Liwava na Cagi ni Veisau, Na Vosa ni Bubului Makawa

RAUTA na yabaki 400 B.S.K., na turaga vuniwai ni Kirisi, o Hippocrates, e tukuni ni tauyavutaka na veiqaravi vakavuniwai, a vola na vosa ni bubului a vakatokai vua, na Hippocratic oath. Na veivakasama cecere qai dokai a vola oya, e se dusimaki ira tiko ga na tabana vakavuniwai me yacova mai oqo. Sega li ni oya na ka eda dau rogoca? Levu tale ga era vakabauta ni vaka kina. Ia, e dina beka?

Mai na veika sa kilai rawa, e vakabauti ni sega ni a vola o Hippocrates na vosa ni bubului e vakatokai ena yacana. Kuria oqo, e levu na ka a volai taumada me vosa ni bubului, sa sega ni qai muria na tabana vakavuniwai nikua.

Eda kila se o cei a vola na vosa ni bubului makawa oqo? Ke da mani kila, na cava na kena yaga vei keda nikua?

A Vola Beka o Hippocrates?

E vica na vuna e vakabauti kina ni sega ni a vola o Hippocrates na vosa ni bubului oqo. Taumada, e tekivu na vosa ni bubului ena nodra kacivi e vica na kalou mera ivakadinadina ni bubului. Ia, o Hippocrates e imatai ni turaga me wasea tani na veiqaravi vakavuniwai mai na lotu. A tekivuna tale ga na kena vakadikevi na gacagaca ke dua e tauvimate, ni sega ni duavata kei na vakasama vakatevoro ni gauna oya, ni vakavuna na tauvimate na kaukaua tani.

Kuria oqo, e vica na ka e vakatabui ena vosa ni bubului a sega ni vakatabui ena veiqaravi vakavuniwai ena gauna i Hippocrates. (Yalovinaka, raica na kato ena tabana e 23.) Kena ivakaraitaki na vakalutu kei na kukuna, a sega na lawa vakamatanitu e vauca e rua na ka oqo, e vuqa tale ga na lotu ena gauna i Hippocrates era a sega ni vakacala. Dua tale, oya na kena vosa bubuluitaki mera cakava vakatabakidua na veisele na kenadau. Ia, e laurai ni volai tu na iwalewale ni veisele ena ibinibini ivola makawa ni veiqaravi vakavuniwai na Hippocratic collection, e vakabauti ni a vola o Hippocrates, vaka kina e so na daunivolavola makawa.

O koya gona, e dina nira se veibataka tiko ga na vuku na vosa ni bubului na Hippocratic oath, ia e kena irairai ni a sega ni vola o Hippocrates. Na vakasama e yavu ni vosa ni bubului oqo e via vaka koto na nodra vakabauta na imuri ni dua tale na turaga ni Kirisi, o Pythagoras, ni ikava ni senitiuri B.S.K. A ka tabu sara vei ira na ilawalawa oya na bula, ra qai catacata ni mate na veisele.

Sega ni Galeleti, Tekivu Vakayagataki Tale

E dina ni sega ni kilai vakamatata se o cei a vola na vosa ni bubului oqo, ia na ka ga e kilai ni dua na itavi levu e cakava na vosa ni bubului oqo ena noda itabagauna ena buturara ni veiqaravi vakavuniwai ena veivanua vakavalagi. Vakauasivi, ena itovo kilikili e namaki vua e dua e veiqaravi vakavuniwai. Bau vakatokai tale ga na vosa ni bubului oqo me “lawa  cecere duadua e vauca na itovo kilikili ena tabana ni veiqaravi vakavuniwai,” “ivakadei sara ga ni veinuitaki ena veivanua vakavalagi, ena kedrau maliwa o tauvimate kei na nona vuniwai,” “ivakarau uasivi ni itovo kilikili me muria e dua na vuniwai ena nona veiqaravi.” Ena yabaki 1913, a kaya o Sir William Osler, e dua na vuniwai kilai mai Canada: “E sega ni ka bibi na noda kila se a volai se sega na vosa ni bubului oqo ena gauna i Hippocrates . . . e bibi ga na noda vakasamataka ni sa ruasagavulukalima mai oqo na senitiuri na kena ciqomi tu me ‘lawa ni itovo kilikili’ e vauci ira na vuniwai, e levu tale ga na univesiti era se vakayagataka tiko ga me vosa bubului kina e dua ni bera ni taura na nona ivola ni vuniwai.”

A vaka ni sega ni galeleti na vosa ni bubului oqo ena itekivu ni ika20 ni senitiuri, e rairai vu ena toso vakasaenisi sa tekivu vakilai ena gauna oya. Salavata tale ga kei na cadra ni veivakasama vovou e veicalati vakalevu kei na vakasama e bucini tu ena vosa ni bubului oya. Ia, ke mani vakacava sara na toso ni kila vakasaenisi, e se vinakati ga me koto na lawa e vauca na itovo kilikili e namaki vua na vuniwai ena nona veiqaravi. Rairai oqo na vuna sa kauaitaki tale kina na vosa ni bubului ena noda gauna.

