Vakasakiti na Vuravura Era Wavolita na Matanisiga Era Basika Vakacava?

E LEVU na ka e vakavuna na vakasakiti ni noda vuravura kei na lomalagi. Na vuravura era wavolita na matanisiga era sowiri tu ena tadrua ni rua na bui ni isoso kalokalo na Milky Way. E vica wale sara na kalokalo era ciri tu ena tadrua oya. Voleka ni kalokalo kece eda rawa ni raica ena bogi era yawakalia sara tu, nira ilovi mada ga ena ivakadodorairai lelevu era se vaka ga na digo era kataremoremo tu mai vakayawa. Sa ra tudonu beka na vuravura era wavolita na matanisiga?

Ke volekata yani na lomadonu ni noda isoso kalokalo na Milky Way, eda na vakila na kena ca baleta nira veiosoosoti tu e kea na kalokalo. Rawa tale ga ni tini leqa kina na sowiri ni noda vuravura, e macala ga ni na tara vakalevu na bula ni kawatamata. Ia, kena irairai ni sa toka donu e noda maliwalala na vuravura era wavolita na matanisiga, ena sega kina ni yaco na leqa vaka oqori. Sega tale ga nira na katakata sivia ena gauna era curuma kina na o e solega tu na kasi, ena sega nira veitaratara kei na kalokalo era dau kacabote e maliwalala, se sota kei na veika vakarerevaki tale e so e vu ni radiation.

E okati na matanisiga me dua na kalokalo e yaga vei keda. Vakauasivi ni dua tu ga na kena ivakarau ni katakata, e bula balavu, e rauta vinaka na kena levu, e sega tale ga ni katakata sivia. Ia, e levu na kalokalo era tu ena noda galaxy era lalai sara ni vakatauvatani kei na noda matanisiga, e sega tale ga ni veiganiti na kedra rarama se na kedra katakata me rawa kina na bula me vaka ena noda vuravura. Kena ikuri, e levu na kalokalo era na dau kabita e dua tale na kalokalo se sivia ra qai sowiri vata tu. Ia e kena veibasai sara na matanisiga, ni tu taudua ga. Kevaka tale ga me ivakadei tu ni noda vuravura na idre ni rua na matanisiga se sivia, kena irairai ni na sega ni dei vakavinaka.

Dua tale na vuna e vakasakiti kina na vuravura era wavolita na matanisiga, oya ni ratou toka e sau na vuravura lelevu. E galala vinaka kina na nodratou sowiri voli, e sega gona ni rivarivabitaki ni ratou na vakaleqa na itosotoso ni vuravura lalai eratou tiko e loma. * Ia, eratou veitaqomaki na vuravura eratou toka e sau ni ratou tarova se sabaya na veika e rawa ni vakavu leqa. “E dina ga ni so na gauna era dau coqa mai na noda vuravura na kalokalo cavu kei na kalokalo vakabuina, ia e tu tu yavica sara me dau qai yaco oqori. Eda vakavinavinaka kina vei ratou na vuravura lelevu e sinai tu ena kasi eratou lati keda vinaka tu, me vakataki Jupiter,” erau vakamacalataka na saenitisi o Peter D. Ward kei Donald Brownlee ena nodrau ivola Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. E tiko tale ga e so na vuravura vakaitamera era wavolita na matanisiga. Ia e raici ena nodra itosotoso nira rawa ni vakaleqai ira na vuravura lalai.

Na iTavi ni Vula

Era se dau qoroya sara mai na bula ena gauna makawa na vula. E uqeti ira na dauniserekali kei ira na daunivucu. Kena ivakaraitaki, e tukuna e dua na dauniserekali makawa ni Iperiu ni ‘vakataudeitaki qai sega ni mudu [na vula], qai vaka na ivakadinadina levu mai lomalagi.’​—Same 89:37.

Na vula e yaga ina bula e vuravura ni dua mada ga na ka levu e cakava, oya ni idre e tiko  kina e vakavuna na cabe kei na siro ni mati. E nanumi ni bibi oqo ena veitosoyaki ni ua e wasawasa, na ka e lai vakavuna na veiveisau ni draki.

Dua tale ga na yaga ni vula, oya ni vakataudeitaka tu na sowiri vakalakala ni vuravura ni wavolita tiko na matanisiga. E tukuna e dua na ivola vakasaenisi na Nature, ke sega na idre ni vula, ena rawa ni suaigelegele tu mada vakadede na sowiri ni vuravura mai na “volekata na 0 [na dikiri] ina 85 [na dikiri].” Ia, vakasamataka mada ke sega ni dei tu na vakalakala ni noda vuravura! Eda na sega ni marautaka na veiveisau ni draki, sega tale ga ni tau vakalevu na uca. Na kena vakalakala tiko na vuravura e veiraurau vinaka kina na draki meda bula kina. “Na vula sara ga e vakataudeitaka tu na ivakarau ni draki,” e kaya o Jacques Laskar, e daunivakadidike ni maliwalala. E veiganiti vinaka gona na kena vakaitamera na vula ni rawa kina ni ivakadei ni nodra vuravura​—e levu cake sara vei ira na vo ni vula era tu e maliwalala.

