1, 2. (a) Vakamacalataka nodrau ilakolako o Ruci kei Neomai, na cava tale ga erau lolositaka voli. (b) E duidui vakacava na ilakolako i Ruci kei Neomai?

ERAU taubale tiko o Neomai kei Ruci ena gaunisala e takosova na vanua tautauvata ena delana o Moapi. Sa o rau duadua ga ena vanua lala vakaitamera qo. Raitayaloyalotaka na nona kauaitaka o Ruci ni sa voleka ni dromu na matanisiga, e raici vugona qai veinanuyaka ke sa gauna vinaka me rau vaqara na vanua me rau vakacegu kina ena bogi oya. Ni lomani Neomai vakalevu o Ruci, ena cakava na ka kece e rawata me qaravi koya kina.

² Dua na ka nodrau rarawa na marama qori. A yada tu o Neomai me vica vata na yabaki, ia a lolositaka sara vakalevu na nodrau se qai takali ga na luvena tagane o Kilioni kei Maloni. E lolositaka tale ga o Ruci na nona takali o Maloni na watina. Erau gole tiko ena taoni o Peceliema e Isireli o Neomai kei Ruci. Dina ni rau gole tiko ena dua ga na vanua, ia e dua na ka e duatani kina na ilakolako qo. E lesu tale ena nona vanua o Neomai. Ia o Ruci a doudou me gole ena vanua e sega ni kila, vakanadakui ira na wekana, nona vanua kei na kena itovo, wili kina na kalou kece era qarava.—Wilika Ruci 1:3-6.

3. Na isaunitaro cava ena uqeti keda meda vakadamurimuria na vakabauta i Ruci?

³ Na cava e uqeti Ruci me vakayacora na veisau levu qori? Ni veisau na ivakarau ni nona bula, ena rawata vakacava na kaukaua me qaravi koya kina kei Neomai? Nida kila na kena isau, eda na raica ni levu na ka eda rawa ni vakadamurimuria mai na vakabauta i Ruci na yalewa ni Moapi. (Raica tale ga na kato “ iVola Lailai Vakatubuqoroqoro.”) Meda raica mada na vuna rau taubale tu kina ena gaunisala balavu i Peceliema o rau na marama qo.

4, 5. (a) Na cava eratou toki kina i Moapi na vuvale i Neomai? (b) Na ituvaki dredre cava a vakila o Neomai e Moapi?

⁴ A susu o Ruci e Moapi, e dua na vanua lailai ena tokalau ni Waitui Mate. Na yasayasa qo e levu kina na delana raraba, e cere, sega ni levu na veikauloa, qai takosova na veidelana qori na qakilo. E levu na qele bulabula ni teitei ena “vanua ko Moapi” ena gauna mada ga e vakilai kina na dausiga e Isireli. Qori na imatai ni gauna rau sota kina o Ruci kei Maloni kei na nona vuvale.—Ruci 1:1.

⁵ Na dausiga a yaco e Isireli e vakatulewataka kina o Elimeleki na wati Neomai me sa na biuta na nona vanua, me toki kei na watina kei rau na luvena tagane i Moapi me ratou lai tiko vulagi kina. De dua na toki qori e vakatovolei kina nodratou vakabauta na lewe ni vuvale yadua, me vaka ni dodonu vei ira na Isireli mera sokalou wasoma ena vanua tabu e digia o Jiova. (Vkru. 16:16, 17) A dei tu ga na vakabauta i Neomai. Ia a rarawa vakalevu ena gauna a mate kina na watina.—Ruci 1:2, 3.

6, 7. (a) Na cava e leqataka o Neomai nodrau vakawatitaka na yalewa ni Moapi o rau na luvena tagane? (b) Na cava e talei kina na itovo i Neomai vei rau na vugona?

⁶ Kena irairai ni rarawataka tale o Neomai nodrau qai vakawatitaka na yalewa ni Moapi na luvena tagane. (Ruci 1:4) E kila vinaka o Neomai ni a sasaga vagumatua o Eparama na nodra qase me dua ga vei ira na nona tamata e qaravi Jiova me wati Aisake na luvena. (Vkte. 24:3, 4) Era vakaroti tale ga e muri na Isireli ena Lawa e soli vei Mosese, mera kua ni vakawatitaki ira na kai tani na luvedra tagane se yalewa, nira na rawa ni vakamuai mera qaravi matakau.—Vkru. 7:3, 4.

