Κεφάλαιο 13

Η Μεταρρύθμιση—Η Αναζήτηση Πήρε Νέα Τροπή

1, 2. (α) Πώς περιγράφει ένα βιβλίο σχετικό με τη Μεταρρύθμιση τη μεσαιωνική Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία; (β) Ποια ερωτήματα εγείρονται όσον αφορά την κατάσταση της Εκκλησίας της Ρώμης;

«Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ τραγωδία της μεσαιωνικής εκκλησίας είναι ότι δεν κατάφερε να συμβαδίσει με το πνεύμα της εποχής. . . . Αντί να είναι προοδευτική, αντί να παρέχει πνευματική καθοδήγηση, ήταν οπισθοδρομική και είχε παρακμάσει, ήταν εξ ολοκλήρου διεφθαρμένη». Αυτά λέει το βιβλίο Η Ιστορία της Μεταρρύθμισης (The Story of the Reformation) για την ισχυρή Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που είχε κυριαρχήσει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης από τον 5ο ως το 15ο αιώνα Κ.Χ.

² Πώς ξέπεσε η Εκκλησία της Ρώμης από την παντοδύναμη θέση της φτάνοντας στο σημείο να ‘έχει παρακμάσει και να είναι διεφθαρμένη’; Πώς απέτυχαν οι πάπες, που ισχυρίζονταν ότι ήταν οι διάδοχοι των αποστόλων, να παράσχουν έστω «πνευματική καθοδήγηση»; Και ποια ήταν η κατάληξη αυτής της αποτυχίας; Για να βρούμε τις απαντήσεις, χρειάζεται να εξετάσουμε με συντομία σε τι είδους εκκλησία είχε εξελιχτεί αυτή και ποιο ρόλο έπαιξε στην αναζήτηση του ανθρώπου για τον αληθινό Θεό.

Η Εκκλησία Διέρχεται Κρίση

3. (α) Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στα τέλη του 15ου αιώνα; (β) Πώς προσπαθούσε η εκκλησία να διατηρήσει τα μεγαλεία της;

³ Στα τέλη του 15ου αιώνα, η Εκκλησία της Ρώμης, με τις ενορίες και τα μοναστήρια αντρών και γυναικών που διατηρούσε σ’ όλη την επικράτειά της, είχε εξελιχτεί στο μεγαλύτερο γαιοκτήμονα ολόκληρης της Ευρώπης. Αναφέρθηκε ότι κατείχε  μέχρι και τη μισή εδαφική έκταση της Γαλλίας και της Γερμανίας όπως και τα δύο πέμπτα ή και περισσότερο της Σουηδίας και της Αγγλίας. Το αποτέλεσμα; Η «αίγλη της Ρώμης αυξήθηκε αφάνταστα στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, ενώ το πολιτικό της κύρος ενισχύθηκε προσωρινά», λέει το βιβλίο Μια Ιστορία του Πολιτισμού (A History of Civilization). Εντούτοις, τα μεγαλεία είχαν το τίμημά τους, και για να τα διατηρήσουν, οι πάπες ήταν αναγκασμένοι να βρίσκουν καινούριες πηγές εισοδήματος. Περιγράφοντας τα διάφορα μέσα που χρησιμοποιούσαν, ο ιστορικός Γουίλ Ντουράν έγραψε:

«Οποιοσδήποτε κατελάμβανε ιερατικόν αξίωμα ήτο υποχρεωμένος να καταβάλη εις την παπικήν κουρίαν—τα διοικητικά γραφεία της παπωσύνης—το ήμισυ των εισοδημάτων του αξιώματός του κατά το πρώτον έτος (annates) και κατόπιν το εν δέκατον ή δεκάτην. Πας νέος αρχιεπίσκοπος έπρεπε να πληρώση εις τον πάπαν ένα σημαντικόν ποσόν δια το pallium, μίαν λωρίδα εκ λευκού μαλλίνου υφάσματος, η οποία εχρησίμευεν ως επικύρωσις και διακριτικόν της εξουσίας του. Μετά τον θάνατον παντός καρδιναλίου, αρχιεπισκόπου, επισκόπου, ή ηγουμένου, τα προσωπικά του υπάρχοντα περιήρχοντο εις τον πάπαν. . . . Πάσα δικαστική απόφασις ή εύνοια παρεχομένη υπό της κουρίας ανέμενεν ένα δώρον ως  αναγνώρισιν και πολλάκις η δικαστική απόφασις εξηρτάτο από το δώρον».

4. Πώς επηρέαζαν τους πάπες τα πλούτη που εισέρρεαν στην εκκλησία;

⁴ Τα υπέρογκα χρηματικά ποσά που εισέρρεαν στα παπικά ταμεία κάθε χρόνο οδήγησαν τελικά σε μεγάλες καταχρήσεις και πολλή διαφθορά. Έχει λεχθεί ότι ‘ακόμα και ο πάπας δεν μπορεί να αγγίξει πίσσα χωρίς να λερώσει τα δάχτυλά του’, και αυτή η περίοδος της εκκλησιαστικής ιστορίας γνώρισε αυτό που ένας ιστορικός ονόμασε «διαδοχή πολύ κοσμικών παπών». Σ’ αυτούς περιλαμβανόταν ο Σίξτος Δ΄ (πάπας από το 1471 ως το 1484), ο οποίος δαπάνησε μεγάλα ποσά για να χτιστεί η Καπέλα Σιξτίνα, που πήρε το όνομά του, και για να πλουτίσουν οι πολλοί ανιψιοί και ανιψιές του· ο Αλέξανδρος ΣΤ΄ (πάπας από το 1492 ως το 1503), ο διαβόητος Ροντρίγκο Βοργίας, ο οποίος αναγνώριζε δημόσια και προωθούσε τα νόθα παιδιά του· και ο Ιούλιος Β΄ (πάπας από το 1503 ως το 1513), ανιψιός του Σίξτου Δ΄, ο οποίος ήταν περισσότερο αφοσιωμένος στους πολέμους, στην πολιτική και στις τέχνες παρά στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα. Ο Ολλανδός Καθολικός λόγιος Έρασμος ήταν απόλυτα δικαιολογημένος όταν έγραψε το 1518: «Η αναισχυντία της Ρωμαϊκής Κουρίας έφτασε στο κατακόρυφο».

5. Τι έδειχναν πηγές εκείνης της εποχής για την ηθική συμπεριφορά των κληρικών;

⁵ Η διαφθορά και η ανηθικότητα δεν περιορίζονταν στους πάπες. Ένα ρητό της εποχής έλεγε: «Αν θέλεις να καταστρέψεις το γιο σου, κάν’ τον ιερέα». Το γεγονός αυτό υποστηρίζεται από πηγές εκείνης της εποχής. Στην Αγγλία, σύμφωνα με τον Ντουράν, με βάση τις κατηγορίες «δι’ έλλειψιν [σεξουαλικής] εγκρατείας, αι οποίαι υπεβλήθησαν το 1499, . . . οι κληρικοί ένοχοι εκάλυπτον τα 23% του συνόλου, αν και ο κλήρος θα ήτο πιθανώς κάτω του 2% του πληθυσμού. Μερικοί εξομολόγοι εζήτουν ερωτικάς σχέσεις από γυναίκας εξομολογουμένας. Χιλιάδες ιερέων είχον παλλακίδας· εις την Γερμανίαν σχεδόν πάντες». (Αντιπαράβαλε 1 Κορινθίους 6:9-11· Εφεσίους 5:5.) Οι ηθικές ατασθαλίες περιλάμβαναν και άλλους τομείς επίσης. Λέγεται ότι ένας Ισπανός που ζούσε εκείνη την  εποχή παραπονέθηκε: «Διαπιστώνω ότι σπάνια μπορούμε να πάρουμε κάτι από τους διακόνους του Χριστού χωρίς χρήματα· για το βάφτισμα χρήματα . . . για το γάμο χρήματα, για την εξομολόγηση χρήματα—όχι, ούτε καν το ευχέλαιο [η τελευταία τελετουργία] χωρίς χρήματα! Δεν χτυπάνε τις καμπάνες χωρίς χρήματα, δεν κάνουν κηδείες στην εκκλησία χωρίς χρήματα· φαίνεται λοιπόν ότι ο Παράδεισος είναι κλειστός γι’ αυτούς που δεν έχουν χρήματα».—Αντιπαράβαλε 1 Τιμόθεον 6:10.