Sa takalevu tale gona nikua na vosa ni bubului, e sega ni baleti ira wale ga na taura na nodra ivola ni vuniwai, e okati tale ga kina o ira na curu ina  koronivuli ni vulivuniwai. Vakadinadinataka oqo na vakatataro a caka ena 1993 mai Mereke kei Canada, e laurai ni 98 na pasede ni koronivuli ni vulivuniwai e vakarautaka na vosa ni bubului me baleti ira na gonevuli. Ia, ni laurai lesu na 1928, e 24 wale ga na pasede ni koronivuli ni vulivuniwai era vakarautaka na vosa ni bubului. A caka tale ga na vakatataro mai Peritania, e laurai ni 50 na pasede ni koronivuli ni vulivuniwai ena gauna oqo era dau vosa ni bubului. Vaka kina mai Ositerelia kei Niusiladi, e rauta ni 50 tale ga na pasede ni koronivuli era dau vosa ni bubului.

Veiveisau me Lako Vata kei na Gauna

E sega gona ni kena ibalebale ni tabu me veisautaki na vosa ni bubului na Hippocratic oath; ena vica na senitiuri sa sivi, sa veisautaki e so na tikina. Dua na vuna, oya me lako vata kei na vakabauta e ciqomi raraba ena lotu ni Veivanua Vakarisito. So na veisau a caka me baleta vakatabakidua e so na ituvaki a sotavi, me vaka na sala ni nodra qaravi o ira na tauvi matetaka lelevu a dau yaco. Ia, ena noda itabagauna, sa veisautaki e so na tikina me lako vata kei na vakasama vou nikua.

Ena so na itabataba ni vosa ni bubului na Hippocratic oath, sa bokoci kina na tikina kece e sega ni salavata kei na kila vakavuniwai ena gauna oqo, ia sa vakacurumi e so na vakasama vou sa ciqomi raraba nikua. Kena ivakaraitaki, o koya e tauvimate sa tu vua na dodonu me vakatulewataka vei vuniwai na veiqaravi me caka vua. Dina beka ni tauri vakabibi na tikina oqo ena veiqaravi vakavuniwai nikua, ia a sega ni vaka kina ena gauna i Hippocrates. Sa rauta me sega ni kune na vakasama oqo ena vosa ni bubului na Hippocratic oath. Edaidai, na dodonu i tauvimate sa tiki bibi ni vuqa na vosa ni bubului era vakayagataki tu.

Kuria oqo, sa veisau tale ga na rai me baleta na nodrau veimaliwai o tauvimate kei vuniwai. Nikua, sa gadrevi vei vuniwai me vakamacalataka vakamatailalai vua na tauvimate na leqa e tiko kei na kena iwali vakavuniwai, e dina ni na qai vakatau ga vua na tauvimate na digidigi. Ni sa vaka tu oqo na liwa ni cagi ni veisau, sa rauta me vica wale sara na koronivuli ni vulivuniwai e vakayagataka tiko na Hippocratic oath ena kena ivolavolai taumada.

Ia, e so na veiveisau e caka ina vosa ni bubului oqo e veivakidroataki toka. Me vaka na ka e laurai ena 1993 mai Mereke kei Canada, ni 43 wale ga na pasede ni vosa ni bubului e caka e kea, e okata na nona na lewai o vuniwai ke cakava vakaca na nona itavi. Ena levu na itabataba vovou ni vosa ni bubului oqo, e sega ni bau laurai kina e dua na itotogi kei vuniwai ke mani vakacala na veidinadinati e vauca na nona veiqaravi vakacakacaka. E tu tu yadua me qai okati ena bubului na nona vakatabui o vuniwai me cakava na vakalutu, se ni tabu me cula mate e dua e tauvimate bibi, e dina ni kerea me tini kina na nona mosi. Sa qai sega sara na nodra kacivi na kalou mera ivakadinadina ni vosa ni bubului. Ena vakatataro a caka ena so na koronivuli ni vulivuniwai, e laurai ni 3 wale ga na pasede e okata tiko ena nodra vosa ni bubului ni tabu vua na vuniwai me veiyacovi kei koya na tauvimate.

E Bibi na Vosa ni Bubului

Ia e dua na ka e macala, e dina beka ni levu sara na veiveisau e caka ina Hippocratic oath, e se bibi tiko ga na vosa ni bubului, vakauasivi ena dua na taba ni cakacaka e vakabibitaka na veiqaravi kei na caka vinaka. Ena vakatataro sa cavuti oti, a caka ena 1993, e laurai kina ni vuqa na vosa ni bubului e vakayagataki nikua e vakabibitaka na nona dina o vuniwai vua na tauvimate, oya me bubuluitaka ni na solia na nona vinaka taucoko ena nona veiqaravi. Taucoko vakaoti na bubului vaka oya, ni votu kina na vakasama dokai kei na yalo ni caka vinaka e yavutu ni tabana vakavuniwai.