⁷ Erau qai vakawatitaka ga o Maloni kei Kilioni na yalewa ni Moapi. Ke leqataka se rarawataka o Neomai na ka erau cakava qori na luvena, ena saga ga me vakaraitaka vei rau na vugona o Ruci kei Oripa na veikauaitaki dina kei na loloma. De dua e nuitaka tale ga me rau na tomani koya ena sokalou vei Jiova. Se mani cava e yaco, erau dau lomani Neomai na vugona. Na nodratou veimaliwai vinaka e vukei ratou ni basika na ituvaki rarawataki. Erau sa yada na vugoi Neomai ni se bera mada ga ni rau vakaluveni.—Ruci 1:5.

8. Na cava e rairai uqeti Ruci me qaravi Jiova?

⁸ Vakacava na lotu a susugi kina o Ruci, e vakarautaki koya me vosota na ituvaki rarawataki va qori? De dua e sega. E levu na kalou era qarava na kai Moapi, e kena iliuliu o Kimosi. (Tiko 21:29) Kena irairai ni dau vakaitavi na nodra lotu na kai Moapi ena ivalavala voravora kei na veivakasaurarataki e takalevu ena gauna oya, wili kina na nodra cabori na gone. Na veika e vulica o Ruci vei Maloni se vei Neomai me baleti Jiova na nodra Kalou dauloloma qai yalovinaka na Isireli, e vakaduiduitaki koya sara ga vei ira na kalou ni Moapi. E sega ni voravora nona veiliutaki o Jiova, e yavutaki ga ena loloma. (Wilika Vakarua 6:5.) Ni yaco na ituvaki rarawataki, de dua sa qai volekati Neomai ga vakalevu o Ruci, e vakarorogo matua tale ga vua ni vakamacalataka na ka e baleti Jiova na Kalou Kaukaua, na veivakurabuitaki ni nona cakacaka, nona loloma kei na nona dauyalololoma vei ira na nona tamata.

9-11. (a) Na cava e vakatulewataka o Neomai, Ruci, kei Oripa? (b) Na cava eda vulica ena ka vakaloloma e yacovi Neomai, Ruci, kei Oripa?

⁹ E dau via rogoca o Neomai na itukutuku ni nona vanua. A qai rogoca ena dua na siga ni sa oti na dausiga e Isireli, kena irairai ni a rogoca qori vua e dua na dauveivoli. Sa tekivu vukei ira na nona tamata o Jiova. Sa vakilai tale e Peceliema na veika e kilai kina na yacana, e kena ibalebale “Vanua ni Kakana.” E mani vakatulewataka o Neomai me lesu i nona vanua.—Ruci 1:6.

¹⁰ Na cava erau na cakava o Ruci kei Oripa? (Ruci 1:7) Erau sa veivolekati sara kei Neomai ena vuku ni ituvaki rarawataki eratou sotava. Kena irairai ni kauaitaka o Ruci na nona yalololoma o Neomai kei na dei ni nona vakabauti Jiova. Eratou mani biubiu na yada qori me ratou gole i Juta.

¹¹ Na italanoa me baleti Ruci e vakaraitaka nira na vakila tale ga na tamata vinaka qai yalodina na veika vakaloloma kei na mate me vakataki ira ga na tamata ca. (Dauv. 9:2, 11) E vakaraitaka tale ga ni gauna eda sega ni vosota rawa kina na nona takali e dua, e ka vakayalomatua meda qara na nodra veivakacegui kei na nodra veivuke eso tale, vakabibi o ira e nodra idrodro o Jiova, na Kalou a qarava tale ga o Neomai.—Vkai. 17:17.

12, 13. Na cava e vinakata kina o Neomai me rau lesu i nodrau vanua o Ruci kei Oripa? Na cava erau qai cakava?

¹² Ni sa balavu na vanua eratou taubaletaka mai na yada qo, e dua tale na ka e leqataka o Neomai. E nanumi rau vakalevu na vugona ena vuku ni loloma rau vakaraitaka vua kei na rua na luvena tagane. E sega ni via vakuria na nodrau rarawa. Ke rau sa biubiu mai na nodrau vanua qai tomani koya, ena qaravi rau vakacava e Peceliema?

