Ένα Ανεξίθρησκο Βασίλειο σε μια Εποχή Μισαλλοδοξίας

«Ο ΚΑΘΕΝΑΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΠΟΥ ΠΡΟΤΙΜΑΕΙ ΧΩΡΙΣ ΚΑΝΕΝΑΝ ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟ, ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΝΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ ΤΟΥΣ ΚΗΡΥΚΕΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ ΤΟΥ».

ΑΝ ΕΠΡΕΠΕ να μαντέψετε πότε γράφτηκαν αυτά τα λόγια, τι θα λέγατε; Πολλοί θα υπέθεταν ότι αποτελούν μέρος κάποιου σύγχρονου συντάγματος ή διακήρυξης δικαιωμάτων.

Ίσως εκπλαγείτε, όμως, μαθαίνοντας ότι αυτή η διακήρυξη έγινε πριν από 400 και πλέον χρόνια​—και σε κάποια χώρα η οποία, κατά μία έννοια, έμοιαζε με νησί ανεξιθρησκείας μέσα σε μια θάλασσα μισαλλοδοξίας. Ποια ήταν αυτή η χώρα; Πρώτα, ας εξετάσουμε μερικές υποβοηθητικές πληροφορίες.

Κανόνας η Μισαλλοδοξία

Η μισαλλοδοξία ήταν διαδεδομένη σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, και το 16ο αιώνα εκδηλώθηκε με αυξημένη ένταση. Η θρησκεία πυροδότησε φρικτούς, αιματηρούς πολέμους σε χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ολλανδία. Μεταξύ των ετών 1520 και περίπου 1565, εκτελέστηκαν κάπου 3.000 άνθρωποι ως αιρετικοί στο Δυτικό Χριστιανικό κόσμο. Σχεδόν κάθε αμφισβήτηση αξιών και ιδεών​—ιδιαίτερα στον τομέα της θρησκείας—​το πιθανότερο ήταν να αντιμετωπιστεί με μισαλλοδοξία.

Μια διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας γύρω από την οποία υπήρχαν από καιρό αντιλογίες ήταν η Τριάδα​—η πίστη ότι ο Θεός αποτελείται από τρία πρόσωπα. Μάλιστα, ο ιστορικός Ερλ Μορς Γουίλμπορ εξηγεί ότι, «κατά το Μεσαίωνα, αποτελούσε αντικείμενο πολλών συζητήσεων ανάμεσα σε Καθολικούς θεολόγους, ακόμη και Πάπες». Εντούτοις, τέτοιες συζητήσεις σπάνια έφταναν ως τον κοινό θνητό, ο οποίος αναμενόταν να δέχεται αυτά τα δογματικά θέματα ως «θεία μυστήρια».

Ωστόσο, το 16ο αιώνα μερικοί επέλεξαν να πάνε ενάντια στο κατεστημένο και να εξετάσουν τις Γραφές σε μια προσπάθεια να διασαφηνίσουν τέτοια μυστήρια. Το σύνθημά τους ήταν «μόνο οι Γραφές» (sola Scriptura). Όσοι απέρριπταν το δόγμα της Τριάδας​—μερικοί από τους οποίους ονομάστηκαν αργότερα Ουνιταριανοί, σε αντιδιαστολή με τους Τριαδιστές—​γίνονταν συχνά στόχος έντονου διωγμού τόσο από Καθολικούς όσο και από Προτεστάντες. Αυτοί εξέδιδαν τα πολυδιαβασμένα συγγράμματά τους χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα και κρύβονταν για να αποφύγουν το διωγμό. Οι αντιτριαδιστές πρωτοστατούσαν επίσης στον αγώνα για ανεξιθρησκεία. Μερικοί, όπως ο Ισπανός θεολόγος Μιχαήλ Σερβέτος, πλήρωσαν μάλιστα για τις πεποιθήσεις τους με την ίδια τους τη ζωή. a

