Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα​—Είναι Ασφαλή για Εσάς;

ΑΝΑΛΟΓΑ με το πού ζείτε, ίσως σήμερα να συμπεριλάβατε κάποια γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα στο πρωινό, στο μεσημεριανό ή στο βραδινό σας. Ίσως να επρόκειτο για πατάτες οι οποίες έχουν έναν ενσωματωμένο εντομοαπωθητικό μηχανισμό ή για ντομάτες που μένουν σφιχτές περισσότερο χρόνο μετά το μάζεμα. Εν πάση περιπτώσει, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα ή συστατικά ίσως δεν έχουν κάποια ενδεικτική ετικέτα, ενώ ο ουρανίσκος σας δεν τα ξεχωρίζει από τα κανονικά.

Ενώ εσείς διαβάζετε αυτές τις γραμμές, καλλιέργειες γενετικά τροποποιημένων φυτών, όπως σόγιας, καλαμποκιού, ελαιοκράμβης και πατάτας, ευδοκιμούν στην Αργεντινή, στη Βραζιλία, στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Κίνα και στο Μεξικό. Σύμφωνα με ένα δημοσίευμα, «το 1998, το 25 τοις εκατό του καλαμποκιού, το 38 τοις εκατό της σόγιας και το 45 τοις εκατό του βαμβακιού που παράχθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν γενετικά τροποποιημένα, είτε για να γίνουν τα φυτά ανθεκτικά στα ζιζανιοκτόνα είτε για να παράγουν τα δικά τους παρασιτοκτόνα». Υπολογίζεται ότι, ως το τέλος του 1999, χρησιμοποιήθηκαν σε όλο τον κόσμο 400 εκατομμύρια στρέμματα για εμπορικές καλλιέργειες γενετικά τροποποιημένων φυτών, αν και δεν επρόκειτο πάντα για παραγωγή τροφίμων.

Είναι τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα ασφαλή για εσάς; Μήπως οι επιστημονικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή γενετικά τροποποιημένων φυτών απειλούν το περιβάλλον; Στην Ευρώπη, η διαμάχη για τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα γίνεται ολοένα και πιο έντονη. Ένας διαδηλωτής από την Αγγλία είπε: «Έχω μία μόνο αντίρρηση στα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα: Ότι είναι επικίνδυνα, ανεπιθύμητα και ανώφελα».

Πώς Τροποποιούνται Γενετικά οι Τροφές;

Η επιστήμη που βρίσκεται πίσω από τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα ονομάζεται βιοτεχνολογία τροφίμων​—η χρήση της σύγχρονης γενετικής με σκοπό τη βελτίωση των φυτών, των ζώων και των μικροοργανισμών για την παραγωγή τροφίμων. Ασφαλώς η ιδέα του πειραματισμού με ζωντανούς οργανισμούς είναι σχεδόν τόσο παλιά όσο και η ίδια η γεωργία. Ο πρώτος κτηνοτρόφος που διασταύρωσε τον καλύτερο ταύρο με την καλύτερη  αγελάδα από το κοπάδι του για να βελτιώσει τα ζώα του, αντί να τους επιτρέπει να ζευγαρώνουν στην τύχη, χρησιμοποίησε μια υποτυπώδη μορφή βιοτεχνολογίας. Ο πρώτος αρτοποιός που πρόσθεσε ζυμομύκητες για να κάνει το ψωμί να φουσκώσει κατέφυγε με παρόμοιο τρόπο στη χρήση ενός ζωντανού οργανισμού για να παραγάγει βελτιωμένο προϊόν. Το κοινό χαρακτηριστικό σε αυτές τις παραδοσιακές μεθόδους ήταν η χρήση φυσικών διεργασιών για την τροποποίηση των τροφίμων.

Παρόμοια, η σύγχρονη βιοτεχνολογία χρησιμοποιεί ζωντανούς οργανισμούς για να δημιουργεί ή να τροποποιεί προϊόντα. Αλλά σε αντίθεση με τις παραδοσιακές μεθόδους, η σύγχρονη βιοτεχνολογία επιτρέπει την άμεση και ακριβή τροποποίηση του γενετικού υλικού των οργανισμών. Κάνει δυνατή τη μεταβίβαση γονιδίων ανάμεσα σε εντελώς άσχετους οργανισμούς, επιτρέποντας έτσι να γίνονται συνδυασμοί που είναι απίθανο να γίνουν με συμβατικά μέσα. Εκείνοι που κάνουν διασταυρώσεις μπορούν τώρα να επιλέξουν χαρακτηριστικά από άλλους οργανισμούς και να τα εμφυτεύσουν στο γονιδίωμα κάποιου φυτού—λόγου χάρη, την αντοχή στο κρύο από τα ψάρια, την ανθεκτικότητα στις ασθένειες από ορισμένους ιούς και την αντοχή στα έντομα από βακτήρια του εδάφους.