6. Πώς περιέγραψε ο Μακιαβέλι τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία; (Ρωμαίους 2:21-24)

⁶ Για να συνοψίσουμε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Ρωμαϊκή Εκκλησία στις αρχές του 16ου αιώνα, παραθέτουμε τα λόγια του Μακιαβέλι, ενός περίφημου Ιταλού φιλόσοφου εκείνης της περιόδου:

«Αν η Χριστιανική θρησκεία είχε διατηρηθεί σύμφωνα με τις εντολές του Ιδρυτή της, το κράτος και η κοινοπολιτεία της Χριστιανοσύνης θα ήταν πολύ περισσότερο ενωμένα και ευτυχισμένα από ό,τι είναι. Ούτε μπορεί να υπάρξει μεγαλύτερη απόδειξη της παρακμής της από το γεγονός ότι όσο πλησιέστερα βρίσκονται οι άνθρωποι στη Ρωμαϊκή Εκκλησία, την κεφαλή της θρησκείας τους, τόσο λιγότερο ευλαβείς είναι».

Οι Πρώτες Προσπάθειες Μεταρρύθμισης

7. Ποιες αδύναμες προσπάθειες έκανε η εκκλησία για να ασχοληθεί με ορισμένες από τις καταχρήσεις;

⁷ Η κρίση την οποία διερχόταν η εκκλησία δεν γινόταν αντιληπτή μόνο από ανθρώπους όπως ο Έρασμος και ο Μακιαβέλι, αλλά και από την εκκλησία την ίδια. Διάφορες εκκλησιαστικές σύνοδοι συγκαλούνταν για να ασχοληθούν με ορισμένες από τις καταγγελίες και τις καταχρήσεις, αλλά δεν υπήρχαν μόνιμα αποτελέσματα. Οι πάπες, βολεμένοι καθώς ήταν στην προσωπική τους δύναμη και δόξα, παρεμπόδιζαν κάθε πραγματική προσπάθεια μεταρρύθμισης.

8. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα της συνεχούς αμέλειας της εκκλησίας;

⁸ Αν η εκκλησία προσπαθούσε πιο σοβαρά να ξεκαθαρίσει την κατάσταση μέσα στους κόλπους της, ίσως να μην είχε εκδηλωθεί η Μεταρρύθμιση. Αλλά έτσι όπως είχαν τα πράγματα,  οι φωνές που ζητούσαν μεταρρύθμιση άρχισαν να ακούγονται μέσα και έξω από την εκκλησία. Στο Κεφάλαιο 11 αναφέραμε ήδη τους Βαλδένσιους και τους Αλβιγηνούς. Αν και αυτοί καταδικάστηκαν ως αιρετικοί και εξοντώθηκαν αμείλικτα, είχαν ξυπνήσει στους ανθρώπους ένα αίσθημα δυσαρέσκειας για τις καταχρήσεις του Καθολικού κλήρου και είχαν διεγείρει την επιθυμία για επιστροφή στην Αγία Γραφή. Τέτοιου είδους συναισθήματα βρήκαν την έκφρασή τους στο πρόσωπο πολλών από τους πρώτους Μεταρρυθμιστές.

Διαμαρτυρίες Μέσα από τους Κόλπους της Εκκλησίας

9. Ποιος ήταν ο Τζον Ουίκλιφ, και ενάντια σε ποια πράγματα καταφέρθηκε με το κήρυγμά του;

⁹ Ο Τζον Ουίκλιφ (1330;-1384), που χαρακτηρίζεται συχνά ως «ο ορθρινός αστέρας της Μεταρρύθμισης», ήταν Καθολικός ιερέας και καθηγητής θεολογίας στην Οξφόρδη της Αγγλίας. Επειδή ήξερε πολύ καλά τις καταχρήσεις από την πλευρά της εκκλησίας, με τα συγγράμματα και το κήρυγμά του καταφέρθηκε ενάντια σε ζητήματα όπως η διαφθορά στα μοναστικά τάγματα, η παπική φορολογία, το δόγμα της μετουσίωσης (ο ισχυρισμός ότι το ψωμί και το κρασί που χρησιμοποιούνται στη Λειτουργία μετατρέπονται κατά γράμμα στο σώμα και στο αίμα του Ιησού Χριστού), η εξομολόγηση και η ανάμειξη της εκκλησίας σε κοσμικές υποθέσεις.

10. Πώς έδειξε ο Ουίκλιφ την αφοσίωσή του στην Αγία Γραφή;

¹⁰ Ο Ουίκλιφ ήταν ιδιαίτερα κατηγορηματικός όσον αφορά το γεγονός ότι η εκκλησία είχε παραμελήσει τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής. Κάποτε δήλωσε: «Είθε να έδινε ο Θεός να είχε η εκκλησία κάθε ενορίας σ’ αυτή τη χώρα μια καλή Αγία Γραφή και καλά σχολιολόγια για το ευαγγέλιο, και είθε να τα μελετούσαν καλά οι ιερείς και να δίδασκαν αληθινά το ευαγγέλιο και τις εντολές του Θεού στο λαό!» Για το σκοπό αυτό, ο Ουίκλιφ επωμίστηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής του το καθήκον να μεταφράσει στην αγγλική τη Βουλγάτα, τη λατινική Αγία Γραφή. Με τη βοήθεια των συντρόφων του, ιδιαίτερα του Νικόλαου Χέρφορντ, εξέδωσε την πρώτη ολοκληρωμένη Αγία Γραφή στην αγγλική γλώσσα. Αυτή ήταν αναμφίβολα η σημαντικότερη  συμβολή του Ουίκλιφ στην αναζήτηση που επιχείρησε ο άνθρωπος για να βρει τον Θεό.

11. (α) Τι κατάφεραν να επιτελέσουν οι ακόλουθοι του Ουίκλιφ; (β) Τι απέγιναν οι Λολάρδοι;

¹¹ Τα συγγράμματα του Ουίκλιφ και μερικά τμήματα της Αγίας Γραφής τα διένεμε σε ολόκληρη την Αγγλία μια ομάδα κηρύκων που ονομάζονταν συχνά «Φτωχοί Ιερείς» επειδή κυκλοφορούσαν με απλά ρούχα, ξυπόλυτοι, και δεν είχαν υλικά αποκτήματα. Επίσης, ονομάζονταν ειρωνικά Λολάρδοι, όνομα που προέρχεται από τη λέξη Λόλερντ της μέσης ολλανδικής, η οποία σημαίνει «αυτός που μουρμουρίζει προσευχές ή ύμνους». (Λεξικό Φράσεων και Μύθων του Μπρούερ [Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable]). «Μέσα σε λίγα χρόνια αυτοί είχαν αυξηθεί σημαντικά», λέει το βιβλίο Οι Λολάρδοι (The Lollards). «Υπολογιζόταν ότι τουλάχιστον το ένα τέταρτο του έθνους συμμεριζόταν πραγματικά ή εικονικά αυτά τα συναισθήματα». Όλα αυτά φυσικά δεν πέρασαν απαρατήρητα από την εκκλησία. Επειδή ο Ουίκλιφ ήταν εξέχουσα προσωπικότητα στους κύκλους των αρχόντων και των λογίων, τον άφησαν να πεθάνει ειρηνικά την τελευταία ημέρα του 1384. Οι οπαδοί του ήταν λιγότερο τυχεροί. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ερρίκου Δ΄ της Αγγλίας στιγματίστηκαν ως αιρετικοί και πολλοί απ’ αυτούς φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν ή θανατώθηκαν στην πυρά.

12. Ποιος ήταν ο Γιαν Χους, και ενάντια σε ποια πράγματα κήρυττε;

¹² Ο Βοημός (Τσέχος) Γιαν Χους (1369;-1415), επίσης Καθολικός ιερέας και πρύτανης του Πανεπιστημίου της Πράγας,  ήταν έντονα επηρεασμένος από τον Τζον Ουίκλιφ. Όπως και ο Ουίκλιφ, ο Χους κήρυττε ενάντια στη διαφθορά της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και τόνιζε πόσο σπουδαία είναι η ανάγνωση της Αγίας Γραφής. Αυτό έστρεψε γρήγορα εναντίον του τα πυρά της ιεραρχίας. Το 1403 οι αρχές τον διέταξαν να σταματήσει να κηρύττει τις αντιπαπικές ιδέες του Ουίκλιφ, τα βιβλία του οποίου επίσης έκαψαν δημόσια. Ωστόσο, ο Χους συνέχισε γράφοντας μερικά από τα πιο καυστικά κατηγορητήρια ενάντια στις συνήθειες της εκκλησίας, περιλαμβανομένης της πώλησης συγχωροχαρτιών. * Καταδικάστηκε και αφορίστηκε το 1410.

