Ndidem Iba Ẹn̄wana En̄wan
Ibuot Duopeta
Ndidem Iba Ẹn̄wana En̄wan
1, 2. Ntak ikpenyenede udọn̄ ke prọfesi ẹwetde ke Daniel ibuot 11?
NDIDEM iba oro ẹdomode idem ẹdụk ke ọkpọsọn̄ en̄wan unyan̄a ukara. Nte mme isua ẹbede, akpa oro, ndien ekem enye eken, ada ukara. Ndusụk ini, edidem kiet ada ukara ke adan̄aemi enye eken mînyeneke odudu aba, ndien mme ini ẹdu emi en̄wan mîdụhe. Edi ekem ekọn̄ efen asiaha ke mbuari, ndien en̄wan oro aka iso. Mme andibuana ke n̄kpọntịbe emi ẹdi Edidem Seleucus I Nicator eke Syria, Edidem Ptolemy Lagus eke Egypt, Adiaha Edidem Syria ye Ọbọn̄ An̄wan Cleopatra I eke Egypt, Akwa Edidem Augustus ye Akwa Edidem Tiberius eke Rome, ye Ọbọn̄ An̄wan Zenobia eke Palmyra. Nte en̄wan oro ekperede ndisịm utịt, Germany eke idak Nazi, mme idụt ukara Communist, Ukara Ererimbot eke Britain ye America, Esop Ediomi Mme Idụt, ye Edidiana Mme Idụt ẹtiene ẹbuana n̄ko. Utịt edi n̄kpọntịbe oro idụt ukaraidem ekededi ke otu ẹmi mîdaha ikụt. Angel Jehovah ama etịn̄ aduai-owo-idem prọfesi emi ọnọ prọfet Daniel n̄kpọ nte isua 2,500 ẹmi ẹkebede.—Daniel, ibuot 11.
2 Didie ke anaedi Daniel ama okop nduaidem ntem ndikop nte angel oro ayararede ọyọhọ ntọt ọnọ enye aban̄a ndomoidem oro edidude ke ufọt ndidem iba oro ẹdide! N̄kpọntịbe oro edi n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn n̄ko, koro en̄wan unyan̄a ukara oro ke ufọt ndidem iba oro edisịm eyo nnyịn. Ndikụt nte akpa ikpehe prọfesi oro osude ke mbụk ọyọsọn̄ọ mbuọtidem ye uko nnyịn nte ke akpatre ikpehe ntịn̄nnịm mbụk emi ke akpanikọ iditreke-tre ndisu. Ndinọ ntịn̄enyịn ke prọfesi emi ayanam nnyịn inyene in̄wan̄în̄wan̄ ifiọk iban̄a ini emi nnyịn idude. Enye n̄ko ọyọsọn̄ọ ubiere nnyịn ndida san̄asan̄a ke en̄wan oro nte nnyịn ke ime ibetde Abasi ndinam n̄kpọ ke ibuot nnyịn. (Psalm 146:3, 5) Ye ọkpọsọn̄ ntịn̄enyịn, ndien, ẹyak nnyịn ikpan̄ utọn̄ nte angel Jehovah etịn̄de ikọ ọnọ Daniel.
NDIN̄WANA YE OBIO UBỌN̄ GREECE
3. Anie ke angel akan̄wam “ke akpa isua Darius eyen Media”?
3 Angel ama ọdọhọ ete: “Ndien ke akpa isua Darius eyen Media [539/538 M.E.N.], ami nda ndinam enye ọsọn̄ọ nnyụn̄ nnam enye enyene odudu.” (Daniel 11:1) Darius ikodụhe aba ke uwem, edi angel ama etịn̄ aban̄a ukara esie nte ntọn̄ọ ini ntịn̄nnịm etop oro. Edi edidem emi ọkọnọ uyo ete ẹsio Daniel ke obube mme lion. Edi Darius n̄ko okowụk ete ke kpukpru mme andidu ke idak esie ẹkpenyene ndibak Abasi Daniel. (Daniel 6:21-27) Nte ededi, owo emi angel oro akadade ọnọ nte andin̄wam ikedịghe Darius eke Media, edi ekedi Michael edide nsan̄a angel oro—ọbọn̄ ikọt Daniel. (Men Daniel 10:12-14 domo.) Angel Abasi ọkọnọ un̄wam emi ke adan̄aemi Michael an̄wanade ye demon ọbọn̄ Media ye Persia.
4, 5. Mmanie ẹkedi ndidem Persia inan̄ oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a?
4 Angel Abasi ama aka iso ete: “Sese, ndidem ita ẹyedaha ke enyọn̄ kan̄a ẹda ke Persia; ndien ọyọhọ inan̄ eyenyene akwa inyene akan mmọ kpukpru: ndien adan̄aemi enye ọsọn̄ọde ke inyene esie, enye eyedemede kpukpru ẹka ekọn̄ ye edidem [Greece].” (Daniel 11:2) Mmanie ẹkekam ẹdi mme andikara Persia ẹmi?