Na vula tale ga e vu ni rarama ena bogi, me vaka e tukuna o koya e vola na Vakatekivu, na ivola makawa ena iVolatabu.​—Vakatekivu 1:​16.

A Nakiti se Vakacalaka?

Ena vakamacalataki vakacava na veika kece e yaco e rawa kina na bula ena noda vuravura, da qai marautaka tale ga? E kena irairai ni rua ga na kena ivakamacala. Dua, oya nira a yaco tu ga vakacalaka qai sega na kedra inaki. Kena ikarua, e tiko e dua e vuku cake sara e vakavuna na yaco ni veika oqori.

Ena vica na udolu na yabaki sa oti e tukuna kina na iVolatabu ni bulia na noda vuravura kei na lomalagi e dua na Dauveibuli​—na Kalou Kaukaua Duadua. Ke dina oqori, kena ibalebale ni veika e tu ena noda maliwalala era a sega ni basika tu ga vakacalaka, era a buli. E volaitukutukutaka tale ga na Dauveibuli na veitaravi ni ka e cakava ena nona vakarautaka na bula e vuravura. De dua o na kurabuitaka ni ivolatukutuku oqo e sa rauta e 3,500 na yabaki na kena dede, ia na veika e volai tu kina me baleta na tauyavu ni vuravura kei na lomalagi, e salavata vinaka kei na ka era vakabauta na saenitisi ni a yaco. E kune na itukutuku oqo ena ivola vakaivolatabu na Vakatekivu. Vinaka meda dikeva mada.

Na iTukutuku ena Vakatekivu me Baleta na Bulibuli

“Enai vakatekivu sa bulia na lomalagi kei vuravura na Kalou.” (Vakatekivu 1:1) E dusia na iucu ni iVolatabu na buli ni vuravura era wavolita tu na matanisiga, okati kina na noda vuravura kei na kalokalo ena bilioni na veisoso kalokalo era tu e maliwalala. E kaya na iVolatabu ni “a sa sega ni vakacokotaki” o vuravura qai “lala tu” ena dua na gauna. A sega tu na veivanua me kune se tubu kina na kau. Ia na veivosa e tarava e vakamacalataka na ka era kaya na saenitisi ni gadreva na vuravura me rawa kina na bula​—me levu na wai. Io, a qai ‘yavavala e delaniwai’ na yalo tabu ni Kalou.​—Vakatekivu 1:2.

 Me kua ni cevata na wai e dela i vuravura se vuki me cawa, ena gadrevi me veirauti vinaka na yawa ni vuravura mai na matanisiga. “Sa rui batabata sara o Mars, e katakata sara na iVolasiga, ia sa bau veirauti vinaka ga na noda Vuravura,” e vakamacalataka o Andrew Ingersoll, e dua na saenitisi e dau vakadikeva na vuravura. Ena vinakati tale ga me veiraurau na katakata ni matanisiga me rawa ni tubu kina na kau drokadroka. E talei kina na ka e kaya na iVolatabu ena gauna se qai tekivu bulibuli kina na Kalou, a vakavuna na katakata ni matanisiga me cilava na o loaloa sa vakaruguta tu na wasawasa me vaka na “[i]vau” e ologi kina na gone.​—Jope 38:​4, 9; Vakatekivu 1:​3-5.

Ena tikina e tarava ni Vakatekivu, eda wilika kina nona bulia na Kalou na ka e vakatoka na iVolatabu me “maliwa lala.” (Vakatekivu 1:​6-8) E veicurumaki tu ena maliwalala na veimataqali cagi se kasi.

Sa qai vakamacalataka na iVolatabu ni vakavuna na Kalou me rairai mai na vanua mamaca. (Vakatekivu 1:​9, 10) Kena irairai ni a yavalata na iwasewase e loma ni vuravura ra qai veitosoyaki. Oqo e rawa ni a vakavuna na kedra kavida, ra kune kina na ikeli titobu lelevu. E nanumi ni kaukaua ni yavavala oya, e lai udu mai kina na veivanua cere e wasawasa.​—Same 104:​6-8.

E sega ni kilai se gauna cava a bulia kina na Kalou na kau somidi e yacana na algas era bula tu e wasawasa. Nodra cakacaka na kau somidi oqo mera vakayagataka na kaukaua mai na matanisiga mera vukica kina na cagi gaga na carbon dioxide me kedra kakana, ra qai kaburaka i macawa na oxygen. Na vakasakiti ni iwalewale e rawati kina na oxygen, e sa qai toso vinaka sara ena ikatolu ni siga ni nona veibuli na Kalou, ena kena vakatuburi na veico me ubia na vuravura. E vukea oqori na kena vakalevutaki na cagi savasava e macawa, mera ceguva na tamata kei na manumanu mera rawa ni bula kina.​—Vakatekivu 1:​11, 12.

