Ang Kabayaran sang Pagtinguha nga Himuon ang Madamo Gid nga Butang

ANG NAKATUNDAN NGA KALIBUTAN KARON NAGASALIMUANG SA KADASIGON KAG KASULHAY.

ANG mga nagahugas-pinggan nga mga makina nagakinot sang tion sa kusina. Amo man ang mga makina sa paglaba sa labahan. Minilyon ka tawo ang indi na gani kinahanglan maghalin sa ila balay agod mamalaklon ukon magtransaksion sa bangko​—⁠ginabuksan lang nila ang ila kompyuter kag ginagamit ang Internet.

Huo, ang kalibutan, sa pila ka kasangkaron, puno gid sing tanan nga sahi sang kagamitan nga nagakinot sing tion kag kabudlay. Busa, magahunahuna ka nga ang mga tawo madamo sing tion nga mahinguyang upod sa ila pamilya kag para sa paglingawlingaw. Apang, sing masunson gid, madamo ang nagasiling nga labi pa sila nga ginakapoy kag ginahul-an. Ang mga kabangdanan madamo kag masibod.

Ang mga pag-ipit sa pangabuhi nalakip sa panguna nga mga kabangdanan. Gin-analisar sang Australian Centre for Industrial Relations Research and Training ang kadamuon sang oras nga ginahinguyang sang mga tawo sa pagtrabaho sa sina nga pungsod kag nasapwan nga “daku nga proporsion ang regular nga nagatrabaho sing kapin sa 49 ka oras sa isa ka semana” kag nga “ining pagdugang sa inoras sang pagtrabaho mahimo nga may daku nga epekto sa pamilya kag komunidad.” Madamo nga trabahador ang namat-od nga magpuyo sa mas madamo sing tanom, mas malinong nga mga duog sa guwa sang siudad. Nagakahulugan ina sang paghinguyang sing inoras kada semana​—⁠ukon kada adlaw pa gani​—⁠sa pagbiyahe sa gutok nga mga tren kag mga bus ukon sa matrapik nga mga dalan. Bangod sini, nagadugang ini sa kalawigon sang adlaw sa pagtrabaho kag sa mga tension sini.

Ikaw Bala May Utang nga Tulog?

Ang mga problema sa tulog nangin kinaandan gid sining ulihi nga tinuig amo nga nagbukas ang mga bululngan para sa may mga problema sa tulog sa madamo nga bahin sang kalibutan. Nasapwan sang mga manugpanalawsaw nga kon ang mga tawo pirme kulang sing tulog, nagasupot sila sing utang nga tulog. Natural lamang nga luyag sang ila lawas nga bayaran ini nga utang kag ginasukot ini paagi sa pagpabatyag sa ila nga ginakapoy. Apang bangod sang nagadingot-sing-tulog nga estilo sang pagkabuhi karon, madamo nga tawo ang nagapabilin nga kapoy pirme.

Sa isa ka pungsod sa Nakatundan, ang tion sa pagtulog nagbuhin sing 20 porsiento sang nagligad nga siglo, halin sa promedyo nga siam ka oras  kada gab-i pakadto sa pito. Ang mga manugpanalawsaw nakatipon sing ebidensia nga ang utang sa tulog ginatunaan sang mga problema sa pagtuon kag sa pagdumdom, paghina sang pagpanghikot sang mga maskulo, kag pagluya sang sistema sa imunidad. Natukiban mismo sang kalabanan sa aton nga ang kapoy nga hunahuna madali man nga makahimo sing mga sayop. Sing makapasubo, ini nga mga sayop mahimo nga serioso kag mahal.

Ang Daku nga Kabayaran sang Kalapyo

Ang kalapyo nga resulta sang malawig nga inoras sang pagtrabaho kag pagpamuhin sing trabahador nangin kabangdanan kuno sang pila sang pinakagrabe nga kalamidad sang katapusan nga bahin sang ika-20 nga siglo. Lakip sa sini amo ang nuklear nga aksidente sa Chernobyl, Ukraine; ang pagwasaag sang space shuttle nga Challenger; kag ang pagkaula sing langis bangod sang pagbunggo sang tanker nga Exxon Valdez sa pasil sa Prince William Sound, Alaska.

Ang paglupok sa Chernobyl natabo sa tion sang pinasahi nga pagtesting sa planta. Sa iya libro nga The 24-Hour Society, si Martin Moore-​Ede nagsiling nga ang pagtesting “ginhimo sa idalom sang pagdumala sang lapyo nga mga enhinyero sa elektrisidad nga yara na sa planta sing di-magkubos trese ka oras, kag ayhan sing mas malawig pa bangod sang napulo ka oras nga pagkaatrasar sa pagkuha sing pahanugot sa pagsugod.” Ano man ang kahimtangan, suno sa pagtuon sining karon lang, isa sang malawig nga epekto sang nagsungaw nga radyasyon amo ang napulo ka pilo nga pagdamo sang kanser sa thyroid sa mga kabataan sa Ukraine sugod sang 1986.