Υποθέστε ότι ένας γεωργός δεν θέλει να μαυρίζουν οι πατάτες ή τα μήλα του όταν κόβονται ή χτυπιούνται. Οι ερευνητές σπεύδουν να βοηθήσουν αφαιρώντας το γονίδιο που ευθύνεται για το μαύρισμα και αντικαθιστώντας το με μια τροποποιημένη εκδοχή που αποτρέπει το μαύρισμα. Ή ας υποθέσουμε ότι κάποιος που καλλιεργεί παντζάρια θα ήθελε να τα φυτέψει νωρίτερα για να έχει καλύτερη σοδειά. Κανονικά, δεν μπορεί να το κάνει αυτό επειδή τα παντζάρια θα πάγωναν με το κρύο. Εδώ υπεισέρχεται η βιοτεχνολογία εμφυτεύοντας στα παντζάρια τα γονίδια ψαριών που επιζούν εύκολα στο κρύο νερό. Το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι γενετικά τροποποιημένα παντζάρια τα οποία αντέχουν μέχρι και σε θερμοκρασία μείον 6,5 °C, δύο φορές και πλέον χαμηλότερη από αυτήν που αντέχουν κανονικά.

Ωστόσο, αυτά τα χαρακτηριστικά που είναι αποτέλεσμα μεταβίβασης ενός και μόνο γονιδίου έχουν περιορισμένη αποτελεσματικότητα.  Η τροποποίηση πιο περίπλοκων χαρακτηριστικών, όπως ο ρυθμός ανάπτυξης ή η αντοχή στην ξηρασία, είναι εντελώς διαφορετικό ζήτημα. Η σύγχρονη επιστήμη δεν μπορεί ακόμα να επέμβει σε ολόκληρες ομάδες γονιδίων. Άλλωστε, πολλά από αυτά τα γονίδια μέχρι στιγμής δεν έχουν καν ανακαλυφτεί.

Μια Νέα Πράσινη Επανάσταση;

Ακόμα και η περιορισμένη γενετική τροποποίηση των φυτών γεμίζει αισιοδοξία τους υποστηρικτές της βιοτεχνολογίας. Λένε ότι τα γενετικά τροποποιημένα φυτά υπόσχονται μια νέα πράσινη επανάσταση. Κάποια κορυφαία εταιρία βιοτεχνολογίας δηλώνει ότι η γενετική μηχανική είναι «ένα ελπιδοφόρο μέσο στην προσπάθεια παροχής περισσότερης τροφής» για τον παγκόσμιο πληθυσμό που αυξάνεται με ρυθμό περίπου 230.000 ανθρώπων καθημερινά.

Τέτοιες καλλιέργειες έχουν ήδη βοηθήσει να μειωθεί το κόστος της παραγωγής τροφίμων. Εδώδιμα φυτά έχουν ενισχυθεί με ένα γονίδιο που παράγει φυσικό παρασιτοκτόνο, εξαλείφοντας την ανάγκη να ψεκάζονται με τοξικές χημικές ουσίες ολόκληρα στρέμματα καλλιεργειών. Τα τροποποιημένα φυτά που βρίσκονται στο στάδιο της εξέλιξης περιλαμβάνουν φασόλια και δημητριακά με πολύ υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη​—εξαιρετικά ωφέλιμα για τις φτωχότερες περιοχές του πλανήτη. Αυτά τα «σούπερ-φυτά» θα μπορούσαν να μεταβιβάσουν τα χρήσιμα νέα γονίδια και τα χαρακτηριστικά τους στις επόμενες γενιές, αποδίδοντας πιο άφθονες σοδειές στα μη παραγωγικά εδάφη φτωχών πυκνοκατοικημένων χωρών.

