E Salavata Vakacava na Demographics, na iVolatabu, kei na Gauna se Bera Mai?

DAUVOLAVOLA NI YADRA! E SUWITENI

E TUBU na iwiliwili ni lewenivanua e vuravura mai na 1.65 na bilioni ena itekitekivu ni ika20 ni senitiuri ina 6 na bilioni ni bera ni cava na senitiuri oqori. Oqo e dua na tubu vakaitamera! Sa na vaka tiko beka oqo na totolo ni tubu ni iwiliwili ni lewenivanua e vuravura? Sa na sega beka ni caka rawa na levu ni tamata e vuravura ena loma ni duanaudolu na yabaki sa tu oqo e matada? O ira na dau vakadikeva na taro vereverea vaka oqo era vakatokai na demographers; na nodra taba ni vakadidike e vakatokai na demography.

Na ivolavosa na Webster’s Dictionary e vakamacalataka na demography me “taba ni vakadidike e dau dikeva na iwiliwili ni lewenivanua, [vakauasivi] ena ka e baleta na kena levu kei na vanua era dui tawana, vanua era veitokiyaki kina, kei na veika tale e so e vauca.” Era vakadikeva na kenadau e tolu na ka ena vakatau kina na iwiliwili ni lewenivanua​—fertility (iwiliwili ni gone e sucu); mortality (iwiliwili ni tamata e mate); kei na migration (iwiliwili ni lewenivanua era toki ina dua tale na vanua).

Sa qai tiko na taba ni vakadidike vata ga oqo e vakatokai na historical demography, na tabana oqo e vakadikeva na levu ni iwiliwili ni lewenivanua se kena tubu ena gauna makawa. O ira oqo era saga me levu na ka era kila me baleta na torocake tiko ni ivakatagedegede ni bula ena gauna makawa ena nodra vakadikeva na volavola  makawa, na irusarusa ni vanua, sui, kei na iyaya makawa. Na taba ni vakadidike oqo e vatavatairalagotaki vakalevu kina na ka me salavata kei na itukutuku lalai e bau tauri rawa. E kaya na ivola na Atlas of World Population History: “Me yacova mai oqo, se sega na yavu me vakadeitaki kina na dodonu ni nodra vakadidike na historical demographer, o koya gona e sega ni rawa ni nuitaki sara na nodra vakadidike.” Ia, era dau kauai na dau vulica na iVolatabu ena nodra vatavatairalago na dauvakadidike oqo. E levu mada ga na ka era vatavatairalagotaka e salavata kei na itukutuku ena iVolatabu.

Tubu ni iWiliwili ni Lewenivanua ni Oti na Waluvu Levu

E kaya na iVolatabu ni le walu ga eratou bula ena Waluvu Levu ni siga i Noa. Era kaya e so na daudikeva na iwiliwili ni lewenivanua ni oti tale e rauta ni 1,400 na yabaki mai na Waluvu Levu, sa rairai tubu na iwiliwili ni lewenivanua ina 50 na milioni. E rawa beka ni tubu na iwiliwili ni lewenivanua mai na lewe 8 ga na tamata ina rauta ni 50 na milioni ena loma ga ni 1,400 na yabaki?

Dua mada ga na ka me matata, na 50 na milioni e vatavatairalago ga. Ia, e vakavure vakasama na ka e tukuna na iVolatabu ena Vakatekivu 9:1: “Sa vosavakalougatataki Noa kei iratou na luvena na Kalou, a sa kaya vei iratou, Dou luvea, ka tubu me lewe vuqa mai, ka vakatawai vuravura.” Eda wilika sara ena wase 10 kei na 11 ni basika mai vei iratou na luve i Noa o Semi, Ame, kei Jefeca, e 70 na vuvale. Ni toso noda wiliwili, eda na wilika sobu sara na yatukawa i Semi me yacovi Eparama, o ira kece oqo e ‘sucu na luvedra tagane kei na luvedra yalewa.’ E vakabauti ni gauna oqo era vakaluveni sara kina vakalevu na lewe i vuravura, me salavata kei na ivakaro ni Kalou mera “vakatawai vuravura.”