Η Ανεξιθρησκεία τούς Ενώνει

Κάποια χώρα, αντί να κάνει θρησκευτικούς πολέμους ή να διώκει τους διαφωνούντες, ακολούθησε μια εντελώς διαφορετική τακτική. Αυτή η χώρα ήταν η Τρανσυλβανία, η οποία τότε αποτελούσε αυτόνομο πριγκιπάτο και σήμερα ανήκει στη Ρουμανία, στην Ανατολική Ευρώπη. Ο Ούγγρος ιστορικός Κάταλιν Πέτερ εξηγεί ότι η Βασίλισσα Ισαβέλλα της Τρανσυλβανίας «προσπάθησε να παραμείνει αμέτοχη στη θρησκευτική σύγκρουση αναλαμβάνοντας το ρόλο  του υπερασπιστή όλων των θρησκευμάτων». Ανάμεσα στα έτη 1544 και 1574, η Βουλή, ή αλλιώς Δίαιτα, της Τρανσυλβανίας ενέκρινε 22 νόμους που χορηγούσαν θρησκευτική ελευθερία.

Λόγου χάρη, μετά τη Δίαιτα της Τόρντα το 1557, η βασίλισσα, από κοινού με το γιο της, όρισε ότι «καθένας [μπορεί] να ακολουθεί όποια θρησκεία θέλει, με παλιές ή νέες τελετουργίες, καθώς, την ίδια στιγμή, Εμείς τους επιτρέπουμε να ενεργούν αυτοβούλως στο ζήτημα της πίστης, υπό τον όρο, ωστόσο, ότι δεν βλάπτουν απολύτως κανέναν». Αυτό το διάταγμα έχει χαρακτηριστεί ως «ο πρώτος νόμος που εγγυήθηκε θρησκευτική ελευθερία σε οποιαδήποτε χώρα». Η ανεξιθρησκεία έφτασε στο αποκορύφωμά της στην Τρανσυλβανία υπό το γιο της Ισαβέλλας, τον Ιωάννη Β΄ Σιγισμούνδο, ο οποίος ανέλαβε προσωπικά τη διακυβέρνηση το 1559.

Δημόσια Συζήτηση

Ένα άλλο βασικό πρόσωπο στο αντιτριαδικό κίνημα στην Τρανσυλβανία ήταν κάποιος Ιταλός γιατρός ονόματι Τζόρτζιο Μπιαντράτα. Οι αμφιβολίες του για την Τριάδα προφανώς δημιουργήθηκαν το διάστημα που έζησε στην Ιταλία και στην Ελβετία, όπου είχαν καταφύγει πολλοί αντιτριαδιστές πρόσφυγες. Όταν επέστρεψε στην Πολωνία, ο Μπιαντράτα έκανε πολλά για να υποστηρίξει τη Μικρή Εκκλησία, η οποία αργότερα έγινε γνωστή ως Πολωνοί Αδελφοί. b Το 1563, διορίστηκε γιατρός και σύμβουλος του Σιγισμούνδου και μετακόμισε στην Τρανσυλβανία.

Ένα άλλο μορφωμένο άτομο στην Τρανσυλβανία που αμφισβήτησε την Τριάδα ήταν ο Φράνσις Ντάβιντ, επικεφαλής της Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας και κήρυκας της αυλής. Αυτός έγραψε αναφορικά με τις περίπλοκες διδασκαλίες περί Τριάδας: «Αν αυτά τα πράγματα είναι αναγκαία για σωτηρία, τότε ασφαλώς κανένας φτωχός χωρικός Χριστιανός δεν θα σωθεί, επειδή σε όλη του τη ζωή δεν θα μπορούσε ποτέ να τα καταλάβει». Ο Ντάβιντ και ο Μπιαντράτα εξέδωσαν μαζί ένα βιβλίο που περιείχε μερικά συγγράμματα του Σερβέτου και το αφιέρωσαν στον Σιγισμούνδο.

