic mail agod organisahon ang nanuhaytuhay nga nagasakdag nga mga grupo sa bug-os nga kalibutan. Ining paagi nga nagadalahig sang ordinaryo nga mga tawo ginkilala subong “bag-o nga paagi sa pagpakigbahin sa internasyonal nga diplomasya, diin ang mga gobierno kag mga sibilyan nagabuligay sa paglubad sa tawhanon nga krisis sa bug-os nga globo.”

Walay sapayan sining positibo nga mga resulta, madamo gihapon nga tawo ang nahangawa nga ang makahalalit nga epekto sang globalisasyon mas madamo pa sangsa mga benepisyo nga mahatag sini.

Kahangawa sa Mas Nabahinbahin nga Kalibutan

Ayhan ang pinakadaku nga ginakabalak-an sa globalisasyon amo ang pagpasangkad sini sang kal-ang sa ulot sang mga manggaranon kag mga imol. Bisan pa indi maduhaduhaan nga ang manggad sa bug-os nga globo nagdugang, ginapanag-iyahan ini sang pila lamang ka tawo kag pila lamang ka pungsod. Ang manggad sang 200 ka pinakamanggaranon nga tawo sa duta daku pa sangsa gintingob nga kinitaan sang 40 porsiento sang pumuluyo sang duta—mga 2.4 bilyones ka tawo. Kag bisan pa padayon nga nagasaka ang sweldo sa manggaranon nga mga pungsod, nag-usmod ang promedyo nga kinitaan sang 80 ka imol nga pungsod sang nagligad nga napulo ka tuig.

Ang isa pa nga ginakahangaw-an gid amo ang palibot. Ang globalisasyon sa ekonomiya ginagatungan sang mga negosyo nga mas interesado sa ganansia sangsa pag-amlig sa planeta. Si Agus Purnomo, pangulo sang World Wide Fund for Nature sa Indonesia, nagapaathag sang problema: “Pirme kita nagapalumba sa kauswagan. . . . Nahangawa ako nga sa sulod sang 10 ka tuig, tanan kita mangin  mahunahunaon sa palibot, apang wala na sing mabilin pa nga dapat amligan.”

Nahangawa man ang mga tawo sa ila mga trabaho. Ang mga trabaho kag kinitaan nangin wala sing kasiguruhan, bangod ang pagtingob sang mga kompanya kag daku nga pagpaindisanay nagaipit sa mga kompanya nga pasimplehon kag himuon nga epektibo pa ang ila operasyon. Ang pagpasulod kag pagpahalin sa mga trabahador sigun sa presente nga mga kinahanglanon sa merkado daw makatarunganon para sa isa ka kompanya nga interesado nga madugangan ang ganansia, apang nagapabudlay sang kabuhi sang mga tawo.

Ang globalisasyon sa merkado sa kuwarta naghatag sing isa pa ka nagapahuyang nga butang. Ang internasyonal nga mga manugpuhunan mahimo magpahulam sing daku nga kantidad sang kuwarta sa imol nga mga pungsod apang hinali lang nga ginabawi ini kon maglain ang ekonomiya. Ini nga pagbawi sa puhunan mahimo magbunga sing krisis sa ekonomiya sa madamo nga pungsod. Bangod sang krisis sa kuwarta sa Sidlangan nga Asia sang 1998, nadulaan sing trabaho ang 13 milyones ka tawo. Sa Indonesia, nakita bisan sang mga trabahador nga wala mapahalin sa ila trabaho nga nabuhinan sing katunga ang ila sweldo kon ibase sa mabakal sini.

Nian, halangpunon nga ang globalisasyon nagahatag sing kahangawa kag paglaum man. May rason ka bala nga mahangawa sa globalisasyon? Ukon mapaabot mo bala nga himuon sini ang imo kabuhi nga labi ka mahamungaya? Ang globalisasyon bala nagahatag sa aton sing rason nga mangin malaumon sa palaabuton? Ang masunod nga artikulo magabinagbinag sini nga mga pamangkot.

[Nota]

[Blurb sa pahina 3]

Ang manggad sang 200 ka pinakamanggaranon nga tawo sa duta daku pa sangsa gintingob nga kinitaan sang 40 porsiento sang pumuluyo sang duta

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 5]

ANG TEKNOLOHIYA SA LIKOD SANG GLOBALISASYON

Bug-os nga ginbag-o sang teknolohiya ang komunikasyon sang nagligad nga dekada. Ang pagpakig-angot sa mga tawo kag pagkuha sing impormasyon—halos sa bisan diin nga bahin sang kalibutan—nangin mas madasig, mas barato, kag mas mahapos.

TELEBISYON Ang kalabanan nga tawo sa kalibutan karon makatan-aw sing telebisyon, bisan wala sila nagapanag-iya sini. Sang 1995, may 235 ka telebisyon para sa kada 1,000 ka tawo sa bug-os nga kalibutan, halos doble sang kadamuon sang 1980. Paagi lamang sa isa ka gamay nga satellite dish, mabaton sang mga tawo nga nagapuyo sa naligwin nga mga duog ang mga pagwaragwag gikan sa nagkalainlain nga bahin sang kalibutan. “Sa karon, wala sing pungsod nga mahimo makapalayo gid sa bug-os globo nga media,” siling ni Francis Fukuyama, isa ka propesor sa politikal nga ekonomiya.

INTERNET Mga 300,000 ka bag-o nga user ukon nagagamit sing kompyuter ang ginakonektar sa Internet kada semana. Sang 1999 ginbulubanta nga 700 milyones ka tawo ang ginpaabot nga magkonektar sa Internet sa tuig 2001. “Ang resulta,” paathag ni Thomas L. Friedman, “amo nga karon pa lang natabo sa maragtas sang kalibutan nga tuman kadamo ang nahibaluan sang tuman kadamo nga tawo tuhoy sa kabuhi sang iban nga tawo, produkto kag ideya.”

TELEPONO Bangod sang mga fiber optic cable kag satellite network, nabuhinan sing daku ang kagastuhanan sa telepono. Ang bili sang tatlo-ka-minuto nga tawag sa London gikan sa New York nagbuhin halin sa $245 sang 1930 pakadto sa $.35 cents sang 1999. Bangod sang paggamit sing mga signal sang radyo sa baylo sang alambre sang koryente, nangin kinaandan ang cell phone subong sang kompyuter. Ginbulubanta nga sa hingapusan sang tuig 2002, isa ka bilyon ka tawo ang magagamit sing cell phone, kag madamo sa ila ang makakonektar sang ila telepono sa Internet.

MICROCHIP Ang tanan nga gamit sa ibabaw, nga pirme ginapauswag, nagadepende sa mga microchip. Sang nagligad nga 30 ka tuig, ang ikasarang sang mga microchip sa kompyuter nagadoble kada 18 ka bulan. Karon pa lang natabo nga tuman kadamo nga impormasyon ang matago sa tuman kagamay nga butang.