Vakacava na iwiliwili ni tamata era mate? Na wase vata tiko ga oya ni Vakatekivu e vakamacalataka na bula dede ni tamata ena itekitekivu ni vica na drau na yabaki ni oti na Waluvu Levu. * Ni sega ni caka rawa na levu ni tamata era sucu lako vata kei na lailai ni iwiliwili ni tamata era mate, na kena itinitini ga ni na tubu vakasivia na iwiliwili ni lewenivanua.

Nodra Tiko Vakalekaleka e Ijipita na Isireli

E so na dauvakadidike era vakalewa na itukutuku ni iVolatabu me baleta na tubu totolo ni kedra iwiliwili na Isireli ena gauna era tiko voli kina e Ijipita. Qai vakavo ga na watidra na luve i Jekope, e kaya na iVolatabu ni ‘o ira kece na tamata ena mataqali i Jekope era lako i Ijipita, era lewe vitusagavulu.’ (Vakatekivu 46:26, 27) Ia, nira biuti Ijipita na Isireli ni oti e 215 na yabaki, sa ra lewe “onosagavulu na oba [ononadrau na udolu] era tamata bula sa taubale, ka ra sa sega ni wili na gone.” Oqo e dua na iwiliwili vakaitamera. (Lako Yani 12:37) Ke da qai wiliki ira na gone kei na yalewa, sa ra na via le tolunamilioni na Isireli! E rawa beka ni tubu totolo dina vaka oqo na kedra iwiliwili?

Ena noda saga meda sauma na taro oqo, dikeva mada na ka e tukuna na iVolatabu me baleta na tubu ni kedra iwiliwili na Isireli e Ijipita: “A ra sa vakaluveni na luve i Isireli, ka tubu vakalevu, ka ra lewe vuqa mai, ka tubu me ra kaukauwa vakalevu sara; a sa tawa sara kina na vanua vei ira.” E duatani duadua na tubu ni kedra iwiliwili na Isireli ena gauna oya.​—Lako Yani 1:7.

Ia, meda kua ni guilecava ni yaco tale ga e so na tubu vaka oqo ena noda gauna, me vaka e yaco mai Kenya ena veiyabaki ni 1980. Ia, e duatani duadua na tubu e yaco ena matanitu o Isireli baleta ni a taura e dua na gauna balavu sara.

E vakaraitaka na iVolatabu e dua tale na vuna e tubu vakalevu sara kina na kedra iwiliwili na Isireli. E sega ni leqa na kakana ena gauna era tiko voli kina na Isireli e Ijipita. Vakabauti ni levu era mate ena gauna e dau yaco kina  na dausiga. E lailai sara kina na gone e sucu ena gauna oya. Ia, e kaya na iVolatabu nira sega ni bau leqa ena kakana na Isireli. Ena gauna e lako mai kina i Ijipita na vuvale i Josefa, a kaya vei Josefa o Fero: “E na vanua vinaka mo vakatikora na tamamu kei na veitacini; me ra tiko e na yasana ko Koseni.” (Vakatekivu 47:6) Ena gauna mada ga era mai vakabobulataki kina na Isireli vei ira na kai Ijipita, era sega ga ni leqa ena kakana. Nira sereki mai na nodra tiko vakabobula na Isireli, era se diva tiko ga na magiti, ika, kiukaba, meleni, liki, varasa, kaliki, kei na kuro lewenimanumanu era dau kania nira se tu vakabobula.​—Lako Yani 16:3; Tiko Voli Mai na Lekutu 11:5.

Ena iMatai ni Senitiuri S.K.

Na dikevi ni iwiliwili ni lewenivanua e vakamatatataka tale ga vei keda e levu na ka e tukuni ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito. Kena ivakaraitaki, nida wilika na ivakaro i Jisu vei ira na nona imuri mera ‘lako yani mera qisi ira mera nona tisaipeli na lewe ni veivanua kece ga,’ eda na veinanuyaka beka, ‘E vakacava sara mada na levu ni cakacaka vakavunau a lesi oya?’ (Maciu 28:19, VV) E lewe vica beka era a bula ena veimatanitu qali vakaroma ena imatai ni senitiuri? Era kaya e so ni kedra iwiliwili e tiko ena maliwa ni 50 kei na 60 na milioni. Ke dina oqo, sa dua na cakacaka levu e lesi vei ira na lotu Vakarisito daukaulotu ena gauna oya!