«Ασφαλώς πολλά μπορούν να λεχθούν για τη βελτίωση της ζωής των αγροτών στον κόσμο μας», είπε ο πρόεδρος μιας κορυφαίας εταιρίας βιοτεχνολογίας. «Και θα το κάνουμε αυτό​—χρησιμοποιώντας τη βιοτεχνολογία για να κάνουμε σε μοριακό και μονογονιδιακό επίπεδο αυτό που κάνουν οι καλλιεργητές φυτών με “ολόκληρα φυτά” επί αιώνες. Θα δημιουργήσουμε καλύτερα προϊόντα, τα οποία θα καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες και θα το κάνουμε γρηγορότερα από ποτέ προηγουμένως».

Ωστόσο, σύμφωνα με κάποιους γεωπόνους, η βιαστική προώθηση της γενετικής μηχανικής ως λύσης για τις παγκόσμιες ελλείψεις τροφίμων υποσκάπτει τη σύγχρονη έρευνα για τις καλλιέργειες. Μολονότι είναι λιγότερο εντυπωσιακή, αυτή η έρευνα είναι πιο αποτελεσματική και θα μπορούσε επίσης να ωφελήσει τα φτωχότερα μέρη του κόσμου. «Δεν πρέπει να καθοδηγούμαστε από αυτή την αβέβαιη τεχνολογία εφόσον υπάρχουν πολύ πιο αποτελεσματικές λύσεις για το πρόβλημα των τροφίμων», λέει ο Χανς Χέρεν, ειδικός στην καταπολέμηση των ασθενειών των φυτών.

Δεοντολογικά Ερωτήματα

Εκτός από τους πιθανούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον, ορισμένοι πιστεύουν ότι η γενετική τροποποίηση φυτών και άλλων ζωντανών οργανισμών δημιουργεί ηθικά και δεοντολογικά προβλήματα. Ο επιστήμονας και ακτιβιστής Ντάγκλας Παρ σχολίασε: «Η γενετική μηχανική ξεπερνάει ένα θεμελιώδες όριο σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη επέμβαση στον πλανήτη, αλλάζοντας τη φύση της ίδιας της ζωής». Ο Τζέρεμι Ρίφκιν, συγγραφέας του βιβλίου Ο Αιώνας της Βιοτεχνολογίας (The Biotech Century), το έθεσε ως εξής: «Από τη στιγμή που θα ξεπεράσεις όλα τα βιολογικά όρια, αρχίζεις να βλέπεις τα διάφορα είδη ζωής απλώς ως ρευστή γενετική πληροφορία. Αυτό μας οδηγεί σε μια εντελώς καινούρια αντίληψη, όχι μόνο όσον αφορά τη σχέση μας με τη φύση, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο τη χρησιμοποιούμε». Γι’ αυτό, έθεσε τα εξής ερωτήματα: «Η αξία ενός ζωντανού οργανισμού είναι εγγενής ή εξαρτάται από τη χρησιμότητά του; Ποια είναι η υποχρέωσή μας απέναντι στις μελλοντικές γενιές; Ποιο είναι το αίσθημα της ευθύνης μας απέναντι στα πλάσματα με τα οποία συνυπάρχουμε;»

Άλλοι, περιλαμβανομένου και του Πρίγκιπα Καρόλου της Αγγλίας, υποστηρίζουν ότι η μεταβίβαση γονιδίων μεταξύ εντελώς διαφορετικών ειδών «μας τοποθετεί στο χώρο που ανήκει αποκλειστικά και μόνο στον Θεό». Όσοι μελετούν την Αγία Γραφή πιστεύουν ακράδαντα ότι ο Θεός «είναι η πηγή της ζωής». (Ψαλμός 36:9) Ωστόσο, δεν υπάρχουν ουσιώδεις αποδείξεις που να επιβεβαιώνουν ότι ο Θεός αποδοκιμάζει την επιλεκτική διασταύρωση ζώων και φυτών, κάτι που έχει βοηθήσει τον πλανήτη μας να συντηρεί τους δισεκατομμύρια κατοίκους του. Μόνο ο χρόνος θα δείξει αν η σύγχρονη βιοτεχνολογία θα βλάψει τους ανθρώπους και το περιβάλλον. Αν η βιοτεχνολογία όντως καταπατά “το χώρο που ανήκει στον Θεό”, τότε​—από αγάπη και ενδιαφέρον για την ανθρωπότητα—​εκείνος μπορεί να αντιστρέψει αυτές τις εξελίξεις.