Pagkatapos sang maid-id nga imbestigasyon sa pagwasaag sang space shuttle nga Challenger, ang report sang mga imbestigador nga ginsugo sang presidente nga ang limitado nga 20-oras nga overtime ginpasobrahan sing 480 ka beses sang isa ka grupo sang de-kontrata nga trabahador kag sing 2,512 ka beses sang isa pa ka grupo. Nagsiling pa ang report nga ang kalapyo sang mga nagatrabaho sa tagdumalahan, nga resulta sang “pila ka adlaw sang indi regular nga inoras sang pagtrabaho kag kulang nga tulog,” isa man ka daku nga kabangdanan sang sayop nga paghangop sang shuttle sa mando nga OK ang paglupad. Ginsiling sang report nga “kon ang overtime mangin sobra na, ang pagkasampaton sang mga trabahador nagabuhin kag ang posibilidad sang tawhanon nga pagsayop nagadaku.”

Suno sa mga opisyales sang unyon, ang pagbuhin sang mga tripulante, agod makabuhin kuno sa kagastuhanan, nagakahulugan nga ang mga marinero sa Exxon Valdez dapat magtrabaho sing mas madamo nga inoras kag maghimo sing dugang nga mga trabaho. Ginapaathag sang isa ka report tuhoy sa aksidente nga ang third mate, nga amo ang nagadumala sa sakayan sang nagbara ini pasado alas dose sang gab-i, nagamata sugod pa sang temprano sadto nga aga. Halos 42 milyones ka litro sang langis​—⁠ang pinakadamo nga langis nga naula sa maragtas sang Estados Unidos⁠—​ang nagtuga sing makasiligni nga kahalitan sa mga baybay kag sa ilahas nga mga tinuga kag nagbili sing kapin sa $2 bilyones sa pagpaninlo.

 Ang Labi ka Malalangon nga Kabayaran sang Kalapyo

Suno sa isa ka pagbanabana, bangod sa kakapoy kag kalapyo, nagagasto ang kalibutan sa di-magkubos $377 bilyones kada tuig! Apang wala sing kantidad sang kuwarta ang makatumbas sa bili sang tawhanon nga kabuhi kag kapagros, nga sa masunson gid apektado man. Binagbinaga, halimbawa, ang mga aksidente sa dalan. Suno sa bululngan para sa may problema sa tulog sa Sydney, Australia, mga 20 tubtob 30 porsiento sang mga aksidente sa dalan sa sina nga pungsod ang bangod sa pagtulog sang mga drayber samtang nagamaneho. Ginabulubanta nga sa Estados Unidos, ang katuyo ginabangdan sang di-magkubos 100,000 ka aksidente sa salakyan kada tuig.

Apang, wala nagatapos dira ang mga resulta sang kalapyo. Ang biktima sang aksidente nga gindala sa ospital agod operahan nagalaum nga ang iya doktor mapagsik kag alisto. Apang bangod sang masako nga iskedyul kag malawig nga inoras sang trabaho, ang doktor mahimo nga indi mapagsik kag alisto! Ginpakita sang isa ka report sang Australian Institute of Health and Welfare nga mga 10 porsiento sang mga doktor ang nagatrabaho nga sobra sing 65 ka oras sa isa ka semana, 17 porsiento sang tanan nga espesyalista ang naglampas sa sina nga inoras, kag 5 porsiento sang “lamharon nga mga doktor” ang nagatrabaho sing kapin sa 80 ka oras sa isa ka semana!

“Ang mga makina ginaamligan paagi sa mga operation manual, nagapaandam nga mga karatola, kag mga kurso sa paghanas,” siling ni Martin Moore-​Ede. “Ang mga tawo nagluntad sa sining kalibutan nga wala sini nga sahi sang proteksion. . . . Ang makapakibot nga kamatuoran amo nga diutay lang ang aton nahibaluan tuhoy sa detalye sang pagdesinyo sa tawo sangsa nahibaluan naton tuhoy sa kompyuter.”

