Ano ang Kabangdanan sang Dag-on sang Kasingkal?

GINLUTHANG kag napatay ang isa ka tawo nga nagapungko sa isa ka ilimnan sa Prague, sa Czech Republic. Ngaa? Ang nagtiro naling-an sa matingil nga musika nga ginapatokar sang biktima sa iya kaugalingon nga cassette player. Ginbakol sing hockey stick tubtob mapatay ang isa ka motorista sa isa ka ginsang-an sa Cape Town, Bagatnan nga Aprika. Naakig ang nagbakol bangod ginpasigahan sia sing suga sa salakyan sang biktima. Ginsulod sang nagasingkal nga nobyo anay ang balay sang isa ka Britaniko nga nars nga nagapuyo sa Australia paagi sa pagsipa sang iya puwertahan sang atubangan-balay; ginbubuan sia sing gasolina, ginsindutan, kag ginbayaan agod mapatay.

Ang mga balita bala tuhoy sa kasingkal​​—⁠kasingkal sa karsada, kasingkal sa puluy-an, kasingkal sa kahawaan​​—⁠mga pagpasobra lamang? Ukon kaangay sang mga litik sa pader sang isa ka tinukod, mga kitaon bala ini nga mga paandam tuhoy sa serioso kag di-hayag nga problema? Ginapakita sang mga katunayan nga matuod ang naulihi.

Sa karsada, “ang mga report tuhoy sa masingki nga mga hitabo sa trapiko nagdugang sing halos 7 porsiento kada tuig kutob sang 1990,” siling sang report sining karon lang gikan sa American Automobile Association (AAA) Foundation for Traffic Safety.

Lapnag man ang kasingkal sa puluy-an. Halimbawa, ang pulisiya sa estado sang New South Wales sa Australia nakasaksi sing 50-porsiento nga pagdamo sang ginreport nga mga kaso sang kasingki sa puluy-an sang tuig 1998. Isa sa kada apat ka babayi sa sina nga pungsod nga kasado ukon ginapuyopuyo lamang ang ginasakit sang iya kaupod.

Pareho man ang kahimtangan bahin sa pagsakay sa eroplano. Ang katalagman tuhoy sa mga pasahero nga hinali lang nagasingki sa kaakig kag nagasaruso sa mga empleyado, sa mga masigkapasahero, kag bisan sa mga piloto pa gani nagpahulag sa pila ka dalagku nga kompanya sang pangpasahero nga eroplano sa pag-aman sa ila mga empleyado sing pinasahi nga mga higot nga gindesinyo agod igapos ang masingki nga mga pasahero sa ila mga pulungkuan.

Ngaa nagadamo ang mga tawo nga daw indi makapugong sang ila emosyon? Ano ang kabangdanan sining mga buhat sang kasingkal? Posible gid bala mapunggan ining mga balatyagon?

Ngaa Nagadugang ang Kasingkal?

Ang kasingkal amo ang pagbatyag ukon pagpabutyag sing daku nga kaakig. Ang kaakig nagaibwal kon tugutan ini nga magsingki. “Ang masingki nga mga binais sa trapiko panalagsa lang nga resulta sang isa lamang ka insidente. Sa baylo, daw resulta ini sang personal nga mga panimuot kag sang nasupot nga kahuol sa kabuhi sang motorista,” siling ni David K. Willis, presidente sang AAA Foundation for Traffic Safety.

Ang isa pa ka kabangdanan sang pagsupot sining kahuol amo ang tuman ka damo nga impormasyon nga ginapaabot nga tun-an kag hangpon naton kada adlaw. Ang panghapin sa likod sang libro nga Information Overload, ni David Lewis, nagsiling: “Madamong empleyado karon ang nalumos sa tuman ka damo nga impormasyon . . . Bangod sang tuman ka damo nga impormasyon,  . . . ginhul-an sila sing daku, nangin huroshuros, indi makapanghikot sing nagakaigo bangod sang kahuol sa paghangop kag sa pagpili gikan sa tanan nga impormasyon nga matigayon.” Bilang halimbawa sining pagbaha sang impormasyon, ang isa ka pamantalaan nagpatalupangod: “Ang edisyon sang isa ka pamantalaan sa simple nga mga adlaw nagaunod sing impormasyon nga katumbas sa impormasyon nga nadayag ang isa ka tawo sang ika-17 nga siglo sa bug-os niya nga kabuhi.”