¹³ Sa qai tukuna o Neomai: “Drau lako, drau dui lesu yadua ki na vale nei tinamudrau: ka me caka vinaka vei kemudrau ko Jiova, me vaka drau a cakava vei rau sa mate, vei au talega.” E tukuna tale ga me rau nuitaka ni o Jiova ena solia na watidrau, erau na marautaka tale ga na ivakarau ni bula vinaka. E tukuna na iVolatabu: “A sa reguci rau ko koya; a ratou sa tagi vakadomoilevu cake.” Eda raica rawa e keri na vuna erau volekati koya kina na marama yalololoma qai dau lomasoli qo o Ruci kei Oripa. Rau cikevi koya tiko ga: “E segai, Keirau na lesu vata vakaidina kei iko kivei ira na kai nomu.”—Ruci 1:8-10.

14, 15. (a) Na cava e lesuva tale o Oripa? (b) E cikevi Ruci vakacava o Neomai me lako?

¹⁴ A sega ni lomavakacegu o Neomai ena ka rau tukuna. E vakamacalataka ga vakadodonu ni sega ni levu na ka ena rawa ni cakava vei rau e Isireli, ni sa sega na watina me vakarautaka na ka me bula kina, sega na luvena tagane me rau lai vakawatitaka, e sega tale ga na ka me rau vakanuinui kina. E vakaraitaka ni rarawataka dina na nona sega ni rawa ni qaravi rau. A taura rawa o Oripa na ibalebale ni vosa i Neomai. E tu mai Moapi nona vuvale, o tinana, kei na nona itikotiko. E rairai nanuma ni vinaka me sa tiko ga e Moapi. Dua na ka nona rarawa ena gauna e reguci Neomai kina, vakamoce vua mani gole yani.—Ruci 1:11-14.

¹⁵ Vakacava ga o Ruci? A vakasalataki koya tale ga o Neomai. Eda wilika: “A sa kabiti koya ko Ruci.” De dua ni sa tomana nona ilakolako o Neomai, e qai vakila ni muri koya tiko o Ruci. Mani tukuna vua: “Raica, sa lesu tale na [karuamu] vei ira na kai nona, kei na nona kalou; mo lesu talega mo muria na wekamu yalewa.” (Ruci 1:15) Na vosa i Neomai e vakaraitaka e dua na vakasama bibi vei ira na dauwiliwili. E sega wale ga ni lesu o Oripa vei ira na wekana, e lesuvi ira tale na nona “kalou.” Sa donu tu ga vua me sokaloutaki Kimosi kei na so tale na kalou lasu. Vakacava, e va tale ga qori nona rai o Ruci?

16-18. (a) E vakaraitaka vakacava o Ruci na loloma e dei? (b) Na cava eda rawa ni vulica vei Ruci me baleta na loloma e dei? (Raica tale ga na kedrau itaba.)

¹⁶ Ena gauna e vosa kina o Neomai ena gaunisala lala qori, e sa dei tu e lomai Ruci na ka e vakatulewataka. E cakava qori ni lomani Neomai vakalevu kei na Kalou e qarava. E kaya: “Mo kakua ni cikevi au me’u laivi iko, ka me’u lesu me’u kua ni muri iko; ni’u na lako ki na vanua ko sa lako kina; ia na vanua ko tiko kina ka’u na tiko talega kina: ia na kai nomu era na kai noqu, na nomu Kalou talega ena noqu Kalou: e na vanua ko mate kina, ka’u na mate kina, ka’u na bulu talega kina: me cakacaka vakaoqo vei au ko Jiova, ka vakaikuritaka talega, kevaka sa tawasei kedaru e dua na ka tani, na mate duaduaga.”—Ruci 1:16, 17.

¹⁷ E talei dina na veika e tukuna o Ruci—sa sivia qo e 3,000 na yabaki nona mate, ia se nanumi tiko ga. Na veivosa qori e vakaraitaka e dua na itovo talei, na loloma e dei. Na levu ni nona lomani Neomai o Ruci e sega vakadua ni veisau, e kabiti koya tiko ga ena vanua e gole kina. Ena tawasei rau ga o mate. Na wekai Neomai era sa mai wekana, ni sa tu vakarau o Ruci me vakanadakuya na veika kece e Moapi—okati kina na nodra kalou. O Ruci e sega ni vakataki Oripa ni kaya mai vu ni lomana ni via qaravi Jiova tale ga, na Kalou i Neomai. *

¹⁸ Erau tomana na ilakolako balavu i Peceliema o Ruci kei Neomai. E tukuni ni rairai taura toka e dua na macawa. Ia na nodrau veitokani e veivakacegui ena gauna rau sotava kina na ituvaki rarawataki.