Ena dua na ulutaga a tabaki ena ivola na Medical Journal of Australia, oqo na ka e vola kina o Parofesa Edmund Pellegrino: “E levu beka era nanuma nikua ni vosa ni bubului ni vuniwai sa ivovo ga ni kena a volai taumada. Ia ke mani dina oya, na kena ivovo mada ga oqo e sa cokai keimami tiko ga. Ni vakalesuya tiko ena neimami vakasama na dokai ni taba ni veiqaravi oqo. Me kua vakadua ni yaco na veiqaravi vakavuniwai me vaka ga na cicivaki ni dua na bisinisi, se dua na kabani e kena inaki vakatabakidua na rawatubu.”

Na kena yaga se sega ena bula vou oqo na Hippocratic oath se na vosa ni bubului tale e so era yavutaki mai kina, e vakabauti ni na ulutaga tiko ga ni nodra veiba na vuku. Ia, se mani cava na kena macala, sa dodonu ga mera vakavinavinakataki vakalevu na vuniwai ena nodra dina ina nodra itavi ni qaravi ira na tauvimate.

[Kato ena tabana e 23]

NA VOSA NI BUBULUI NA HIPPOCRATIC OATH

E VAKADEWATAKA O LUDWIG EDELSTEIN

Au bubului vei Apollo Physician, Asclepius, Hygieia, Panaceia kei ira kece na vo ni kalou kei na kalouyalewa, mera noqu ivakadinadina niu na saga meu na dau vakatulewa vinaka, au na solia tale ga na noqu vinaka kece meu dina ina vosa ni bubului se veiyalayalati oqo:

Au na ciqoma na noqu qasenivuli e vakatavulici au ena taba ni cakacaka oqo me vaka na noqu ciqomi rau na noqu itubutubu, au na cakacaka vata kaya ena vo ni noqu bula, ke mani leqa vakailavo au na wasea vua e dua na iwase ni noqu ilavo, au na okati ira na luvena tagane mera taciqu dina, me vaka ga ni keitou sucu vata mai, au na vakavulici iratou ena taba ni cakacaka oqo​—ke lomadratou me ratou vulica—au na vakavulici iratou wale, e sega ni gadrevi gona me dua na kena veidinadinati; au na vakadreti ira na luvequ kei ira na luve i noqu qasenivuli ena ivalavala rakorako ni bula, meu dusimaki ira tale ga ena ivakavuvuli yaga tale e so, au na cakava tale ga vaka kina vei ira na vulivuniwai era veiyalayalatitaka mera vuniwai ra qai vosa ni bubului kina, au na sega ga ni cakava oqo vei ira na tani.

Au na vakarautaka me veiganiti na kakana me kania o tauvimate me salavata kei na ka au kila ni na vinaka duadua vua; au na dau taqomaki koya, au na qarauna me dodonu na lewa e tau me baleti koya.

Au na sega ni solia se vakatututaka me soli e dua na wainimate e rawa ni vakaleqa na nona bula. Au na sega ni solia vua e dua na marama na ka e rawa ni vakavuna na nona vakalutu. Au na taqomaka me ka tabu qai savasava tiko ga na noqu bula kei na noqu cakacaka.

Au na sega ni veisele, vei ira sara mada ga e kune na vatu ena nodra gacagaca, au na laiva ga vei ira na kenadau ni veisele mera na cakacaka kina.

Na veivale au na lakova, au na veisiko ena vukudra na tauvimate ena dela ni yalo savasava, au na sega vakadua ni lalawataka meu lai cakava e dua na ka ca, meu lai mocera e dua na yalewa se tagane, e itaukei se mani bobula.

Na veika kece au raica, seu rogoca me baleti koya e tauvimate ena gauna au qarava tiko kina na noqu itavi, se ni oti na veiqaravi oya, au na dau taqomaka, au na maroroya na nona veika vuni ni na vakamadua keu tukuna.

Keu na dina ina vosa ni bubului oqo qai sega vakadua niu na vakacaraka, me kalougata mada ga na noqu bula kei na noqu itavi cakacaka, meu dokai mada ga ena kedra maliwa na tamata kece ena veitabagauna ena muri mai; ia keu sega ni dina kina, au qai vosa ni bubului vakailasu, me qai yacovi au na kena veibasai kece.

[iYaloyalo ena tabana e 22]

E dua na draunipepa mai na ibinibini ivola na Hippocratic “collection”

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 22]

Hippocrates and page: Courtesy of the National Library of Medicine