Ang ginabutang naton sa aton baba mahimo man nga nagapasilabo sang kaakig. Ginpakita sang duha ka tul-id nga pagtuon nga ang dugang nga pagkamakiawayon naangot sa pagpanigarilyo, pag-inom sing alkohol, kag sa indi masustansia nga pagkaon. Ining lapnag nga estilo sang pagkabuhi nagapalubha sa kahuol kag kapaslawan​​—⁠kapaslawan nga nagautwas paagi sa pagpamuyayaw, di-pagpailob, kag di-pagpaumod.

Malain nga Pamatasan kag mga Pelikula

Nagakomento sa kaangtanan sa tunga sang pagkadimatinahuron kag krimen, si Dr. Adam Graycar, direktor sang Australian Institute of Criminology (AIC), nagsiling: “Ang liwat nga pagpadaku sa respeto kag pagtahod mahimo nga amo ang isa sang pinakaimportante nga tikang agod mabuhinan ang magagmay nga krimen.” Ginapanugda sang institusyon ang pagpakita sing pailob kag paumod, kag ang pag-untat sa pagpamuyayaw. Ginasiling sini nga kon indi ini paghimuon, ang masingki nga panimuot magadul-ong sa paghimo sing krimen. Sa kabaliskaran, ang isa ka porma sang pagrelaks nga ginpili sang madamo agod maumpawan sa kapaslawan kag kahuol amo pa mismo ang nagapadugang sang di-pagpaumod kag kasingkal. Paano?

“Ang mga kabataan kag mga adulto nagadugok sa mga sinehan sa paglantaw sa paglaragway sa kamatayon kag kalaglagan. Ang pagbaligya sing masingki nga mga video lapnag kag maganansiahon. Ang mga hampanganan kaangay sang mga sulusoldado, pusilpusil, kag iban pa nga kagamitan sa inaway popular gihapon sa mga kabataan, bisan pa wala ini pirme magustuhan sang ila mga ginikanan. Ang masingki nga palaguwaon sa TV naluyagan gid sang madamo, lunsay sang mga adulto kag mga kabataan, kag daku ang mahimo sang telebisyon sa pagpaalinton sang mga prinsipio kag mga talaksan sang kultura,” siling sang isa ka report sang AIC. Ano ang kaangtanan sini sa pagsilabo sang kasingkal sa karsada kag sa puluy-an? Ang report nangatarungan: “Kon sa ano nga kasangkaron ginakunsinte sang isa ka katilingban ang kasingki, sa amo man nga kasangkaron magausmod ang mga prinsipio kag mga sadsaran sang mga indibiduwal sa sina nga katilingban.”

Madamong indibiduwal sa karon ang nagapangatarungan nga ang pagpautwas sing kaakig isa lamang ka natural nga reaksion sa kahuol, isa ka di-malikawan nga reaksion sa aton mahuol kaayo kag masupog nga katilingban. Kon amo, matuod bala nga ang popular nga ideya, “Kon akig ka, ipautwas mo,” maayo gid nga laygay?

Dapat Bala Kontrolon ang Kasingkal?

Subong nga ang isa ka nagalupok nga bulkan nagahalit sa tanan nga buhi sa palibot sini, ang tawo nga nagapautwas sing daku nga kaakig nagahalit man sa mga tawo sa palibot niya.  Mahalitan man niya sing malubha ang iya kaugalingon. Sa anong paagi? “Ang pagpautwas sa kaakig nagadul-ong sa dugang pa nga pagkamakiawayon,” siling sang The Journal of the American Medical Association (JAMA). Suno sa pagpanalawsaw, ang mga lalaki nga maakigon “mas madali mapatay sa edad nga 50 sangsa mga indi maakigon.”