Me tubu bulabula na vanua, sa qai bulia tale na Kalou e levu na manumanu somidi mera bula e lomaniqele. (Jeremaia 51:15) Sa ra qai yaga na manumanu somidi oqo ena kena vuruki na veika mate era tu e lomaniqele, kei na kena vakavoui na kakana mera tubu vinaka kina na kau. E tiko tale ga e so na mataqali manumanu ni qele era dau ceguva na nitrogen, ra qai kaburaka ina kau me tubu kina. E veivakurabuitaki dina ni dua mada ga na iluku qele bulabula e rawa ni tiko kina e ononabilioni na manumanu lalai vaka oqori!

E vakamacalataki ena Vakatekivu 1:​14-​19 na ikava ni siga ni bulibuli, a buli kina na matanisiga, na vula kei na kalokalo. Nida wilika na tikina oqo, de kena irairai ni veicoqacoqa kei na ka sa vakamacalataka oti na iVolatabu. Ia nanuma tiko ni a vola na Vakatekivu o Mosese, e vola na itukutuku ni veibuli mai na nona rai e dua e vuravura, me vaka sara ga a tiko ena gauna ni bulibuli. E kena irairai ni gauna oya sa tu kina na matanisiga, na vula kei na kalokalo.

E vakamacalataki ena ikalima ni siga ni veibuli ena Vakatekivu na nodra buli na manumanu era bula e wai, kei na kena e bula e vanua, qai tarava yani na buli ni tamata ena ikaono ni siga ni veibuli.​—Vakatekivu 1:​20-​31.

 Kena iNaki me Marautaki na Bula ena Noda Vuravura

O sa raica beka ni inaki ni kena buli na vuravura me marautaki kina na bula, me vaka ga na kena ivakamacala ena Vakatekivu? O dau yadra beka ena veimataka ni draki vinaka, o ceguva na cagi bulabula, o qai marautaka ni o bula tiko? De dua o taubale ena veiloga ni senikau, o qai marautaka na kena totoka kei na kena iboi. Se o rairai lakova yani e dua na lomaniwere o qai tauca e so na vuata kamikamica. Ia, e rawa wale ga nida marautaka na isolisoli totoka oqori ena vuku ni veika oqo: (1) e levu na wai e vuravura, (2) veiraurau na katakata kei na rarama ni matanisiga, (3) veicurumaki vinaka na veimataqali cagi e macawa kei na (4) tu ni qele bulabula.

Na veika taucoko oqo​—e sega ni kune ena vuravura o Mars, Venus, se na vo ni vuravura era wavolita na matasiga​—era sega ni basika tu ga vakacalaka. Era a buli vakamaqosa me marautaki kina na bula ena noda vuravura. Ena vakamacalataki ena ulutaga e tarava na nona bulia na noda vuravura totoka oqo na Dauveibuli me na tu ka tawamudu.

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 6]

“E dina niu kenadau ena tabana ni dikevi ni vatu, ia keu kerei meu vakamacalataka vakalekaleka na ka eda vakabauta nikua me baleta na buli kei na itekitekivu ni bula e vuravura vei ira era tauvanua ga, ra qai daususumanumanu me vakataki ira na yavusa e vosa tiko vei ira na iVola na Vakatekivu, ena matata wale ga na noqu ivakamacala keu muria vakavoleka na ka e tukuna na imatai ni wase ni Vakatekivu.”​—Wallace Pratt, dua na kenadau ena tabana ni dikevi ni vatu.

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

VEIGANITI ME DIKEVI KINA NA MALIWALALA

Ke toka ena dua tale na vanua ena noda isoso kalokalo na matanisiga, era na sega ni laurai vinaka na kalokalo. E vakamacalataka na ivola na Privileged Planet, “Na vanua era tu kina na vuravura era sowiri wavolita na matanisiga . . . e yawakalia sara mai na yasana e sivia kina na kuvu kei na ramase ni rarama. Na kena itokatoka oqori e laurai vinaka kina na veikalokalo voleka kei na veivanua yawa ena noda maliwalala.”

E veirauti vinaka na levu ni vula kei na kena yawa mai na noda vuravura, e rawa kina ni tabonaka na matanisiga ni yaco na butoleka. Veivakadrukai na kena dau yaco, dina ni vakavudua ga, ia e rawa kina vei ira na daudikeva na maliwalala mera vakadikeva na matanisiga. Na vakadidike vaka oqo e vukei ira mera kila e levu na ka e sega ni bau kilai tu me baleta na cila ni veikalokalo.

[iYaloyalo ena tabana e 5]

E veirauti vinaka na vakaitamera ni vula me ivakadei toka ni vakalakala ni noda vuravura

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Na cava e rawa kina na bula ena noda vuravura? E levu kina na wai, veiraurau na katakata kei na rarama, na maliwalala, qai bulabula na kena qele

[Credit Line]

Mape: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.