Vakamacalataka mada na nomu isususu.

A sucu o tamaqu e Idia, o tinaqu e marama ni Idia, ia a sucu e Uganda. Erau a susugi ena lotu Idu. Keitou le tolu na veitacini, au ikarua ni gone. Keitou a vakaitikotiko mai Nairobi e Kenya ra qai lotu Idu e levu na lewenivanua.

Na cava o taleitaka kina na veika vakasaenisi?

Au dau taleitaki ira na manumanu. Levu na gauna au dau taubale ena loma ni veikauloa. Au lai keba tale ga kei ira noqu itokani ena so na vanua e dau saravi kina na manumanu kei na so tale na kabula vakatubuqoroqoro. Au a vinakata meu vuniwai ni manumanu, ia niu tauri vola oti mai na dua na koronivuli e Nairobi, au gole sara ena London University e Igiladi. Au lai vulica e keri na mate e dau tauvi keda. Dua na gauna e muri sa vakatabakidua sara ga noqu vakadidike ena mona ni tamata.

Vakacava e veisaqasaqa na nomu vakadidike kei na ka o vakabauta?

Io. Na veika vakasaenisi au vulica e vakavuna meu lomatarotarotaka na ivakavuvuli kei na ivakarau vakaIdu. Kena ivakaraitaki, na sokaloutaki ni manumanu kei na ivakatakarakara.

Na cava o vakabauta kina na bula vakaidewadewa?

Niu se cauravou, au bula maliwai ira e levu era vakabauta ni a tekivu e Aferika na bula vakaidewadewa, qai dau veivosakitaki vakalevu qori e koronivuli. Era kaya tale ga na qasenivuli kei na parofesa ni univesiti nira vakabauta kece na bula vakaidewadewa na saenitisi.

 Na cava o via dikeva tale kina na itekitekivu ni bula?

Vica vata na yabaki noqu vulica voli na baioloji kei na veika me baleta na yagoda. A qai vakamacalataka vei au e dua noqu itokani na ka sa vulica tiko ena iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova. Qori e vakavurea vei au na lomatarotaro. Au mani tiko ena dua nodra soqo na iVakadinadina a vakayacori ena neimami olo ni koronivuli e Nairobi. Oti rau vakamacalataka vei au e rua na daukaulotu iVakadinadina eso na ivakavuvuli vakaivolatabu. Erau vakabauta ni tiko e dua na Dauveibuli Uasivi e rawa ni sauma na taro bibi me baleta na bula. E vakaibalebale vei au na vakasama qori, au kila ni sega ni itukuni wale ga.

E veisaqasaqa beka nomu kila vakavuniwai kei na nomu vakabauta ni buli na ka kece?

Io! Au raica ena veika au vulica me baleta na yago ni vereverea na veika bula qai buli vakamaqosa. E sega ni vakatauvatani rawa na maqosa ni nodra buli na veika bula, e ka vakalialia kina me tukuni nira basika ga vakacalaka.

Tukuna mada e dua na kena ivakaraitaki.

Au tekivu dikeva na mona ena veiyabaki ni 1970, dua na ka noqu qoroya na tikiniyago qori. E vakayagataki na mona ena vakasama kei na katoni ni ka, e vakatulewa tale ga ena nodra cakacaka e levu na tikiniyago. E ciqoma na itukutuku qai vakauta ina veitikiniyago eda dau vakila kina na ka.

E yavala rawa na mona ena vereverea kei na matailalai ni nodra cakacaka e vica vata na bilioni na sela. E semati ira vata na sela qori na nave e vakatokai na axon. Dua na ka e vakatokai na dendrite (veibasogayaki me vaka na waka ni kau), e rawa ni veitaratara kina vaka vica vata na udolu e dua na sela kei na sela tale eso. Nida vakasamataka na iwiliwili vakaitamera ni sela ni mona, na tuvanaki vakamatau ni nodra cakacaka, kei na nodra cakava na ka ena kena gauna donu, eda sa qoroqoro ga. E veivakurabuitaki dina na maqosa ni nodra cakacaka vata na sela ni mona.

Kerekere tomana sara nomu ivakamacala.

Na ivakaraitaki vinaka duadua ni nodra cakacaka vata vakamaqosa na sela e laurai ena nona kunekunetaki e dua na gone kei na gauna e sucu kina. Ni via semai koya e dua na sela ina so tale na sela e rairai yawa toka mai vua, ena vakayagataka na nave. E matailalai na itukutuku e vakauta na sela ina nave me vakayacora vinaka kina nona cakacaka.

E tiko na ivukevuke e vakarautaki me baleti ira na nave vou, mera yacova kina nodra takete. Na ivukevuke qori era vaka ga na ivakatakilakila e tukuna vei ira na nave vou mera “tu vakadua,” “lako,” se “vuki.” Era na sega ni cakava vinaka na nave nodra cakacaka ke sega ni matata na idusidusi e soli vei ira. Na ka kece e tuvanaki vakamaqosa, tekivu sara ga mai na itukutuku ni noda bula e volai tu ena kena tobu e vakatokai na DNA.

Eda se sega tiko ga ni kila na ka kece e dau yaco ena noda mona kei na nona cakacaka. E okati e keri na sala e katona kina na itukutuku, vakavurea eso na ivakarau ni yalo, kei na nona vakasamataka na ka. Ia ena noqu rai, na kena yavala rawa mada ga na mona, na totoka kei na maqosa ni cakacaka e qarava e dusia ni bulia e dua e uasivi sara na nona vakasama.

Na cava o veisau kina mo iVakadinadina i Jiova?

Era vakaraitaka vei au na iVakadinadina ni Vosa ni Kalou na iVolatabu. Kena ivakaraitaki, e sega ni ivola vakasaenisi na iVolatabu, ia e donu vinaka na ka e vakamacalataka me baleta na veika vakasaenisi. E donu na ka e parofisaitaki kina. E yaga tale ga vakalevu na kena ivakavuvuli, au vakadinadinataka sara ga qori. Sa tekivu dusimaki au voli mai na iVolatabu ena gauna au dua kina na iVakadinadina i Jiova ena 1973. Au vakila ni vakainaki qai marautaki kina na noqu bula.