Ang “Black Death”—Salot sa Europa sang Edad Media

Sang koresponsal sang Magmata! sa Pransia

Tuig 1347 sadto. Ginhapay na sang salot ang Malayo nga Sidlangan. Karon naglapnag ini sa naguwa nayon sang nasidlangan sang Europa.

GINALIKUPAN sang mga Mongol ang napamakuran nga Genoese nga estasyon sang negosyo sang Kaffa, nga ginatawag karon nga Feodosiya, sa Crimea. Namatyan sing madamo bangod sang misteryoso nga balatian, gin-untat sang mga Mongol ang ila pagsalakay. Apang antes sila mag-isol, naghimo sila sing makamamatay kag nagapaalam nga pagtiro. Nagagamit sang daku kaayo nga mga katapulta, ginlabyog nila ang mainit-init pa nga mga bangkay sang mga biktima sang salot sa sulod sang mga pader sang siudad. Sang ang pila ka Genoese nga manugpangapin nagsakay sang ulihi sa ila mga de-layag nga mga sakayan agod makapalagyo sa ginasalot na nga banwa, ginpalapta nila ang balatian sa tagsa ka pantalan nga ila madungkaan.

Sa sulod sang binulan ang bug-os nga Europa nalatom sang kamatay. Madasig ini nga naglapnag sa Aminhan nga Aprika, Italya, Espanya, Inglaterra, Pransia, Austria, Hungary, Switzerland, Alemanya, Scandinavia, kag sa mga Baltic. Sa sulusobra duha ka tuig, kapin sa un kuarto sang populasyon sang Europa, mga 25 milyones ka tawo, ang nabiktima sang gintawag nga “labing mapintas nga demograpiko nga kalalat-an nga nakilala sang katawhan”—ang Black Death. *

Pagpasad sing Sadsaran Para sa Kalalat-an

Ang trahedya tuhoy sa Black Death wala lamang nagalakip sang balatian mismo. Ginpagrabe sang pila ka butang ining kalalat-an, isa sini amo ang pagkarelihioso. Ang doktrina sang purgatoryo isa ka halimbawa. “Sang talipuspusan sang ika-13 nga siglo ang pagpati sa purgatoryo yara bisan diin,” siling sang Pranses nga istoryador nga si Jacques le Goff. Sang maaga nga bahin sang ika-14 nga siglo, ginpaguwa ni Dante ang iya may daku sing impluwensia nga sinulatan nga The Divine Comedy, upod ang maathag nga paglaragway sini sang impierno kag purgatoryo. Sa amo, naglambo ang pagkarelihioso diin ang mga tawo nahuyog sa pag-atubang sa salot upod ang makakilibot nga di-pagsapak kag pagpangampo, ginatamod ini subong isa ka silot gikan sa Dios. Subong sang makita naton, ining negatibo nga huyog sang panghunahuna sa pagkamatuod naggatong sa paglapnag sang balatian. “Wala kuntani sang naghatag sing isa ka maayo pa nga kahimtangan para maglapnag ang salot,” siling sang libro nga The Black Death, ni Philip Ziegler.

Nian, yara man ang problema sang sulitsulit nga pagkapierde sang pananom sa Europa. Subong resulta, ang nagadamo nga populasyon sang kontinente kulang sa sustansia—wala nasangkapan sing maayo agod makabato sa balatian.

Ang Salot Naglapnag

Suno sa personal nga doktor ni Papa Clement VI, nga si Guy de Chauliac, duha ka sahi sang salot ang nagsalakay sa Europa: pneu­monic  kag bubonic. Maathag nga ginlaragway niya ining mga balatian, nga nagsulat: “Ang nahauna naglawig sing duha ka bulan, nga may dalayon nga hilanat kag pagdupla sing dugo, kag bangod sini ang isa mapatay sa sulod sang tatlo ka adlaw. Ang ikaduha naglawig sa sulod sang panag-on sang epidemya, nga may dalayon man nga hilanat apang may upod nga mga apostume [mga lamoti] kag mga hubag sa naguwa nga mga bahin, ilabi na sa mga ilok kag sa hita. Bangod sini ang isa mapatay sa sulod sang lima ka adlaw.” Wala sing mahimo ang mga doktor agod mapauntat ang paglapnag sang salot.

Madamo nga tawo ang nagpalalagyo bangod sang kahadlok—nagabiya sa linibo ka nagabalatian. Sa pagkamatuod, nalakip sa una nga mga nagpalagyo amo ang manggaranon nga halangdon nga mga tawo kag ang mga propesyonal. Bisan pa ang pila ka klerigo nagpalagyo man, madamo nga relihiosong grupo ang nagpanago sa ila mga monasteryo, sa paglaum nga makalikaw nga malatnan.