Ang aton lawas wala sing nagaigpat-igpat nga pula nga mga suga kag mga alarma nga nagasiling sa aton sa pagdulog ukon sa paghinay. Apang, nagahatag ini sa aton sing nagapaandam nga mga sinyales. Nagalakip ini sa dalayon nga kakapoy, pagbulubag-o sing panimuot, kapung-aw, kag madali malatnan sang kinaandan nga mga virus. Kon may amo ka sini nga mga sintoma​—⁠siempre, nagasigahom nga wala ka nga daan sing problema sa lawas ukon kapagros​—⁠mahimo nga panahon na agod usisaon mo ang imo estilo sang pagkabuhi.

Ang Sosyal nga Kabayaran sang Mangin Tuman Kasako

Ang mahuol, nagadingot-sing-tulog nga estilo sang pagkabuhi nagahalit man sa tawhanon nga mga kaangtanan. Binagbinaga ang kaso sang bag-o lang nga mag-asawa, nga sanday John kag Maria.⁠ * Luyag nila ang ginahandum sang kalabanan nga mga bag-ong kasal​—⁠komportable nga puluy-an kag pinansial nga kalig-unan. Gani nagtrabaho sila nga duha sing bug-os tion. Apang bangod sang lainlain nga relyebo sa trabaho, diutay lang ang tion nila nga magkaupod. Wala magdugay naapektuhan ang ila relasyon. Apang, wala nila ginsapak ang mga sintoma kag ginpadayon ang ila masako nga iskedyul tubtob nga ang ila pag-asawahay, nga halos nagsugod pa lang, nabungkag.

“Ginapakita sang mga pagtuon nga ang kadamuon sang diborsio sa mga pamilya nga relyebo ang trabaho 60 porsiento nga mas mataas sangsa mga nagatrabaho sing regular sa adlaw,” siling sang libro nga The 24-Hour Society. Apang, relyebo man ukon indi ang ila trabaho, madamo nga  mag-asawa ang nagatinguha sa paghimo sing madamo nga butang sa ila kabuhi amo nga, subong resulta, ginaguba nila ang ila pag-asawahay. Para sa iban, ang kahuol kag kalapyo mahimo tunaan sang siklo sang pag-abuso sa droga kag alkohol kag indi maayo nga batasan sa pagkaon​—⁠mga butang nga wala lamang nagapadugang sa kalapyo kundi mahimo magdul-ong sa madamo iban pa nga problema, bisan sa pag-abuso sa bata.

Agod buligan ang mga ginikanan sa paglandas sa masako nga mga iskedyul, nagadamo ang mga sentro sa pag-atipan sa bata, ang pila nagatanyag pa gani sing 24-oras nga serbisyo. Apang, para sa madamo nga kabataan ang TV isa ka yaya. Sa pagkamatuod, agod ang kabataan magdaku nga responsable, makapasibu-sing-maayo sa emosyon nga mga hamtong, kinahanglan nila ang madamo nga de-kalidad nga tion upod sa ila mga ginikanan. Busa, ang mga ginikanan nga tuman kakapoy sa paghinguyang sing tion para sa ila kabataan bangod sang pagtinguha nga mahuptan ang di-makatarunganon nga mataas nga talaksan sang pagkabuhi dapat maalamon nga magbinagbinag sang bili​—⁠sa ila kabataan kag sa ila kaugalingon.

Sa madasig-magbag-o nga teknolohiya sang katilingban karon, ang mga tigulang amo man sa masunson ang mga biktima. Bangod sang madasig nga pagbag-o kag dalayon nga pagbaha sing bag-o nga mga kagamitan nga ginabaligya, madamo ang nagapalibog, nagabatyag sing walay kalig-unan, nagakahadlok, ukon nagabatyag pa gani nga walay pulos. Kon amo, ano ang ila palaabuton?

Tanan bala kita​—⁠bata kag tigulang​—⁠kontrolado sing bug-os sang isa ka kalibutan nga daw determinado sa pagdasig pa? Ukon may mga butang bala nga sarang naton mahimo agod mabuligan kita nga malandas kag mapauswag ang kalidad sang aton kabuhi? Sing makalilipay, may yara, subong sang makita naton sa masunod nga artikulo.

[Nota]

[Retrato sa pahina 6]

Ang kalapyo mahimo gintunaan sang nuklear nga aksidente sa Chernobyl, sang pagwasaag sang “Challenger” nga space shuttle, kag sang naula nga langis sang “Exxon Valdez”

[Credit line]

Courtesy U.⁠S. Department of Energy’s International Nuclear Safety Program

NASA photo

[Retrato sa pahina 7]

Ang madasig nga lakat sang kabuhi mahimo magresulta sa di-maayo nga pag-asawahay

[Retrato sa pahina 8]

Sa panikasog nila nga makalandas, ang iban nagaabuso sa alkohol