[Πλαίσιο στη σελίδα 26]

Πιθανοί Κίνδυνοι;

Η βιοτεχνολογία κινείται με τόσο ιλιγγιώδη ρυθμό ώστε δεν μπορούν να συμβαδίσουν μαζί της ούτε ο νόμος ούτε οι ελεγκτικοί οργανισμοί. Η έρευνα απέχει ακόμη πολύ από το να αποτρέπει τις απρόβλεπτες συνέπειες. Ολοένα και περισσότεροι επικριτές προειδοποιούν για ανεπιθύμητα αποτελέσματα, τα οποία μπορεί να ξεκινούν από τη σοβαρή οικονομική αποδιοργάνωση των αγροτών παγκοσμίως και να φτάνουν μέχρι την περιβαλλοντική καταστροφή και τους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία. Ορισμένοι ερευνητές προειδοποιούν ότι δεν έχουν γίνει ούτε μακροχρόνιες ούτε μεγάλης κλίμακας δοκιμές που να αποδεικνύουν την ασφάλεια των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων, και αναφέρουν αρκετούς πιθανούς κινδύνους.

● Αλλεργικές αντιδράσεις. Αν, λόγου χάρη, κάποιο γονίδιο το οποίο παράγει μια πρωτεΐνη που προξενεί αλλεργικές αντιδράσεις καταλήξει στο καλαμπόκι, οι άνθρωποι που πάσχουν από τροφικές αλλεργίες ίσως αντιμετωπίσουν τρομερό κίνδυνο. Μολονότι οι οργανισμοί ελέγχου των τροφίμων απαιτούν από τις εταιρίες να αναφέρουν αν τα τροποποιημένα τρόφιμα περιέχουν προβληματικές πρωτεΐνες, ορισμένοι ερευνητές φοβούνται ότι άγνωστοι αλλεργιογόνοι παράγοντες θα μπορούσαν να εισχωρήσουν στην όλη διαδικασία.

● Αυξημένη τοξικότητα. Μερικοί ειδικοί πιστεύουν ότι η γενετική τροποποίηση ίσως αυξήσει τις φυσικές φυτικές τοξίνες με απρόβλεπτους τρόπους. Όταν κάποιο γονίδιο ενεργοποιηθεί, εκτός από το να φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, ίσως επίσης να πυροδοτήσει την παραγωγή φυσικών τοξινών.

● Ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά. Στη γενετική τροποποίηση των φυτών, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τα λεγόμενα γονίδια-δείκτες για να καθορίσουν αν το επιθυμητό γονίδιο έχει ενσωματωθεί με επιτυχία. Επειδή τα περισσότερα γονίδια-δείκτες παρέχουν ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά, οι επικριτές φοβούνται ότι αυτό θα μπορούσε να συμβάλει στο αυξανόμενο πρόβλημα της ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά. Άλλοι επιστήμονες, ωστόσο, αντιτείνουν ότι αυτά τα γονίδια-δείκτες αποδιοργανώνονται γενετικά προτού χρησιμοποιηθούν, πράγμα που μειώνει τον κίνδυνο.

● Διάδοση «σούπερ-ζιζανίων». Ένας από τους μεγαλύτερους φόβους είναι ότι, από τη στιγμή που θα φυτευτούν τα γενετικά τροποποιημένα φυτά, κάποια γονίδια θα δραπετεύσουν μέσω των σπόρων και της γύρης προς συγγενικά ζιζάνια, δημιουργώντας «σούπερ-ζιζάνια», ανθεκτικά στα ζιζανιοκτόνα.

● Βλάβη σε άλλους οργανισμούς. Το Μάιο του 1999, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Κορνέλ ανέφεραν ότι οι κάμπιες της πεταλούδας μονάρχης που έτρωγαν φύλλα σκονισμένα με γύρη από γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι αρρώσταιναν και πέθαιναν. Μολονότι ορισμένοι αμφισβητούν την αξιοπιστία αυτής της μελέτης, εξακολουθεί να υπάρχει κάποια ανησυχία μήπως υποστούν βλάβη και άλλα είδη τα οποία δεν θέλουμε να εξαλείψουμε.

● Αχρήστευση των ασφαλών παρασιτοκτόνων. Μερικά από τα πιο επιτυχημένα γενετικά τροποποιημένα φυτά περιέχουν ένα γονίδιο που παράγει μια πρωτεΐνη τοξική για τα βλαβερά έντομα. Ωστόσο, οι βιολόγοι προειδοποιούν ότι η έκθεση των βλαβερών εντόμων στην τοξίνη που παράγει αυτό το γονίδιο θα τα βοηθήσει να αναπτύξουν ανθεκτικότητα αχρηστεύοντας έτσι τα παρασιτοκτόνα.