Nida tomana noda wilika na iVolatabu Vakirisi Vakarisito, eda na raica ni a lai vunautaka sara na itukutuku vinaka i Papiloni na yapositolo o Pita. (1 Pita 5:13) Na cava me lai vunau sara kina i Papiloni? E vukei keda na ka e kaya na ivola The New Encyclopædia Britannica: “Ena taudaku kei Palesitaina, era tiko tale ga na Jiu e Siria, Esia Lailai, Papiloni, kei Ijipita, e vakabauti nira tiko ena veivanua oqo e tauya 1,000,000 na Jiu.” Me vaka ni lesi o Pita me vunau vakatabakidua vei ira na Jiu, e veiganiti kina me lai vunau ena dua na vanua era tiko voli kina na vakabauta na ivakavuvuli vakajiu​—e Papiloni. (Kalatia 2:9) Kena ikuri nira bini e kea na Jiu, sa na sega ga ni otiva rawa na nona yalava!

Cava ena Yaco ena Gauna se Bera Mai?

Me vaka eda sa raica mai, era dau kauai tale ga na daudikeva na iwiliwili ni lewenivanua ena so na ka e yaco ena gauna sa oti. Ia, na cava era kaya me baleta na veigauna se bera mai? Oqo e so na taro bibi era vaqaqa voli. Ena tubu vakasivia beka na iwiliwili ni lewenivanua ena loma ni duanaudolu na yabaki sa tu oqo e matada? Sega ni dua e kila. E so na dauvakadidike era kaya ni na via tu vakadua na iwiliwili ni lewe i vuravura ena dua na gauna balavu, na vuna baleta ni lutu sobu na iwiliwili ni gone era sucu ena levu na vanua.

Ia, era sega ni duavata kece ena vakasama oqo na kenadau. E kaya na ivola Population Today (iWiliwili ni Lewenivanua Nikua): “Na tubu ni iwiliwili ni lewenivanua ena veimatanitu nikua e rawa ni rua na kena iwasewase: kena imatai o ira na matanitu era sega ni dau vakaluveni vakalevu, ena tiko beka ga ena rua lako sobu na iwiliwili ni gone ena veivuvale. O ira na veimatanitu oqo e wili kina na veivanua e Urope, o Mereke, Kenada, Japani, kei na so tale na matanitu e totolo sara tiko nodra vakatorocaketaki . . . Ena yasana kadua, era dau vakaluveni vakalevu na veiwatini ena veimatanitu e Aferika, Esia, kei Amerika Vakalatina, e sega ni dau lailai mai na rua na luvedra. E sivia na veimama ni lewe i vuravura era cavutu mai na veivanua oqo, qai kena ivakatautauvata e va na gone dua na marama.”

O koya gona, e dina ni vaka me lutu sobu na iwiliwili ni lewenivanua ena so na matanitu, e tubu cake se duadua tu ga ena so tale. Sa qai tinia na ivola na Population Today na ka e nanumi ni na yaco ena gauna se bera mai: “E namaki me na tubu tiko ga na iwiliwili ni lewenivanua ena veimatanitu era se vakatorocaketaki tiko. Ena qai cegu ga na ‘tubu sivia’ ni iwiliwili ni lewenivanua e vuravura raraba ke ra vuki totolo na veimatanitu mera vakarautaka e so na porokaramu me vakalailaitaka na iwiliwili ni gone era mate, mera vakavulici na marama, mera vakarautaka tale ga e so na sala e rawa ni lewai kina vakavuku na vakaluveni.”

Sa ono tiko na bilioni na lewe i vuravura ena gauna oqo. Ena ulabaleti beka? Ena qai tukuna ga o gauna. E dua ga na ka e matata vei keda. Oya ni inaki ni Kalou me vakatawai o vuravura​—sega ni nona inaki me vakaosoti. (Vakatekivu 1:28) E sega tale ga nida vakabekataka ni oqo sara ga na ka ena yaco ni sa na veiliutaki na Matanitu ni Kalou.​—Aisea 55:10, 11.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 30]

E tekivu ga vei iratou na bula ena Waluvu Levu na lewe i vuravura e sa mai yacova tu nikua na iwiliwili vakaitamera e ononabilioni vakacaca

[iYaloyalo ena tabana e 31]

Ena loma ga ni 215 na yabaki, e tubu kina na kedra iwiliwili na Isireli e Ijipita ina tolunamilioni