19. O na vakadamurimuria vakacava na dei ni loloma i Ruci vei ira noda vuvale, noda itokani, kei na ivavakoso?

¹⁹ E levu era vakila tiko na ituvaki rarawataki nikua. E tukuna na iVolatabu ni na “vakilai kina e levu na ka dredre.” E levu na ka eda na vakayalia, e levu tale ga na veika rarawa eda na vakila. (2 Tim. 3:1) Sa qai bibi ga ena gauna qo na itovo eda raica vei Ruci. Na loloma e dei—na mataqali loloma e qumia e dua na ka qai sega ni via solia vakarawarawa—e dua dina na ivukevuke kaukaua ena vuravura butobuto qo. E gadrevi na itovo qori ena bula vakawati, veimaliwai ena vuvale, noda veitokani, ena loma tale ga ni ivavakoso vaKarisito. (Wilika 1 Joni 4:7, 8, 20.) Nida bucina na loloma va qori, eda sa vakadamurimuria tiko na ivakaraitaki vakasakiti i Ruci.

20-22. (a) E vakacava sara mada na bula i Neomai ni tiko mai Moapi? (b) Na cava e cala kina na rai i Neomai? (Raica tale ga na Jemesa 1:13.)

²⁰ Na noda tukuna ni dau dei na noda loloma, e duidui mai na noda cakava sara ga. E tu vei Ruci na galala me vakaraitaka ni dei nona lomani Neomai kei Jiova, na Kalou e sa digitaka me qarava.

²¹ Erau sa yaco yani o Neomai kei Ruci e Peceliema, e dua na koro e rauta ni 10 na kilomita mai na sauca kei Jerusalemi. Kena irairai ni dua na vuvale rogo ena taoni lailai qori na vuvale i Neomai, nira veitalanoataka na tiko e kea na nona lesu yani. Era vakaraici koya na marama ra qai kaya, “Oqo ko Neomai, se segai?” E macala ga ni veisau na kena irairai ni tiko mai Moapi, na irairai ni matana kei na nona ilakolako e dusia na balavu ni yabaki e vakila voli mai kina na ituvaki dredre kei na rarawa.—Ruci 1:19.

²² E talanoataka o Neomai vei ira na marama era wekana kei ira na tiko veitikivi ena dua na gauna sa oti, na rarawa e vakila ena nona bula. E vinakata mada ga me veisau na yacana Neomai, e kena ibalebale “Marau,” me Mara, kena ibalebale “Rarawa.” Isa o Neomai! E vakataki Jope ga, e nanuma ni vakavuna na Kalou o Jiova na nona rarawa.—Ruci 1:20, 21; Jope 2:10; 13:24-26.

23. Na cava e vakasamataka sara o Ruci, na cava tale ga e vakarautaki vei ira na dravudravua ena Lawa e soli vei Mosese? (Raica tale ga na ivakamacala e ra.)

²³ Ni rau sa tiko e Peceliema, e vakasamataka sara o Ruci na sala me qaravi koya vinaka kina kei Neomai. E kila mai na Lawa e vakarautaka o Jiova vei ira na nona tamata na Isireli, ni tiko na ka e vakarautaki vakayalololoma vei ira na dravudravua. Era vakatarai mera lako ena were ena gauna ni tatamusuki, era muri ira na dautatamusuki, tomika na ka e vo kei na kena e tubu ena tutu ni were kei na kena kona. *—Vunau 19:9, 10; Vkru. 24:19-21.

24, 25. Na cava e cakava o Ruci ni sa yaco ina were i Poasa, dau caka tale ga vakacava na tomitomi?

²⁴ Sa gauna me tamusuki kina na parile, rairai qori e donuya na Epereli ena noda ivolanivula nikua. A lako o Ruci ena were me lai raica se o cei ena solia vua na cakacaka ni tomitomi. A sega ni kidava ni sa tu ena were i Poasa, e dua na itaukeiniqele vutuniyau, e wekai Elimeleki na wati Neomai. E tu vei Ruci na dodonu me lai tomitomi me vaka ga e vakaroti ena Lawa, ia a kerei koya ga na cauravou e liutaka tiko na tatamusuki ke rawa ni cakacaka. A vakadonuya na cauravou, e tekivu cakacaka sara o Ruci.—Ruci 1:22-2:3, 7.