13. (α) Ποια δίδασκε ο Χους ότι ήταν η αληθινή εκκλησία; (β) Πού κατέληξε η σταθερότητα του Χους;

¹³ Ο Χους ήταν ασυμβίβαστος όσον αφορά την υποστήριξή του προς την Αγία Γραφή. «Στασιασμός εναντίον ενός πλανημένου πάπα σημαίνει υπακοή στον Χριστό», έγραψε. Δίδασκε επίσης ότι η αληθινή εκκλησία δεν είναι ο πάπας και το ρωμαϊκό οικοδόμημα· απεναντίας «είναι το σύνολο όλων των εκλεκτών και του μυστικού σώματος του Χριστού, κεφαλή του οποίου είναι ο Χριστός· και η νύφη του Χριστού, που αυτός απολύτρωσε με το ίδιο του το αίμα λόγω της μεγάλης του αγάπης». (Παράβαλε Εφεσίους 1:22, 23· 5:25-27.) Για όλα αυτά, δικάστηκε στη Σύνοδο της Κωνσταντίας και καταδικάστηκε ως αιρετικός. Δηλώνοντας ότι «είναι καλύτερα να πεθάνει κάποιος καλά παρά να ζει άσχημα», αρνήθηκε να ανακαλέσει και θανατώθηκε στην πυρά δεμένος σ’ έναν πάσσαλο το 1415. Η ίδια σύνοδος διέταξε επίσης την εκταφή και καύση των οστών του Ουίκλιφ, παρ’ όλο που αυτός είχε πεθάνει και ταφεί πριν από 30 και πλέον χρόνια!

14. (α) Ποιος ήταν ο Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα; (β) Τι επιχείρησε να κάνει ο Σαβοναρόλα, και ποια ήταν η κατάληξη;

¹⁴ Ένας άλλος από τους πρώτους Μεταρρυθμιστές ήταν ο Δομινικανός μοναχός Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα (1452-1498), από το μοναστήρι του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία της Ιταλίας. Συνεπαρμένος από το πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης, ο Σαβοναρόλα μιλούσε ανοιχτά ενάντια στη διαφθορά τόσο της  Εκκλησίας όσο και του Κράτους. Ισχυριζόταν ότι είχε για βάση του τις Γραφές, καθώς και οράματα και αποκαλύψεις που έλεγε ότι είχε λάβει, και προσπάθησε να εγκαθιδρύσει ένα Χριστιανικό κράτος, μια θεοκρατική διευθέτηση. Το 1497 ο πάπας τον αφόρισε. Τον επόμενο χρόνο τον συνέλαβαν, τον βασάνισαν και τον κρέμασαν. Τα τελευταία του λόγια ήταν: «Ο Κύριός μου πέθανε για τις αμαρτίες μου· να μη δώσω κι εγώ ευχαρίστως αυτή την κακόμοιρη ζωή γι’ αυτόν;» Το σώμα του κάηκε και οι στάχτες πετάχτηκαν στον ποταμό Άρνο. Ο Σαβοναρόλα ονόμασε κατάλληλα τον εαυτό του «πρόδρομο και θυσία». Μόλις λίγα χρόνια αργότερα, η Μεταρρύθμιση σάρωσε δυναμικά ολόκληρη την Ευρώπη.

Ένας Διαιρεμένος Οίκος

15. Πώς διαιρέθηκε ο Χριστιανικός κόσμος στη Δυτική Ευρώπη από το κίνημα της Μεταρρύθμισης;

¹⁵ Όταν τελικά ξέσπασε η θύελλα της Μεταρρύθμισης, γκρέμισε το θρησκευτικό οίκο του Χριστιανικού κόσμου στη Δυτική Ευρώπη. Ο οίκος αυτός, που κυριαρχούνταν κάποτε σχεδόν ολοκληρωτικά από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, τώρα διαιρέθηκε. Η Νότια Ευρώπη—η Ιταλία, η Ισπανία, η Αυστρία και μέρη της Γαλλίας—παρέμεινε στο μεγαλύτερο τμήμα της Καθολική. Η υπόλοιπη εντάχτηκε σε τρεις κύριες υποδιαιρέσεις: τη Λουθηρανική στη Γερμανία και στη Σκανδιναβία, την Καλβινιστική (ή Μεταρρυθμισμένη) στην Ελβετία, στην Ολλανδία, στη Σκωτία και σε μέρη της Γαλλίας, και την Αγγλικανική στην Αγγλία. Διασκορπισμένες ανάμεσα σ’ αυτές τις ομάδες υπήρχαν μερικές μικρότερες, αλλά πιο ριζοσπαστικές: πρώτα οι Αναβαπτιστές και αργότερα οι Μενονίτες, οι Χουτερίτες και οι Πουριτανοί, που μετέφεραν τις δοξασίες τους στη Βόρεια Αμερική.

16. Τελικά, τι συνέβηκε στον οίκο του Χριστιανικού κόσμου; (Μάρκος 3:25)

¹⁶ Με το πέρασμα των χρόνων αυτές οι κύριες υποδιαιρέσεις διασπάστηκαν περαιτέρω, με αποτέλεσμα να σχηματιστούν τα εκατοντάδες σημερινά θρησκεύματα—από τα οποία αναφέρουμε ενδεικτικά τους Πρεσβυτεριανούς, τους Επισκοπελιανούς, τους Μεθοδιστές, τους Βαπτιστές, τους Κογκρεγκασιοναλιστές, κτλ. Ο Χριστιανικός κόσμος έγινε αληθινά ένας  διαιρεμένος οίκος. Πώς ήρθαν σε ύπαρξη αυτές οι υποδιαιρέσεις;

Ο Λούθηρος και οι Θέσεις του

17. Ποια θα μπορούσε να αναφερθεί ως η επίσημη αφετηρία της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης;

¹⁷ Αν έπρεπε να αναφέρει κανείς μια καθοριστική αφετηρία της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, αυτή θα ήταν η 31η Οκτωβρίου 1517, όταν ο Αυγουστινιανός μοναχός Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) θυροκόλλησε τις 95 θέσεις του στην πύλη του ναού του πύργου της Βιτεμβέργης, στο γερμανικό κρατίδιο της Σαξονίας. Αλλά τι προκάλεσε το συγκλονιστικό αυτό γεγονός; Ποιος ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος; Και για ποια πράγματα διαμαρτυρόταν;

18. (α) Ποιος ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος; (β) Τι υποκίνησε τον Λούθηρο να δημοσιεύσει τις θέσεις του;

¹⁸ Όπως οι προγενέστεροί του Ουίκλιφ και Χους, ο Μαρτίνος Λούθηρος ήταν λόγιος μοναχός. Ήταν επίσης διδάκτορας θεολογίας και καθηγητής Βιβλικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης. Ο Λούθηρος είχε γίνει διάσημος για την ενόρασή του στην Αγία Γραφή. Αν και ενέμενε στις δικές του απόψεις σχετικά με τη σωτηρία, ή τη δικαίωση, πιστεύοντας ότι  αυτή έρχεται μέσω πίστης και όχι μέσω έργων ή μέσω επιτιμίων, δεν είχε την πρόθεση να διαρρήξει τις σχέσεις του με την Εκκλησία της Ρώμης. Στην πραγματικότητα, η δημοσίευση των θέσεών του αποτελούσε αντίδραση σ’ ένα συγκεκριμένο περιστατικό, όχι προμελετημένο στασιασμό. Ήταν διαμαρτυρία κατά της πώλησης συγχωροχαρτιών.

19. Στην εποχή του Λούθηρου, τι είδους εκμετάλλευση συνέβαινε με τα συγχωροχάρτια;

¹⁹ Στην εποχή του Λούθηρου, τα παπικά συγχωροχάρτια πουλιούνταν δημόσια, όχι μόνο για τους ζωντανούς, αλλά και για τους νεκρούς. «Μόλις το νόμισμα στο ταμείο κυλήσει, η ψυχή απ’ το Καθαρτήριο θα πηδήσει» έλεγε ένα ρητό. Για τον κοινό λαό, το συγχωροχάρτι είχε εξελιχτεί σχεδόν σε ασφαλιστικό συμβόλαιο που παρείχε προστασία από την τιμωρία για οποιαδήποτε αμαρτία, και η μετάνοια είχε παραμεριστεί. «Παντού», έγραφε ο Έρασμος, «πουλιέται η απαλλαγή από τα βάσανα του Καθαρτηρίου· όχι απλώς πουλιέται, αλλά και επιβάλλεται σ’ εκείνους που την αρνούνται».