Sa tunga sining kakugmat, gindeklarar sang papa ang 1350 nga mangin isa ka Balaan nga Tuig. Ang mga peregrino nga maglakbay pa Roma mahimo makasulod sing direkta sa paraiso nga indi na kinahanglan nga mag-agi sa purgatoryo! Ginatos ka libo ka peregrino ang nagsabat sa panawagan​—⁠nagapalapta sang salot samtang nagalakbay sila.

Walay Pulos nga mga Panikasog

Ang mga panikasog sa pagtapna sa Black Death wala sing pulos bangod wala sing isa nga nakahibalo gid kon paano ini nagalaton. Nahisayran sang kalabanan nga ang pagtandog sa nagabalatian—ukon bisan sa panapton niya—makatalagam. Nahadlok pa gani ang iban nga tulukon sang nagabalatian! Apang, ginabasol sang mga pumuluyo sa Florence, Italya ang salot sa mga kuring kag mga ido sini. Ginpamatay nila ining mga sapat, wala sing hinalung-ong nga sa paghimo sini, ginhatagan nila sing kahilwayan ang tinuga nga amo gid ang nagpalapnag sang balatian​—⁠ang ilaga.

Samtang nagadamo ang nagakapatay, ang iban nagpangayo sing bulig sa Dios. Ginhatag sang kalalakin-an kag kababayin-an ang tanan nga yara sa ila sa simbahan, sa paglaum nga amligan sila sang Dios batok sa balatian​—⁠ukon sa di-magkubos padyaan sila sing langitnon nga kabuhi kon mapatay sila. Naghatag ini sang daku kaayo nga manggad sa simbahan. Ang mga anting-anting, mga imahen ni Cristo, kag mga pangalap bantog man nga mga pangbato sa balatian. Ang iban nagdangop sa disparatis, madyik, ginhimohimo nga mga bulong agod mag-ayo. Ang mga pahumot, langgaw, kag pinasahi nga mga tinimpla nga bulong makaamlig kuno batok sa balatian. Ang pagpatulo sing dugo isa pa ka paborito nga pagbulong. Ginpabangod pa gani sang maalam nga mga manunudlo sa medisina sa Unibersidad Sang Paris ang salot sa pagtadlunganay sang mga planeta! Apang, ang di-matuod nga mga paathag kag “mga bulong” wala sing nahimo agod pauntaton ang paglapnag sining makamamatay nga salot.

Nagadugay nga mga Epekto

Sa sulod sang lima ka tuig daw nadula gid man ang Black Death. Apang antes matapos ang siglo, magabalik ini sa di-magkubos apat ka beses. Sa amo, ang mga epekto sang Black Death ginpaanggid sa iya sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I. “Halos wala sing di-pag-ugyunay sa tunga sang moderno nga mga istoryador nga ang pag-abot sang salot sa isa lamang ka duog may daku gid nga mga epekto lunsay sa ekonomiya kag sa katilingban pagkatapos sang 1348,” siling sang 1996 nga libro nga The Black Death in England. Ginlaglag sang salot ang daku nga bahin sang populasyon, kag siniglo pa ang nagligad antes ang pila ka duog naulian. Bangod nagbuhin ang mga trabahador, natural lamang nga ang bili sang pagpangabudlay nagtaas. Ang manggaranon anay nga mga tag-iya sang duta nawad-an, kag ang sistema peudal​—⁠isa ka talalupangdon gid sang Edad Media—napukan.

Busa, ang salot isa ka sugyot para sa pagbag-o  sa politika, sa relihion, kag sa katilingban. Antes sang salot, Pranses ang kinaandan nga hambal sa tunga sang mga edukado sa Inglaterra. Apang, bangod napatay ang madamo nga Pranses nga manunudlo, nangibabaw ang Ingles nga hambal sangsa Pranses sa Britanya. May mga pagbag-o man sa patag sang relihion. Suno sa ginsiling sang istoryador nga si Jacqueline Brossollet, bangod sang kakulang sang mga kandidato sa pagkapari, “masunson nga ginarekrut sang Simbahan ang ignorante, wala-sing-kahanuklog nga mga indibiduwal.” Nagsiling si Brossollet nga “ang kagarukan sa mga sentro sang pagtuon kag pagtuo sang [simbahan] amo ang isa sang mga kabangdanan sang Repormasyon.”

Daku gid ang impluwensia sang Black Death sa taliambong, ang kamatayon nangin kinaandan nga tema sa taliambong. Ang bantog nga danse macabre genre, nga kinaandan nga nagalaragway sa mga kalabera kag mga bangkay, nangin bantog nga simbulo sang gahom sang kamatayon. Bangod wala makapat-od sang palaabuton, ginsikway sang madamo nga nakalampuwas sa salot ang tanan nga pagpugong sa moral. Sa amo ang moral naglugdang sa makakilibang nga kadalumon. Nahanungod sa simbahan, bangod sang kapaslawan sini nga matapna ang Black Death, “ginbatyag sang tawo sang Edad Media nga ginpaslaw sia sang iya Simbahan.” (The Black Death) Ang iban nga mga istoryador nagsiling man nga ang  mga pagbag-o sa katilingban nga nagsunod bilang resulta sang Black Death nagdul-ong sa indibiduwalismo kag pagpatikang kag nagpauswag sa pagpanghikot sang katilingban kag sa ekonomiya​—⁠ang mga nagapanguna sa kapitalismo.