 Οι διαφωνίες για την Τριάδα άρχισαν να εντείνονται, και αυτό δημιούργησε την ανάγκη για μια δημόσια συζήτηση γύρω από το θέμα. Σε αρμονία με την αρχή «μόνο οι Γραφές», ο Μπιαντράτα υποστήριξε ότι σε τέτοιες συζητήσεις πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο Γραφική, όχι φιλοσοφική, γλώσσα. Έπειτα από μια ατελέσφορη συζήτηση το 1566, ο Σιγισμούνδος παραχώρησε στους αντιτριαδιστές ένα τυπογραφείο για να διαδώσουν τις ιδέες τους.

Ο Μπιαντράτα και ο Ντάβιντ άρχισαν το έργο τους με ζήλο, εκδίδοντας το βιβλίο Η Ψευδής και η Αληθινή Γνώση για την Ενότητα του Θεού του Πατέρα, του Γιου και του Αγίου Πνεύματος (De falsa et vera unius Dei Patris, Filii, et Spiritus Sancti cognitione). Το βιβλίο περιείχε μια ιστορική επισκόπηση των αντιτριαδιστών. Σε ένα κεφάλαιο υπήρχαν εικόνες που προφανώς είχαν σκοπό να διακωμωδήσουν τον τρόπο με τον οποίο παρουσιαζόταν η Τριάδα σε καλλιτεχνικές απεικονίσεις διαφόρων εκκλησιών. Οι αντίπαλοι αναστατώθηκαν, λέγοντας πως οι αναπαραστάσεις ήταν σκανδαλώδεις, και προσπάθησαν να καταστρέψουν όλα τα αντίτυπα. Το αμφιλεγόμενο έντυπο πλήθυνε τις συζητήσεις. Ο Σιγισμούνδος αντέδρασε οργανώνοντας μια δεύτερη δημόσια συζήτηση.

Νικητής η Ενότητα

Η συζήτηση άρχισε στις 3 Μαρτίου 1568 στις πέντε το πρωί. Διεξάχθηκε στη λατινική γλώσσα και διήρκεσε δέκα μέρες. Επικεφαλής της πλευράς των Τριαδιστών ήταν ο Πέτερ Μέλιους, ηγέτης της Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας της Τρανσυλβανίας. Αυτός και οι υπέρμαχοι της Τριάδας χρησιμοποίησαν τα σύμβολα πίστης, τους Πατέρες της Εκκλησίας, την Ορθόδοξη θεολογία και τη Γραφή. Από την άλλη μεριά, ο Ντάβιντ επικαλέστηκε μόνο τη Γραφή. Ο Ντάβιντ προσδιόρισε τον Πατέρα ως τον Θεό, τον Γιο ως υποκείμενο στον Πατέρα και το πνεύμα ως τη δύναμη του Θεού. Ο Σιγισμούνδος, ο οποίος ενδιαφερόταν βαθιά για τα θρησκευτικά θέματα, έλαβε μέρος πιστεύοντας ότι η συζήτηση ήταν ο καλύτερος τρόπος για να λάμψει η αλήθεια. Η παρουσία του εξασφάλισε την ελεύθερη και άνετη διεξαγωγή της συζήτησης και την αποτροπή της έντασης.

Η συζήτηση θεωρήθηκε νίκη των αντιτριαδιστών. Ο Ντάβιντ έγινε δεκτός στη γενέτειρά του, την πόλη Κόλαζβαρ (σημερινή Κλουζ-Ναπόκα, στη Ρουμανία) με τιμές ήρωα. Η παράδοση αναφέρει πως, όταν έφτασε, ανέβηκε πάνω σε μια μεγάλη πέτρα στη γωνία ενός δρόμου και μίλησε τόσο πειστικά για τις πεποιθήσεις του ώστε έκανε όλους να δεχτούν τις διδασκαλίες του.

Μεταστροφή και Θάνατος

Οι προηγούμενες συζητήσεις είχαν διεξαχθεί στη λατινική, μια γλώσσα την οποία καταλάβαιναν μόνο οι μορφωμένοι. Εντούτοις, ο Ντάβιντ ήθελε να μεταφέρει το μήνυμά του στο λαό. Έτσι λοιπόν, με τη συγκατάθεση του Σιγισμούνδου, η επόμενη συζήτηση διεξάχθηκε στην ουγγρική γλώσσα στο Νάγκιβαραντ (σημερινή Οράντεα, στη Ρουμανία) στις 20 Οκτωβρίου 1569. Και πάλι, ο Σιγισμούνδος έπαιξε το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στις δύο πλευρές.