20. (α) Γιατί πήγε ο Γιόχαν Τέτζελ στο Γίτερμπογκ; (β) Ποια ήταν η αντίδραση του Λούθηρου στην πώληση συγχωροχαρτιών από τον Τέτζελ;

²⁰ Το 1517 ο Γιόχαν Τέτζελ, ένας Δομινικανός μοναχός, πήγε στο Γίτερμπογκ κοντά στη Βιτεμβέργη για να πουλήσει συγχωροχάρτια. Τα χρήματα που θα εισπράττονταν μ’ αυτόν τον τρόπο θα δαπανούνταν εν μέρει για την ανοικοδόμηση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Θα βοηθούσαν επίσης τον Αλβέρτο του Βρανδεμβούργου να εξοφλήσει το χρέος που είχε βάλει προκειμένου να πληρώσει τη Ρωμαϊκή Κουρία για να πάρει τη θέση του αρχιεπισκόπου της Μαγεντίας. Ο Τέτζελ χρησιμοποίησε όλη τη δεξιοτεχνία που τον διέκρινε στις πωλήσεις, και ο λαός συνέρεε γύρω του. Ο Λούθηρος αγανάκτησε και χρησιμοποίησε το ταχύτερο διαθέσιμο μέσο για να εκφράσει δημόσια τις απόψεις του γι’ αυτή τη φαιδρή κατάσταση—θυροκόλλησε 95 σημεία συζήτησης στην πύλη του ναού.

21. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποίησε ο Λούθηρος ενάντια στην πώληση συγχωροχαρτιών;

²¹ Ο Λούθηρος ονόμασε τις 95 θέσεις του Συζήτηση προς Διευκρίνιση της Ισχύος των Συγχωρήσεων. Σκοπός του δεν ήταν τόσο να αμφισβητήσει την εξουσία της εκκλησίας όσο να  εξάρει τις υπερβολές και τις καταχρήσεις που συνέβαιναν στην πώληση των παπικών συγχωροχαρτιών. Αυτό γίνεται φανερό από τις ακόλουθες θέσεις:

«5. Ο πάπας δεν έχει ούτε τη δύναμη ούτε την εξουσία να χορηγεί απαλλαγή από οποιαδήποτε ποινή, εκτός από εκείνες που έχει επιβάλει ο ίδιος κάνοντας χρήση της θέσης του. . . .

20. Επομένως ο πάπας, όταν μιλάει για πλήρη απαλλαγή απ’ όλες τις ποινές, δεν εννοεί στην πραγματικότητα όλες, αλλά μόνο εκείνες που έχει επιβάλει ο ίδιος. . . .

36. Ο κάθε Χριστιανός που αισθάνεται αληθινή συντριβή απαλλάσσεται δικαιωματικά από κάθε τιμωρία και ενοχή, ακόμη και χωρίς επιστολές άφεσης».

22. (α) Πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα καθώς εξαπλωνόταν το άγγελμα του Λούθηρου; (β) Ποιο γεγονός συνέβηκε το 1520 αναφορικά με τον Λούθηρο, και ποιο ήταν το αποτέλεσμα;

²² Με τη βοήθεια της τυπογραφίας, που είχε ανακαλυφθεί πρόσφατα, οι εκρηκτικές αυτές ιδέες δεν άργησαν να φτάσουν σε άλλα μέρη της Γερμανίας—και στη Ρώμη. Αυτό που άρχισε ως ακαδημαϊκή συζήτηση για την πώληση των συγχωροχαρτιών εξελίχθηκε γρήγορα σε διαμάχη για θέματα πίστης και παπικής εξουσίας. Στην αρχή η Εκκλησία της Ρώμης κάλεσε τον Λούθηρο σε ανοιχτή συζήτηση και τον διέταξε να ανακαλέσει. Όταν ο Λούθηρος αρνήθηκε, τόσο οι εκκλησιαστικές όσο και οι πολιτικές δυνάμεις στράφηκαν εναντίον του. Το 1520 ο πάπας εξέδωσε μια βούλα, δηλαδή ένα διάταγμα, που απαγόρευε στον Λούθηρο να κηρύττει και διέταζε να καούν τα βιβλία του. Ο Λούθηρος έδειξε την περιφρόνησή του καίγοντας την παπική βούλα δημόσια. Ο πάπας τον αφόρισε το 1521.

23. (α) Τι ήταν η Δίαιτα της Βορμς; (β) Πώς δήλωσε ο Λούθηρος τη θέση του στη Βορμς, και ποιο ήταν το αποτέλεσμα;

²³ Αργότερα τον ίδιο εκείνο χρόνο, ο Λούθηρος κλήθηκε να παρουσιαστεί στη δίαιτα, δηλαδή στη συνέλευση, της Βορμς. Δικάστηκε από τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Κάρολο Ε΄, ένα φανατικό Καθολικό, από τους έξι εκλέκτορες των γερμανικών κρατιδίων και από άλλους ηγέτες και αξιωματούχους, τόσο θρησκευτικούς όσο και κοσμικούς. Όταν τον πίεσαν και πάλι να ανακαλέσει, ο Λούθηρος έκανε  την περίφημη δήλωσή του: «Εκτός αν καταδικαστώ από τη μαρτυρία της Αγίας Γραφής ή από προφανή αιτία . . . , δεν μπορώ να απαρνηθώ και δεν απαρνούμαι τίποτα, γιατί το να στραφώ εναντίον της συνείδησής μου δεν είναι ούτε σωστό ούτε ασφαλές. Ο Θεός ας με βοηθήσει. Αμήν». Το αποτέλεσμα ήταν να κηρυχθεί παράνομος από τον αυτοκράτορα. Εντούτοις, ο κυβερνήτης του γερμανικού κρατιδίου όπου ζούσε ο ίδιος, ο Εκλέκτορας Φρειδερίκος της Σαξονίας, προσφέρθηκε να τον βοηθήσει και του πρόσφερε καταφύγιο στον πύργο τού Βάρτμπουργκ.

24. Τι επιτέλεσε ο Λούθηρος ενόσω βρισκόταν στον πύργο τού Βάρτμπουργκ;

²⁴ Αλλά αυτά τα μέτρα δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν την εξάπλωση των ιδεών του Λούθηρου. Τους δέκα μήνες που πέρασε μέσα στην ασφάλεια του Βάρτμπουργκ, ο Λούθηρος αφοσιώθηκε στο γράψιμο, καθώς και στη μετάφραση της Αγίας Γραφής. Μετέφρασε τις Ελληνικές Γραφές στη γερμανική από το ελληνικό κείμενο του Έρασμου. Αργότερα ήρθε η σειρά των Εβραϊκών Γραφών. Η Αγία Γραφή του Λούθηρου αποδείχτηκε πως ήταν ό,τι ακριβώς χρειαζόταν ο κοινός λαός. Αναφέρθηκε ότι «πέντε χιλιάδες αντίτυπα πουλήθηκαν σε δυο μήνες, διακόσιες χιλιάδες σε δώδεκα χρόνια». Η επίδρασή της στη γερμανική γλώσσα και πολιτιστική ζωή συγκρίνεται συχνά μ’ αυτήν που είχε η Μετάφραση του Βασιλέως Ιακώβου στην αγγλική.

25. (α) Από πού βγήκε το όνομα Προτεστάντης; (β) Τι ήταν η Αυγουσταία Ομολογία;

²⁵ Στα χρόνια που πέρασαν μετά τη Δίαιτα της Βορμς, το κίνημα της Μεταρρύθμισης έγινε τόσο δημοφιλές ώστε το 1526 ο αυτοκράτορας χορήγησε σε κάθε γερμανικό κρατίδιο το δικαίωμα να επιλέγει τη δική του μορφή θρησκείας, Λουθηρανική ή Ρωμαιοκαθολική. Το 1529 όμως, όταν ο αυτοκράτορας ανέτρεψε την απόφασή του, μερικοί Γερμανοί άρχοντες διαμαρτυρήθηκαν· έτσι βγήκε το όνομα Διαμαρτυρόμενος ή Προτεστάντης όσον αφορά το κίνημα της Μεταρρύθμισης. Τον επόμενο χρόνο, το 1530, στη Δίαιτα του Άουγκσμπουργκ, ο αυτοκράτορας προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές ανάμεσα στα δυο μέρη. Οι Λουθηρανοί παρουσίασαν τις δοξασίες τους σ’ ένα κείμενο, την Αυγουσταία Ομολογία, την οποία  συνέταξε ο Φίλιππος Μελάγχθονας, αλλά βασιζόταν στις διδασκαλίες του Λούθηρου. Αν και ο τόνος του κειμένου ήταν πολύ συγκαταβατικός, η Ρωμαϊκή Εκκλησία το απέρριψε και το σχίσμα ανάμεσα στον Προτεσταντισμό και στον Καθολικισμό έγινε οριστικό. Πολλά γερμανικά κρατίδια πήραν το μέρος του Λούθηρου και τα σκανδιναβικά κράτη ακολούθησαν σύντομα το παράδειγμά τους.