Ginpahulag man sang Black Death ang mga gobierno nga magtukod sing mga sistema sa pagkontrol sa katinlo. Sang magtahaw na ang salot, naghimo sing mga tikang ang Venice sa pagtinlo sa mga kalye sang siudad sini. Si Hari Juan II sang Pransia, nga gintawag Maayo, nagmando man sang pagpaninlo sa kalye subong paagi sa pagbato sa katalagman sang epidemya. Ginhimo sang hari ining tikang sa tapos mahibaluan ang tuhoy sa isa ka dumaan nga Griegong doktor nga nagluwas sang Atenas batok sa isa ka salot paagi sa pagpaninlo kag pagpanghugas sa mga kalye. Madamo sang mga kalye sang Edad Media, nga may bukas nga mga imburnal, ang natinluan gid man.

Isa ka Butang sang Nagligad?

Apang, sang 1894 lamang natukiban sang Pranses nga bakteryologo nga si Alexandre Yersin ang bacillus nga ginatunaan sang Black Death. Gintawag ini nga Yersinia pestis sunod sa iya ngalan. Apat ka tuig sang ulihi, natukiban sang isa pa ka Pranses nga si ­Paul-­Louis ­Simond ang papel sang bitik (nga ginadala sang mga ilaga) sa pagliton sang balatian. Wala madugay nahimo ang isa ka bakuna nga may limitado nga kadalag-an.

Ang salot bala isa ka butang sang nagligad? Indi gid. Sang tigtulugnaw sang 1910, mga 50,000 ka tawo ang napatay bangod sang salot sa Manchuria. Kag kada tuig ginarekord sang World Health Organization ang linibo ka bag-o nga kaso​—⁠ang kadamuon padayon nga nagadugang. Nadiskubrehan man ang bag-o nga mga sahi sang sini nga balatian​—⁠mga sahi nga nagabato sa pagbulong. Huo, luwas kon huptan ang mga talaksan sa katinlo, ang salot nagapabilin nga makatalagam sa katawhan. Sa amo, ang libro nga Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Ngaa May Salot? Ang Ilaga, ang Bitik, kag ang Bubo), nga gin-edit nanday Jacqueline Brossollet kag Henri Mol­laret, naghinakop nga “pat-od gid nga indi lamang ini isa ka balatian sang dumaan nga Europa sang Edad Media, . . . sing makapasubo, ang salot ayhan isa ka balatian sang palaabuton.”

[Footnote]

[Kapsion sa pahina 23]

Ginhatag sang kalalakin-an kag kababayin-an ang tanan nga yara sa ila sa simbahan, sa paglaum nga amligan sila sang Dios batok sa balatian

[Kahon/Laragway sa pahina 24]

Ang Sekta sang mga “Flagellant”

Ginatamod ang salot subong isa ka silot gikan sa Dios, ginatinguhaan sang iban nga uloulohan ang kaakig sang Dios paagi sa paglatigo sa kaugalingon, ukon pagpenetensia. Ang Brother­hood of the Flagellants, isa ka organisasyon nga nagadamo kuno sing tubtob sa 800,000, nagbantog gid sa tion sang Black Death. Ang mga pagsulundan sang sekta nagdumili sa pagpakighambal sa mga babayi, pagpanghugas, ukon pag-ilis sing panapton. Ang dayag nga penetensia ginahimo sing makaduha sa isa ka adlaw.

“Ang penetensia isa sang pila ka paaliwansan nga matigayon sang puno-sing-kahadlok nga populasyon,” siling sang libro nga Medieval Heresy. Bantog man ang mga Flagellant sa pagmulay sa hirarkiya sang simbahan kag sa pagpakanubo sa daku-sing-kita nga buhat sang simbahan sa paghatag sing kapatawaran sa sala. Indi katingalahan, nian, nga sang 1349 ginpakamalaut sang papa ang sekta. Apang, sang ulihi, amat-amat nga nadula ang sekta pagkatapos sang Black Death.

[Laragway]

Gintinguhaan sang mga Flagellant nga uloulohan ang Dios

[Kapsion]

Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Laragway sa pahina 25]

Ang salot sa Marseilles, Pransia

[Kapsion]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Laragway sa pahina 25]

Natukiban ni Alexandre Yersin ang bacillus nga ginatunaan sang salot

[Kapsion]

Culver Pictures