Ang American Heart Association nagsiling sing amo man: “Ang mga lalaki nga nagasingkal sa kaakig mas doble ang katalagman nga ma-stroke sangsa mga lalaki nga nagakontrol sang ila kaakig.” Ini nga paandam mapuslanon lunsay sa mga lalaki kag mga babayi.

Ano gid bala nga laygay ang mas epektibo? Talupangda ang magkaanggid nga laygay sang sekular nga mga awtoridad kag sang napanagtag sing pinakamalapnag nga awtoridad tuhoy sa kaangtanan sang mga tawo, ang Biblia.

Punggi ang Kaakig​​—⁠Likawi ang Kasingkal

Si Dr. Redford B. Williams nagsiling sa JAMA: “Ang simple nga laygay nga ‘kon akig ka, ipautwas mo,’ indi gid . . . makabulig. Ang mas importante amo ang tun-an kon paano analisahon ang imo kaakig kag nian kontrolon ini.” Nagpanugda sia nga pamangkuton mo ang imo kaugalingon: “(1) Importante bala ining sitwasyon sa akon? (2) Ang akon bala panghunahuna kag balatyagon nagakaigo sa luyag ko matabo? (3) Puwede bala mabag-o ini nga sitwasyon, agod nga indi ko mahuptan ining kaakig?”

Hulubaton 14:29; 29:11 “Sia nga mahinay sa pagpangakig bugana sa paghantop, apang ang isa nga walay pagpailob nagabayaw sang kabuangan. Ginapautwas sang hangag ang iya tanan nga espiritu, apang sia nga maalam nagapabilin nga nagapakalma sini tubtob sa katapusan.”

Efeso 4:26 “Magpangakig, apang indi magpakasala; indi pagpatunuri sing adlaw ang inyo kaakig.”

Si Frank Donovan, sa iya libro nga Dealing With Anger​​—⁠Self-Help Solutions for Men, nagarekomendar: “Ang pagpalagyo sa kaakig​​—⁠ukon, sing mas espesipiko, ang pagpalagyo sa duog kag sa iban nga mga tawo nga may labot sa ginakaakigan mo​​—⁠isa ka estratehiya nga may pinasahi nga importansia kag kapuslanan kon akig gid katama.”

Hulubaton 17:14 “Ang pamuno sang kasuayon subong sang isa nga nagapaguwa sing tubig; busa sa wala pa magsilabo ang away, magbiya ka na.”

Si Bertram Rothschild, sang nagsulat sa pamantalaan nga The Humanist, nagsiling: “Ang kaakig . . . panguna nga salabton sang isa. Ang mga kabangdanan nga maakig yara sa aton panghunahuna. . . . Ang pila ka tinion nga natigayon sang kaakig ang ginahandum nga mga resulta indi tanto ka importante kon ipaanggid sa madamo nga beses nga ginpalala lamang sini ang kahimtangan. Mas maayo pa nga indi magpangakig sangsa mangakig.”

Salmo 37:8 “Likawi ang kaakig kag bayai ang kasingkal; dili ka magpanginit nga magadul-ong lamang sa paghimo sing malaut.”

Hulubaton 15:1 “Ang panalabton, kon malulo, nagapalugpay sang kasingkal, apang ang matigdas nga pulong nagapaibwal sang kaakig.”

Hulubaton 29:22 “Ang maakigon nga tawo nagapukaw sang kaawayon, kag ang bisan sin-o nga madali magsingkal madamo sing paglalis.”

Minilyon ka Saksi ni Jehova sa bug-os nga kalibutan ang nagapanugyan sang laygay sa ibabaw. Ginaagda ka namon sa pagtambong sa ila mga miting sa inyo lokal nga Kingdom Hall kag hibalua mismo nga ang pagkabuhi suno sa laygay sang Biblia epektibo gid, walay sapayan nga nagakabuhi kita sa dag-on sang kasingkal.

[Retrato sa pahina 23]

Subong sang nagalupok nga bulkan, ang tawo nga indi makapugong sang iya kaakig nagatuga sing halit

[Retrato sa pahina 24]

Epektibo gid ang laygay sang Biblia