Μεταρρύθμιση ή Στασιασμός;

26. Σύμφωνα με τον Λούθηρο, ποιες ήταν οι θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στον Προτεσταντισμό και στον Καθολικισμό;

²⁶ Ποιες ήταν οι θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ των Προτεσταντών και των Ρωμαιοκαθολικών; Σύμφωνα με τον Λούθηρο, ήταν τρεις. Πρώτον, ο Λούθηρος πίστευε ότι η σωτηρία προκύπτει από τη «δικαίωση μέσω πίστης και μόνο» (στη λατινική, σόλα φίντε [sola fide]) * και όχι από την ιερατική άφεση αμαρτιών ή από έργα μετάνοιας. Δεύτερον, εκείνος δίδασκε ότι η συγχώρηση χορηγείται αποκλειστικά λόγω της χάριτος του Θεού (σόλα γκράσια [sola gratia]) και όχι μέσω της εξουσίας των ιερέων ή των παπών. Τέλος, ο Λούθηρος διατεινόταν ότι όλα τα δογματικά ζητήματα πρέπει να τεκμηριώνονται από τις Γραφές και μόνο (σόλα σκριπτούρα [sola scriptura]) και όχι από τους πάπες ή τις εκκλησιαστικές συνόδους.

27. (α) Ποιες αντιγραφικές Καθολικές διδασκαλίες και συνήθειες διατήρησαν οι Προτεστάντες; (β) Ποιες αλλαγές απαιτούσαν οι Προτεστάντες;

²⁷ Παρ’ όλα αυτά, ο Λούθηρος, λέει η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια (The Catholic Encyclopedia), «διατήρησε όσες αρχαίες δοξασίες και όσα τελετουργικά στοιχεία μπορούσαν να ταιριάξουν στις ιδιάζουσες απόψεις του για την αμαρτία και τη δικαίωση». Η Αυγουσταία Ομολογία δηλώνει σχετικά με τη Λουθηρανική πίστη ότι «δεν υπάρχει τίποτα που να έρχεται σε  αντίθεση με τις Γραφές ή με τον Καθολικό πιστό ή ακόμη και με τη Ρωμαϊκή Εκκλησία, τουλάχιστον απ’ όσα είναι γνωστά γι’ αυτή την Εκκλησία με βάση τους συγγραφείς». Στην πραγματικότητα, η Λουθηρανική πίστη, έτσι όπως σκιαγραφείται στην Αυγουσταία Ομολογία, περιλάμβανε αντιγραφικά δόγματα όπως η Τριάδα, η αθανασία της ψυχής και τα αιώνια βάσανα, καθώς και συνήθειες όπως ο νηπιοβαφτισμός και οι θρησκευτικές γιορτές. Από την άλλη μεριά, οι Λουθηρανοί απαιτούσαν να γίνουν ορισμένες αλλαγές, όπως το να επιτραπεί στο λαό να παίρνει και από το κρασί και από το ψωμί στη Μετάληψη και να καταργηθεί η αγαμία των κληρικών, οι μοναστικοί όρκοι και η υποχρεωτική εξομολόγηση. *

28. Τι κατάφερε η Μεταρρύθμιση, και σε τι απέτυχε;

²⁸ Συνοπτικά, η Μεταρρύθμιση, όπως την προώθησε ο Λούθηρος και οι ακόλουθοί του, κατάφερε να φέρει την απελευθέρωση από τον παπικό ζυγό. Όμως, όπως δήλωσε ο Ιησούς στο εδάφιο Ιωάννης 4:24: «Ο Θεός είναι Πνεύμα, και οι προσκυνούντες αυτόν εν πνεύματι και αληθεία πρέπει να προσκυνώσι». Μπορεί να λεχθεί ότι με τον Μαρτίνο Λούθηρο η αναζήτηση του ανθρώπου για τον αληθινό Θεό πήρε απλώς μια νέα τροπή· το στενό μονοπάτι της αλήθειας βρισκόταν ακόμη πολύ μακριά.—Ματθαίος 7:13, 14· Ιωάννης 8:31, 32.

Η Μεταρρύθμιση του Ζβίγγλιου στην Ελβετία

29. (α) Ποιος ήταν ο Ούλριχ Ζβίγγλιος, και ενάντια σε ποια πράγματα κήρυττε; (β) Σε τι διέφερε η μεταρρύθμιση του Ζβίγγλιου από εκείνη του Λούθηρου;

²⁹ Ενόσω τον Λούθηρο τον απασχολούσαν οι διαμάχες με τους παπικούς αγγελιοφόρους και με τις πολιτικές αρχές στη Γερμανία, ο Καθολικός ιερέας Ούλριχ Ζβίγγλιος (1484-1531) άρχιζε το δικό του μεταρρυθμιστικό κίνημα στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Στη γερμανόφωνη αυτή περιοχή ο λαός είχε ήδη επηρεαστεί από το κύμα της μεταρρύθμισης που κατέβαινε από  το βορρά. Γύρω στα 1519 ο Ζβίγγλιος άρχισε να κηρύττει ενάντια στα συγχωροχάρτια, στη Μαριολατρία, στην αγαμία των κληρικών και σε άλλα δόγματα της Καθολικής Εκκλησίας. Παρ’ όλο που ο Ζβίγγλιος ισχυριζόταν ότι ενεργούσε ανεξάρτητα από τον Λούθηρο, συμφωνούσε με τον Λούθηρο σε πολλούς τομείς και μοίραζε φυλλάδια του Λούθηρου σ’ όλη τη χώρα. Ωστόσο, αντίθετα από τον πιο συντηρητικό Λούθηρο, ο Ζβίγγλιος υποστήριζε ότι έπρεπε να απομακρυνθούν όλα τα υπολείμματα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας—οι εικόνες, οι εσταυρωμένοι, τα άμφια, ακόμα και η εκκλησιαστική μουσική.

30. Ποιο ήταν ένα καίριο ζήτημα που διαχώρισε τον Ζβίγγλιο από τον Λούθηρο;

³⁰ Εντούτοις, μια σοβαρότερη διαμάχη μεταξύ των δυο Μεταρρυθμιστών παρουσιάστηκε στο ζήτημα της Θείας Ευχαριστίας, ή αλλιώς της Λειτουργίας (Μετάληψης). Ο Λούθηρος, που επέμενε ότι τα λόγια του Ιησού ‘Τούτο είναι το σώμα μου’ έπρεπε να ερμηνευτούν κατά γράμμα, πίστευε ότι το σώμα και το αίμα του Χριστού ήταν παρόντα με θαυματουργικό τρόπο στο ψωμί και στο κρασί που προσφέρονταν στη Μετάληψη. Από την άλλη μεριά, ο Ζβίγγλιος υποστήριξε στην πραγματεία του Περί του Δείπνου του Κυρίου ότι η δήλωση του Ιησού «πρέπει να εκληφθεί μεταφορικά· ‘Τούτο είναι το σώμα μου’ σημαίνει: ‘Το ψωμί παριστάνει το σώμα μου’, δηλαδή ‘αποτελεί σύμβολο του σώματός μου’». Εξαιτίας αυτής της διαφοράς, οι δυο Μεταρρυθμιστές διαχώρισαν τις θέσεις τους.

31. Ποια ήταν η κατάληξη του έργου του Ζβίγγλιου στην Ελβετία;

³¹ Ο Ζβίγγλιος εξακολούθησε να κηρύττει τα μεταρρυθμιστικά του δόγματα στη Ζυρίχη και συντέλεσε στην πραγματοποίηση πολλών αλλαγών εκεί. Σύντομα τάχτηκαν κι άλλες πόλεις στο πλευρό του, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι στις αγροτικές περιοχές, που ήταν πιο συντηρητικοί, έμειναν προσκολλημένοι στον Καθολικισμό. Η σύγκρουση ανάμεσα στις δυο παρατάξεις έγινε τόσο έντονη, ώστε ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Προτεσταντών και Ρωμαιοκαθολικών στην Ελβετία. Ο Ζβίγγλιος, που υπηρετούσε ως στρατιωτικός ιερέας, σκοτώθηκε στη μάχη του Κάπελ, κοντά στη λίμνη Τσουγκ, το 1531. Όταν τελικά επικράτησε ειρήνη, δόθηκε σε κάθε περιοχή το δικαίωμα να αποφασίζει μόνη της τη δική της μορφή θρησκείας, Προτεσταντική ή Καθολική.