²⁵ Raitayaloyalotaki Ruci mada ni vakamuri ira tiko na dautatamusuki. Nira musuka tiko na parile ena nodra isele takelo, e cuva sobu o Ruci me tomika na ka e lutu se na ka era vakavoca tu mai, e vesuvesuka vata me dua na ivau, qai kauta ena dua na vanua me na lai samuta kina me lutu na sorena. A toso malua qai veivakaocai na cakacaka qori, sa na qai wacava ni oti na vakasigalevu. Ia e vosota toka ga o Ruci, ena cegu ga ni qusia na buno ni yadrena se ena gauna me vakasigalevu kina ena dua na “vale”—de dua ena vale e vakarautaki mera dau vakacegu kina na tamata cakacaka.

26, 27. E turaga vakacava o Poasa, na cava e dau cakava vei Ruci?

²⁶ A nanuma o Ruci ni na sega ni laurai se me dua e kilai koya. A raici koya o Poasa qai taroga na cauravou a liutaka tiko na cakacaka se o cei o koya. O Poasa e dua na turaga e vakasakiti nona vakabauta, e dau kidavaki ira na nona tamata cakacaka—rairai eso vei ira qori era dau cakacaka ena siga, so mada ga era vulagi—e dau tukuna vei ira: “Me tiko vata kei kemudou ko Jiova.” Era sauma nona veikidavaki ena yalovinaka. Sa kena turaga sara o Poasa qai matua vakayalo, e dau raici Ruci me vaka ga na luvena.—Ruci 2:4-7.

²⁷ E dau kacivi koya o Poasa “na luvequ,” e vakasalataki koya me tomitomi tiko ga ena nona were, me volekati ira tale ga na nona goneyalewa mera kua ni vakasagai koya kina na cauravou era cakacaka vata tiko. E raica sara ga o Poasa me tiko na kena ivakasigalevu o Ruci. (Wilika Ruci 2:8, 9, 14.) Koya e bibi sara ni dau vakavinavinakataki koya qai vakauqeti koya. Ena sala cava?

28, 29. (a) Na cava e kilai kina o Ruci? (b) Me vakataki Ruci, na cava mo cakava me nomu ivakaruru o Jiova?

²⁸ Ena gauna a tarogi Poasa kina o Ruci na vuna e dau yalovinaka kina vua me vaka ni vulagi, e tukuna o Poasa ni a rogoca na ka kece a cakava vei Neomai na vugona. De dua e dau vakacaucautaki Ruci o Neomai vei ira na yalewa e Peceliema, mani rogoca o Poasa na kena itukutuku. E kila tale ga o Poasa ni sa qaravi Jiova o Ruci, ni kaya: “Me sauma na nomu cakacaka ko Jiova, ia me vakayacori sara na kemui sau maivei Jiova na Kalou ni Isireli, o koya ko sa mai vakararavi e ruku ni tabana.”—Ruci 2:12.

²⁹ Sa na bau vakayaloqaqataki Ruci sara ga na vosa qori! E sa vakatulewataka o Ruci me vakaruru ena taba i Jiova na Kalou, me vaka e dua na manumanu vuka lailai e taqomaki vinaka vei tinana. E vakavinavinakataki Poasa ni tauca vua na vosa ni veivakadeitaki qori. A cakacaka tiko ga o Ruci me yacova na yakavi.—Ruci 2:13, 17.

30, 31. Na cava eda vulica vei Ruci me baleta na ivakarau ni cakacaka, na dau vakavinavinaka kei na dei ni loloma?

³⁰ Na nona vakabauta o Ruci e ivakaraitaki vinaka dina vei keda kece na vakila tiko nikua na leqa vakailavo. E sega ni namaka o Ruci me soli vua eso na ka, oya na vuna e dau vakavinavinakataka na ka kece e soli vua. E sega ni maduataka me cakava na cakacaka dredre qai taura na gauna, me qarava kina e dua e lomana, dina ni cakacaka beci. E ciqoma ena yalorawarawa na ivakasala vuku e soli vua me baleta na sala me qaqarauni kina ena gauna ni cakacaka kei na ilala vinaka me digia. Koya e bibi duadua, ni sega ni guilecava vakadua na vanua ga me lai vakaruru kina—vua na Tamana dauveitaqomaki, na Kalou o Jiova.

³¹ Ke da vakadamurimuria na dei ni loloma e vakaraitaka o Ruci, nona dau yalomalumalumu, cakacaka vakaukaua qai vakavinavinakataka na nona mai kilai Jiova, eda na raica ni na yaga tale ga vei ira eso na noda vakabauta. Na sala cava ga a qaravi Ruci kina kei Neomai o Jiova? Ena saumi qori ena ulutaga e tarava.