Ο Τριαδιστής Πέτερ Μέλιους δήλωσε ότι, σε όραμα που είχε δει την προηγούμενη νύχτα, ο Κύριος τού είχε αποκαλύψει την αληθινή του φύση. Ο βασιλιάς απάντησε: «Πάστορα Πέτερ, αν διδάχτηκες χθες βράδυ ποιος είναι ο Γιος του Θεού, σε ρωτώ, τι κήρυττες ως τώρα; Ασφαλώς μέχρι αυτή τη στιγμή παροδηγούσες το λαό!» Όταν ο Μέλιους επιτέθηκε προφορικά στον Ντάβιντ, ο Σιγισμούνδος τον επέπληξε, υπενθυμίζοντας στον Τριαδιστή ότι «η πίστη είναι δώρο του Θεού» και ότι «η συνείδηση δεν μπορεί να εξαναγκαστεί». Στο λόγο που εκφώνησε στο τέλος της συζήτησης,  ο βασιλιάς είπε: «Απαιτούμε να υπάρχει ελευθερία συνείδησης στην επικράτειά μας».

Μετά τη συζήτηση, ο Σιγισμούνδος και οι περισσότεροι αυλικοί του συμπαρατάχθηκαν με τους Ουνιταριανούς. Το 1571 εκδόθηκε ένα βασιλικό έδικτο που παρείχε νομική αναγνώριση στην Ουνιταριανή Εκκλησία. Η Τρανσυλβανία ήταν το μόνο Κράτος όπου οι Ουνιταριανοί είχαν ίση θέση με τους Καθολικούς, τους Λουθηρανούς και τους Καλβινιστές, ο δε Σιγισμούνδος είναι γνωστός ως ο μοναδικός βασιλιάς όλων των εποχών που αποδέχτηκε την αντιτριαδική πίστη. Δυστυχώς, λίγο αργότερα, ο 30χρονος βασιλιάς τραυματίστηκε ενώ είχε πάει για κυνήγι με τον Ντάβιντ και τον Μπιαντράτα, και πέθανε λίγους μήνες αργότερα.

Ο διάδοχός του, ο Καθολικός Στέφανος Μπάτορι, επαναβεβαίωσε το διάταγμα περί προστασίας των αναγνωρισμένων θρησκειών αλλά έδειξε ότι δεν θα ανεχόταν άλλες αλλαγές. Στην αρχή ο Στέφανος είπε ότι ήταν ηγέτης του λαού, όχι των συνειδήσεών τους. Σύντομα όμως επέβαλε περιορισμούς στην εκτύπωση βιβλίων, ένα πρωταρχικό μέσο μετάδοσης της πίστης. Ο Ντάβιντ έχασε τη θέση του, και οι άλλοι Ουνιταριανοί απομακρύνθηκαν από την αυλή και από τα δημόσια αξιώματα.

Όταν ο Ντάβιντ άρχισε να διδάσκει ότι ο Χριστός δεν πρέπει να λατρεύεται, εκδόθηκε εντολή με την οποία του απαγορεύτηκε να κηρύττει. Παρά την απαγόρευση, ο Ντάβιντ έκανε δύο κηρύγματα την επόμενη Κυριακή. Συνελήφθη, κατηγορήθηκε για θρησκευτικούς «νεωτερισμούς» και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Πέθανε στη βασιλική φυλακή το 1579. Προτού πεθάνει, έγραψε στον τοίχο του κελιού του: «Ούτε το σπαθί των παπών . . . ούτε η ιδέα του θανάτου θα αναχαιτίσει την προέλαση της αλήθειας. . . . Είμαι πεπεισμένος ότι μετά την εξόντωσή μου οι διδασκαλίες των ψευδοπροφητών θα καταρρεύσουν».