 Αναβαπτιστές, Μενονίτες και Χουτερίτες

32. Ποιοι ήταν οι Αναβαπτιστές, και από πού πήραν αυτό το όνομα;

³² Μερικοί Προτεστάντες, όμως, πίστευαν ότι οι Μεταρρυθμιστές δεν είχαν προχωρήσει αρκετά όσον αφορά την αποκήρυξη των σφαλμάτων της Καθολικής παπικής εκκλησίας. Αυτοί πίστευαν ότι η Χριστιανική εκκλησία έπρεπε να αποτελείται μόνο από τα πιστά ενεργά μέλη που βαφτίζονται, και όχι απ’ όλους τους ανθρώπους μιας κοινότητας ή ενός έθνους. Γι’ αυτό, απέρριπταν το νηπιοβαφτισμό και επέμεναν στο χωρισμό Εκκλησίας και Κράτους. Αναβάφτιζαν κρυφά τους ομοπίστους τους, πράγμα που τους προσέδωσε το όνομα Αναβαπτιστές. Επειδή αρνούνταν να πάρουν όπλα, να ορκιστούν ή να δεχτούν δημόσιες θέσεις, θεωρούνταν απειλή για την κοινωνία και αποτέλεσαν αντικείμενο διωγμού τόσο για τους Καθολικούς όσο και για τους Προτεστάντες.

33. (α) Τι υποκίνησε τις βιαιοπραγίες ενάντια στους Αναβαπτιστές; (β) Πώς εξαπλώθηκε η επίδραση των Αναβαπτιστών;

³³ Στην αρχή οι Αναβαπτιστές ζούσαν σε μικρές ομάδες, διασκορπισμένες σε διάφορα μέρη της Ελβετίας, της Γερμανίας και της Ολλανδίας. Αφού κήρυτταν τα πιστεύω τους όπου κι αν πήγαιναν, αυτοί αυξήθηκαν ραγδαία. Μια ομάδα Αναβαπτιστών, παρασυρμένοι από το θρησκευτικό τους ζήλο, εγκατέλειψαν τη φιλειρηνική στάση τους και κατέλαβαν την πόλη Μίνστερ το 1534, όπου και επιχείρησαν να εγκαθιδρύσουν μια κοινοβιακή, πολυγαμική Νέα Ιερουσαλήμ. Το κίνημα καταστάλθηκε γρήγορα με μεγάλη βιαιότητα. Οι Αναβαπτιστές απέκτησαν κακό όνομα και ουσιαστικά εξαλείφθηκαν. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι Αναβαπτιστές ήταν απλοί θρησκευόμενοι άνθρωποι που προσπαθούσαν να ζήσουν ήσυχα και απομακρυσμένοι από τους άλλους. Στους αρτιότερα οργανωμένους απογόνους των Αναβαπτιστών συγκαταλέγονταν οι Μενονίτες, ακόλουθοι του Ολλανδού Μεταρρυθμιστή Μένο Σίμονς, και οι Χουτερίτες, ηγέτης των οποίων ήταν ο Τυρολέζος Ιάκωβος Χούτερ. Για να αποφύγουν το διωγμό, μερικοί απ’ αυτούς μετανάστευσαν στην Ανατολική Ευρώπη—στην Πολωνία, στην Ουγγαρία, ακόμα και στη Ρωσία—ενώ άλλοι πήγαν στη Βόρεια Αμερική, όπου τελικά σχημάτισαν τις κοινότητες των Χουτεριτών και των Αμενικών.

 Εμφάνιση του Καλβινισμού

34. (α) Ποιος ήταν ο Ιωάννης Καλβίνος; (β) Ποιο σπουδαίο βιβλίο έγραψε;

³⁴ Το μεταρρυθμιστικό έργο στην Ελβετία προχώρησε υπό την ηγεσία ενός Γάλλου που ονομαζόταν Ζαν Σοβέν, ή Ιωάννης Καλβίνος (1509-1564), και ο οποίος πρωτόμαθε τις Προτεσταντικές διδασκαλίες όταν ήταν φοιτητής στη Γαλλία. Το 1534 ο Καλβίνος έφυγε από το Παρίσι, εξαιτίας του θρησκευτικού διωγμού, και εγκαταστάθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας. Για να υπερασπιστεί τους Προτεστάντες, εξέδωσε τις Αρχές της Χριστιανικής Θρησκείας, στις οποίες ανέπτυσσε περιληπτικά τις ιδέες των πρώτων πατέρων της εκκλησίας και των θεολόγων του μεσαίωνα, καθώς επίσης του Λούθηρου και του Ζβίγγλιου. Το έργο αυτό κατέληξε να θεωρείται το δογματικό θεμέλιο όλων των Μεταρρυθμισμένων εκκλησιών που ιδρύθηκαν αργότερα στην Ευρώπη και στην Αμερική.

35. (α) Πώς εξηγούσε ο Καλβίνος το δόγμα του που μιλούσε για τον προκαθορισμό; (β) Πώς αντανακλούνταν η ακαμψία αυτού του δόγματος σε άλλες πλευρές της διδασκαλίας του Καλβίνου;

³⁵ Στις Αρχές εξέθετε τη θεολογία του. Για τον Καλβίνο, ο Θεός είναι ο απόλυτος κυρίαρχος, το θέλημα του οποίου καθορίζει και διέπει τα πάντα. Αντίθετα, ο εκπεσμένος άνθρωπος είναι αμαρτωλός και τελείως ανάξιος. Επομένως, η σωτηρία δεν εξαρτάται από τα καλά έργα του ανθρώπου, αλλά από τον Θεό—και απ’ αυτή την άποψη απορρέει το δόγμα του προκαθορισμού που πρόβαλε ο Καλβίνος, για το οποίο έγραψε:

«Υποστηρίζουμε ότι, μέσω μιας αιώνιας και αναλλοίωτης πρόθεσης, ο Θεός έχει μια για πάντα καθορίσει, τόσο σε ποιους θα χαρίσει Αυτός τη σωτηρία, όσο και ποιους θα καταδικάσει Αυτός σε καταστροφή. Βεβαιώνουμε ότι αυτή η πρόθεση, όσον αφορά τους εκλεκτούς, βασίζεται στη δωρεά του ελέους Του, που δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την ανθρώπινη αξία· αλλά για όσους Αυτός επιφυλάσσει την καταδίκη η πύλη της ζωής είναι κλειστή, με βάση μια δίκαιη και άμεμπτη, αλλά ακατανόητη, κρίση».

Η ακαμψία μιας τέτοιας διδασκαλίας αντανακλάται και σε  άλλους τομείς. Ο Καλβίνος επέμενε ότι οι Χριστιανοί πρέπει να ζουν άγια και ενάρετη ζωή, απέχοντας, όχι μόνο από την αμαρτία, αλλά και από την ευχαρίστηση και την ευθυμία. Επιπλέον, υποστήριζε ότι η εκκλησία, που αποτελείται από τους εκλεκτούς, πρέπει να αποδεσμευτεί απ’ όλους τους πολιτικούς περιορισμούς και ότι μια αληθινά θεοσεβής κοινωνία μπορεί να εγκαθιδρυθεί μόνο μέσω της εκκλησίας.

36. (α) Τι επιχείρησαν να κάνουν ο Καλβίνος και ο Φαρέλ στη Γενεύη; (β) Ποιους αυστηρούς κανονισμούς θέσπισαν; (γ) Ποιο ήταν ένα διαβόητο αποτέλεσμα των ακραίων μέτρων του Καλβίνου, και πώς δικαιολόγησε αυτός τις ενέργειές του;

³⁶ Λίγο μετά την έκδοση των Αρχών, ο Γουίλιαμ Φαρέλ, ένας άλλος Μεταρρυθμιστής από τη Γαλλία, έπεισε τον Καλβίνο να εγκατασταθεί στη Γενεύη. Αυτοί συνεργάστηκαν για να εφαρμόσουν τον Καλβινισμό στην πράξη. Σκοπός τους ήταν να μετατρέψουν τη Γενεύη σε πόλη του Θεού, μια θεοκρατία που θα συνδύαζε τις λειτουργίες της Εκκλησίας και του Κράτους. Θέσπισαν αυστηρούς κανονισμούς με κυρώσεις οι οποίοι κάλυπταν τα πάντα: από τη θρησκευτική διδασκαλία και τις εκκλησιαστικές υπηρεσίες μέχρι τα δημόσια ήθη, ακόμα και θέματα όπως η υγιεινή και η πρόληψη των πυρκαγιών. Ένα ιστορικό κείμενο αναφέρει ότι «ο κομμωτής, για παράδειγμα, που χτένιζε τα μαλλιά μιας νύφης με τρόπο που θεωρούνταν ακατάλληλος φυλακιζόταν για δυο ημέρες· η ίδια ποινή επιβαλλόταν στη μητέρα και στις δυο φίλες που είχαν συμμετάσχει σ’ αυτή την ενέργεια. Ο δικαστής τιμωρούσε επίσης όσους χόρευαν και έπαιζαν χαρτιά». Σκληρή μεταχείριση περίμενε όσους διαφωνούσαν με τον Καλβίνο σε θεολογικά θέματα—η πιο διαβόητη περίπτωση είναι η καύση του Ισπανού Μιγκουέλ Σερβέτο, ή αλλιώς Μιχαήλ Σερβέτου.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 322.

37. Πώς επεκτάθηκε η επίδραση του Καλβίνου πολύ πέρα από τα σύνορα της Ελβετίας;

³⁷ Ο Καλβίνος συνέχισε να εφαρμόζει στη Γενεύη το δικό του είδος μεταρρύθμισης μέχρι το θάνατό του το 1564, με αποτέλεσμα να εδραιωθεί γερά η Μεταρρυθμισμένη εκκλησία. Προτεστάντες μεταρρυθμιστές, που εγκατέλειπαν άλλες χώρες λόγω διωγμού, συνέρεαν στη Γενεύη, ασπάζονταν τις Καλβινιστικές ιδέες και συνέβαλλαν καθοριστικά στο σχηματισμό μεταρρυθμιστικών  κινημάτων στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Ο Καλβινισμός εξαπλώθηκε γρήγορα στη Γαλλία, όπου οι Ουγενότοι (όπως ονομάζονταν οι Γάλλοι Καλβινιστές Προτεστάντες) υπέφεραν σκληρό διωγμό στα χέρια των Καθολικών. Στην Ολλανδία, οι Καλβινιστές συντέλεσαν στην ίδρυση της Ολλανδικής Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας. Στη Σκωτία, με ζηλωτή ηγέτη τον Τζον Νοξ, πρώην Καθολικό ιερέα, ιδρύθηκε σύμφωνα με τα Καλβινιστικά πρότυπα η Πρεσβυτεριανή Εκκλησία της Σκωτίας. Ο Καλβινισμός έπαιξε επίσης κάποιο ρόλο για τη Μεταρρύθμιση στην Αγγλία, και από εκεί τον μετέφεραν οι Πουριτανοί στη Βόρεια Αμερική. Απ’ αυτή την άποψη, μολονότι εκείνος που έθεσε σε κίνηση την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση ήταν ο Λούθηρος, αυτός που επηρέασε κατά πολύ περισσότερο την εξέλιξή της ήταν ο Καλβίνος.

Η Μεταρρύθμιση στην Αγγλία

38. Πώς το έργο του Τζον Ουίκλιφ ενέπνευσε το Προτεσταντικό πνεύμα στην Αγγλία;

³⁸ Η αγγλική Μεταρρύθμιση, αντίθετα από τα μεταρρυθμιστικά κινήματα στη Γερμανία και στην Ελβετία, ανάγει τις ρίζες της στις ημέρες του Τζον Ουίκλιφ, ο οποίος, με τα αντικληρικά του κηρύγματα και την έμφαση που έδινε στην Αγία Γραφή, υπήρξε ο εμπνευστής του Προτεσταντικού πνεύματος στην Αγγλία. Την προσπάθειά του για μετάφραση της Αγίας Γραφής στην αγγλική τη μιμήθηκαν και άλλοι. Ο Γουίλιαμ Τίντεϊλ, που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αγγλία, εξέδωσε την Καινή Διαθήκη του το 1526. Αργότερα, ενώ βρισκόταν στην Αμβέρσα, προδόθηκε και στραγγαλίστηκε δεμένος σε πάσσαλο, ενώ το σώμα του κάηκε. Ο Μάιλς Κόβερντεϊλ ολοκλήρωσε το μεταφραστικό έργο του Τίντεϊλ, και η Αγία Γραφή δημοσιεύτηκε ολόκληρη το 1535. Η έκδοση της Αγίας Γραφής στη γλώσσα του λαού συντέλεσε αναμφίβολα περισσότερο από καθετί στην εμφάνιση της Μεταρρύθμισης στην Αγγλία.

39. Ποιο ρόλο έπαιξε ο Ερρίκος Η΄ σε σχέση με τη Μεταρρύθμιση στην Αγγλία;

³⁹ Το επίσημο σχίσμα με το Ρωμαιοκαθολικισμό έλαβε χώρα  όταν ο Ερρίκος Η΄ (1491-1547), τον οποίο ο πάπας είχε  ονομάσει Αμύντορα της Πίστης, θέσπισε το 1534 την Πράξη της Πρωτοκαθεδρίας, με την οποία έθετε τον εαυτό του κεφαλή της Εκκλησίας της Αγγλίας. Ο Ερρίκος έκλεισε επίσης τα μοναστήρια και μοίρασε την περιουσία τους στην ανώτερη τάξη. Επιπρόσθετα, διέταξε να τοποθετηθεί σε κάθε εκκλησία ένα αντίτυπο της Αγίας Γραφής στην αγγλική. Παρ’ όλα αυτά, η ενέργεια του Ερρίκου ήταν περισσότερο πολιτική παρά θρησκευτική. Αυτό που ήθελε ήταν ανεξαρτησία από την παπική εξουσία, ιδιαίτερα σε ό,τι είχε σχέση με τις γαμήλιες υποθέσεις του. * Από θρησκευτική άποψη παρέμεινε Καθολικός σ’ όλα εκτός από το όνομα.

40. (α) Ποιες αλλαγές έλαβαν χώρα στην Εκκλησία της Αγγλίας στη διάρκεια της βασιλείας της Ελισάβετ Α΄; (β) Ποιες διασπαστικές ομάδες αναπτύχθηκαν τελικά στην Αγγλία, στην Ολλανδία και στη Βόρεια Αμερική;

⁴⁰ Ήταν στη διάρκεια της μακρόχρονης βασιλείας της Ελισάβετ Α΄ (1558-1603) που η Εκκλησία της Αγγλίας υιοθέτησε Προτεσταντικές συνήθειες, αν και παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό Καθολική όσον αφορά τη δομή της. Κατάργησε την υποταγή στον πάπα, την αγαμία των κληρικών, την εξομολόγηση και άλλες Καθολικές συνήθειες, αλλά διατήρησε επισκοπική μορφή στην εκκλησιαστική της δομή, με την ιεραρχία των αρχιεπισκόπων και των επισκόπων, καθώς και με τα μοναστικά τάγματα αντρών και γυναικών. Αυτός ο συντηρητισμός προκάλεσε αρκετή δυσφορία, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν διάφορες διασπαστικές ομάδες. Οι Πουριτανοί απαιτούσαν να γίνει μια πιο διεξοδική μεταρρύθμιση προκειμένου να εξαγνιστεί η εκκλησία απ’ όλες τις Ρωμαιοκαθολικές συνήθειες· οι Χωριστικοί και οι Ανεξάρτητοι επέμεναν ότι τα εκκλησιαστικά ζητήματα έπρεπε να τα χειρίζονται ντόπιοι πρεσβύτεροι. Πολλοί διασπαστικοί κατέφυγαν στην Ολλανδία ή στη Βόρεια Αμερική, όπου διαμόρφωσαν περαιτέρω τις Κογκρεγκασιοναλιστικές και Βαπτιστικές εκκλησίες τους. Στην Αγγλία έκανε επίσης την εμφάνισή της η Εταιρία των Φίλων (Κουάκεροι) υπό τον Τζορτζ Φοξ  (1624-1691) και οι Μεθοδιστές υπό τον Τζον Γουέσλι (1703-1791).—Βλέπε τον παρακάτω πίνακα.