Βασιλικά Μαθήματα

Ο Βασιλιάς Ιωάννης Σιγισμούνδος προώθησε την παιδεία, τη μουσική και τις τέχνες. Ωστόσο, η ζωή του υπήρξε σύντομη και ο ίδιος ήταν φιλάσθενος. Η βασιλεία του απειλήθηκε τόσο εκ των έσω​—έγιναν τουλάχιστον εννέα συνωμοσίες για τη δολοφονία του—​όσο και εκ των έξω, καθώς οι ξένες δυνάμεις ενθάρρυναν την ανταρσία. Αυτός ο ανεξίθρησκος βασιλιάς επικρίθηκε πολλές φορές αυστηρά για τις θρησκευτικές του απόψεις. Κάποιος αντίπαλος είπε αργότερα ότι ο βασιλιάς «πήγε αναμφίβολα στην κόλαση».

Εντούτοις, ο ιστορικός Γουίλμπορ μάς βοηθάει να αξιολογήσουμε κατάλληλα τα πράγματα: «Το έτος κατά το οποίο ο Βασιλιάς Ιωάννης [Σιγισμούνδος] εξέδωσε τον τελευταίο καταστατικό του χάρτη, εγγυώμενος πλήρη θρησκευτική ελευθερία ακόμη και στις πιο σφοδρά διωκόμενες μεταρρυθμιστικές αιρέσεις, οι Προτεστάντες θεολόγοι εξακολουθούσαν να εκθειάζουν τον Καλβίνο που έκαψε ζωντανό τον Σερβέτο, η Ιερά Εξέταση έχυνε το αίμα των Προτεσταντών στην Ολλανδία, . . . και θα περνούσαν ακόμη 40 και πλέον χρόνια προτού σταματήσουν στην Αγγλία να καίνε ανθρώπους στον πάσσαλο επειδή διακρατούσαν εσφαλμένες θρησκευτικές απόψεις».

Πράγματι, όπως ανέφερε ένας σχολιαστής, «με βάση σχεδόν οποιοδήποτε κριτήριο​—σίγουρα δε με τα κριτήρια της εποχής του—​ο Βασιλιάς Ιωάννης Σιγισμούνδος ήταν αξιόλογος ηγέτης. . . . Έκανε την ανεξιθρησκεία σήμα κατατεθέν της βασιλείας του». Αντιλαμβανόμενος ότι η θρησκευτική ειρήνη εξυπηρετούσε τα καλύτερα συμφέροντα του Κράτους, έγινε ζηλωτής υπέρμαχος της ελευθερίας συνείδησης και της θρησκευτικής ελευθερίας.

Στις δικές μας μέρες, όταν η μισαλλοδοξία κάνει ακόμη και τώρα τη δυσάρεστη εμφάνισή της, ίσως μπορούμε να αντλήσουμε μαθήματα από εκείνο το μικρό βασίλειο των παλιών χρόνων. Για μια σύντομη περίοδο, η Τρανσυλβανία ήταν πράγματι ένα ανεξίθρησκο βασίλειο σε μια εποχή μισαλλοδοξίας.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 14]

«Η συνείδηση δεν μπορεί να εξαναγκαστεί . . . απαιτούμε να υπάρχει ελευθερία συνείδησης στην επικράτειά μας».​—Βασιλιάς Ιωάννης Β΄ Σιγισμούνδος

[Εικόνες στις σελίδες 12, 13]

Τζόρτζιο Μπιαντράτα

Σελίδες του βιβλίου το οποίο εξέδωσαν ο Μπιαντράτα και ο Ντάβιντ, περιλαμβανομένων δύο εικόνων που αναστάτωσαν τους Τριαδιστές

Ο Φράνσις Ντάβιντ ενώπιον της Δίαιτας της Τόρντα

[Ευχαριστίες]

Δύο σχέδια με θέμα την Τριάδα: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris· όλες οι άλλες φωτογραφίες: Országos Széchényi Könyvtár

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 14]

Σελίδες 2 και 14: Országos Széchényi Könyvtár