Ποιες Υπήρξαν οι Επιδράσεις;

41. (α) Κατά τη γνώμη ορισμένων λογίων, ποια επίδραση είχε η Μεταρρύθμιση στην ανθρώπινη ιστορία; (β) Ποια ερωτήματα αξίζουν σοβαρή εξέταση;

⁴¹ Αφού εξετάσαμε τα τρία κύρια ρεύματα της Μεταρρύθμισης—το Λουθηρανικό, το Καλβινιστικό και το Αγγλικανικό—ας σταματήσουμε για να κάνουμε έναν απολογισμό των επιτευγμάτων της Μεταρρύθμισης. Αναντίρρητα αυτή άλλαξε το ρου της ιστορίας του δυτικού κόσμου. «Το αποτέλεσμα της Μεταρρύθμισης ήταν το ότι αυτή εξύψωσε τους ανθρώπους ώστε να διψάνε για ελευθερία και να γίνουν ανώτεροι και αγνότεροι πολίτες. Όπου κι αν έφτανε το Προτεσταντικό ιδανικό, έκανε τις μάζες να είναι πιο επιτακτικές στην επιβολή των αιτημάτων τους», έγραψε ο Τζον Φ. Χερστ στο βιβλίο του Σύντομη Ιστορία της Μεταρρύθμισης (Short History of the Reformation). Πολλοί λόγιοι πιστεύουν ότι ο δυτικός πολιτισμός, έτσι όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, θα είχε σταθεί αδύνατον να υπάρξει χωρίς τη Μεταρρύθμιση. Έστω κι αν έχουν έτσι τα πράγματα, πρέπει να ρωτήσουμε: Τι επιτέλεσε η  Μεταρρύθμιση από θρησκευτική άποψη; Τι κατάφερε για λογαριασμό της αναζήτησης του ανθρώπου για τον αληθινό Θεό;

42. (α) Αναμφίβολα, ποιο είναι το μεγαλύτερο καλό που επιτέλεσε η Μεταρρύθμιση; (β) Ποιο ερώτημα πρέπει να γίνει για τα αληθινά επιτεύγματα της Μεταρρύθμισης;

⁴² Αναμφίβολα, το μεγαλύτερο καλό που επιτέλεσε η Μεταρρύθμιση είναι ότι έκανε την Αγία Γραφή διαθέσιμη στη γλώσσα του κοινού λαού. Για πρώτη φορά, οι άνθρωποι μπορούσαν να διαβάζουν όλο το Λόγο του Θεού, έτσι ώστε να μπορούν να τρέφονται πνευματικά. Αλλά φυσικά η απλή ανάγνωση της Αγίας Γραφής δεν είναι αρκετή. Απελευθέρωσε η Μεταρρύθμιση τους ανθρώπους, όχι μόνο από την παπική εξουσία, αλλά και από τις εσφαλμένες δοξασίες και τα εσφαλμένα δόγματα στα οποία ήταν επί αιώνες υποτελείς;—Ιωάννης 8:32.

43. (α) Ποια σύμβολα πίστης αποδέχονται οι περισσότερες σημερινές Προτεσταντικές εκκλησίες, και επομένως ποια δόγματα πρεσβεύουν; (β) Πώς το ελεύθερο πνεύμα και η ανομοιότητα που προήλθαν από τη Μεταρρύθμιση έχουν επηρεάσει την αναζήτηση του ανθρώπου για τον αληθινό Θεό;

⁴³ Όλες σχεδόν οι Προτεσταντικές εκκλησίες αποδέχονται τα ίδια σύμβολα πίστης—της Νίκαιας, του Αθανασίου, καθώς και των Αποστόλων—και αυτά πρεσβεύουν ορισμένα από τα ίδια ακριβώς δόγματα που δίδασκε επί αιώνες ο Καθολικισμός, όπως η Τριάδα, η αθανασία της ψυχής και η πύρινη κόλαση. Τέτοιου είδους αντιγραφικές διδασκαλίες παρουσίαζαν στους ανθρώπους μια διαστρεβλωμένη εικόνα του Θεού και του σκοπού του. Αντί να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναζητήσουν τον αληθινό Θεό, οι πολυάριθμες αιρέσεις και τα πολυάριθμα θρησκεύματα, που ήρθαν σε ύπαρξη ως αποτέλεσμα του ελεύθερου πνεύματος της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, τους έχουν απλώς στρέψει σε πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Μάλιστα, η ανομοιότητα και η σύγχυση έχουν κάνει πολλούς να αμφισβητούν ακόμα και την ύπαρξη του Θεού. Το αποτέλεσμα; Το 19ο αιώνα εμφανίστηκε ένα μεγάλο κύμα αθεϊσμού και αγνωστικισμού. Αυτό θα είναι το θέμα του επόμενου κεφαλαίου μας.

[Υποσημειώσεις]

[Ερωτήσεις Μελέτης]

 [Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 322]

«Περί των Πλανών της Τριάδος»

Σε ηλικία 20 χρονών, ο Μιχαήλ Σερβέτος (1511-1553), ένας Ισπανός που είχε σπουδάσει νομικά και ιατρική, δημοσίευσε το έργο «Περί των Πλανών της Τριάδος» (De Trinitatis erroribus), στο οποίο δήλωνε: «Δεν θα χρησιμοποιήσω τη λέξη Τριάδα, η οποία δεν απαντάται στις Γραφές, και φαίνεται απλώς να διαιωνίζει μια φιλοσοφική πλάνη». Αυτός κατήγγειλε την Τριάδα ως δόγμα «που δεν μπορεί να κατανοηθεί, που αντίκειται στη φύση των πραγμάτων και που μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και βλάσφημο!»

Η Καθολική Εκκλησία καταδίκασε τον Σερβέτο για την ειλικρίνειά του. Αλλά εκείνοι που τον συνέλαβαν, τον δίκασαν και τον εκτέλεσαν με αργό κάψιμο ήταν οι Καλβινιστές. Ο Καλβίνος δικαιολόγησε τις ενέργειές του με αυτά τα λόγια: «Όταν οι παπιστές είναι τόσο τραχείς και βίαιοι στην υπεράσπιση των δεισιδαιμονιών τους ώστε να μαίνονται απάνθρωπα για να χύσουν αθώο αίμα, δεν ντρέπονται οι Χριστιανοί δικαστές να δειχτούν λιγότερο ένθερμοι στην υπεράσπιση της βέβαιης πίστης;» Ο θρησκευτικός φανατισμός του Καλβίνου και το προσωπικό του μίσος τύφλωσαν την κρίση του και κατέπνιξαν τις Χριστιανικές αρχές.—Παράβαλε Ματθαίος 5:44.

[Εικόνες]

Ο Ιωάννης Καλβίνος, αριστερά, διέταξε να θανατωθεί στην πυρά ο Μιχαήλ Σερβέτος, δεξιά, ως αιρετικός

[Πίνακας στη σελίδα 327]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Απλοποιημένο Σχεδιάγραμμα των Μεγάλων Θρησκειών του Χριστιανικού Κόσμου

Έναρξη της Αποστασίας - 2ος Αιώνας

Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία

4ος Αιώνας (Κωνσταντίνος)

5ος Αιώνας Κόπτες

Ιακωβίτες

1054 Κ.Χ. Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία

Ρωσική

Ελληνική

Ρουμανική και άλλες

16ος Αιώνας Μεταρρύθμιση

Λουθηρανοί

Γερμανοί

Σουηδοί

Αμερικανοί και άλλοι

Αγγλικανοί

Επισκοπελιανοί

Μεθοδιστές

Στρατός της Σωτηρίας

Βαπτιστές

Πεντηκοστιανοί

Κογκρεγκασιοναλιστές

Καλβινισμός

Πρεσβυτεριανοί

Μεταρρυθμισμένες Εκκλησίες

[Εικόνες στη σελίδα 307]

Αυτές οι ξυλογραφίες του 16ου αιώνα αντιπαραβάλλουν την ενέργεια του Χριστού, που απέπεμψε τους αργυραμοιβούς, με την πώληση συγχωροχαρτιών από τον πάπα

[Εικόνες στη σελίδα 311]

Ο Γιαν Χους στον πάσσαλο

Ο Άγγλος Μεταρρυθμιστής και μεταφραστής της Αγίας Γραφής Τζον Ουίκλιφ

[Εικόνες στη σελίδα 314]

Ο Μαρτίνος Λούθηρος, δεξιά, διαμαρτυρήθηκε για την πώληση συγχωροχαρτιών από το μοναχό Γιόχαν Τέτζελ