5 Akpa ndidem ita oro ẹkedi Akwa Cyrus, Cambyses II, ye Darius I (Hystaspes). Sia Bardiya (mîdịghe eyedi owo oro akanamde nte idi owo en̄wen emi ẹkekotde Gaumata) akakarade ke ọfiọn̄ itiaba kpọt, prọfesi oro iketịn̄ke iban̄a esisịt ini ukara esie. Ke 490 M.E.N., ọyọhọ edidem ita, Darius I, ama odomo ndida en̄wan ndụk Greece ọyọhọ utịm ikaba. Nte ededi, ẹma ẹkan mbon Persia ke Marathon ndien mmọ ẹma ẹfen̄e ẹka Asia Minor. Okposụkedi Darius ama akanam ọyọhọ ntịmidem ndifiak n̄ka en̄wan ye Greece, enye ikekemeke ndinam oro mbemiso enye akpade isua inan̄ ke ukperedem. Oro akana ọnọ eyen ye andida itie esie, kpa Xerxes I, ọyọhọ edidem “inan̄.” Enye ekedi Edidem Ahasuerus emi ọkọdọde Esther.—Esther 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Didie ke ọyọhọ edidem inan̄ ‘akada kpukpru n̄kpọ aka ekọn̄ ye obio ubọn̄ Greece’? (b) Nso ikedi utịp ubịnikọt ekọn̄ Xerxes ye Greece?
6 Xerxes I ke akpanikọ ‘ama ada kpukpru n̄kpọ aka ekọn̄ ye obio ubọn̄ Greece,’ oro edi, mme obio ukaraidem Greece nte otu kiet. N̄wed oro The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats ọdọhọ ete: “Ke mbon oro ẹnyenede udọn̄ ikpọ n̄kpọ, ẹmi ẹdude ke okụre ubọn̄ ẹkpakde enye, Xerxes ama ọtọn̄ọ en̄wan ke obot ye ke inyan̄.” Herodotus, ewetmbụk owo Greece eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N., ewet ete ke “idụhe edinam ekọn̄ oro okokponde akan emi ke ẹmende ẹdomo.” N̄wetnnịm n̄kpọ esie ọdọhọ ete ke udịmekọn̄ mmọn̄ “ke ofụri ofụri ama esịm owo 517,610. Ibat mbonekọn̄ oro ẹsan̄ade ke ukot ẹkedi 1,700,000; eke mme awat enan̄-mbakara ẹkedi 80,000; ndien ẹnyene ndidian mbon Arab ẹmi ẹkewatde ke camel, ye mbon Libya ẹmi ẹken̄wanade ke chariot, ẹmi ndade nte ẹkedide owo 20,000. Ofụri ibat udịmekọn̄, ke ntre, eke obot ye eke mmọn̄ ke ẹdiande ọtọkiet ekedi irenowo 2,317,610.”
7 Ke aduakde ndikan ofụri ofụri, Xerxes I ama ada akwa udịmekọn̄ esie akan̄wana ye Greece ke 480 M.E.N. Ke akande ubiatini eke mbon Greece ke Thermopylae, mbon Persia ẹma ẹsobo Athens. Nte ededi, ẹma ẹkan mmọ idiọk idiọk ke Salamis. Edikan efen oro mbon Greece ẹkekande akada itie ke Plataea, ke 479 M.E.N. Idụhe kiet ke otu ndidem itiaba ẹkedade itie Xerxes ke ebekpo Obio Ukara Persia ke isua 143 oro ẹketienede emi akadade ekọn̄ odụk Greece. Edi ekem okopodudu edidem ama adaha ada ke Greece.
AKWA OBIO UBỌN̄ ABAHADE INAN̄
8. Ewe “akamba edidem” akadaha ada, ndien didie ke enye akada “ubọn̄ ke akwa ubọn̄”?
8 Angel ọkọdọhọ ete: “Ndien akamba edidem kiet [ayadaha ada], onyụn̄ ada ubọn̄ ke akwa ubọn̄, onyụn̄ anam kpa nte enye amade.” (Daniel 11:3) Alexander emi ekedide isua 20 ke emana ‘ama adaha ada’ nte edidem Macedonia ke 336 M.E.N. Enye ama akabade edi “akamba edidem”—kpa Akwa Alexander. Ke enyenede ukem uduak ete esie, Philip II, enye ama ọbọ mme mbahade obio ukara Persia ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ada. Ke ebede mme akpa Euphrates ye Tigris, ikọt esie ẹdide owo 47,000 ẹma ẹsuan udịmekọn̄ Darius III emi ẹkedide owo 250,000 ke Gaugamela. Ke oro ebede, Darius ama efehe ndien ẹma ẹwot enye, ẹdade utịt ẹsọk udịm ubọn̄ Persia. Greece ke emi ama akabade edi ukara ererimbot, ndien Alexander ama “ada ubọn̄ ke akwa ubọn̄, onyụn̄ anam kpa nte enye amade.”
9, 10. Didie ke prọfesi oro nte ke obio ubọn̄ Alexander idinyeneke ubon esie okosu?
9 Alexander ndikara ererimbot ekenyene ndidi ke ibio ini, koro angel Abasi ama adian ete: “Ke ini enye adahade ada, ẹyesuan ubọn̄ esie, ẹnyụn̄ ẹbahade enye ẹsịn ke mme ofụm heaven mbinan̄; ndien enye idinyeneke ubon esie; idinyụn̄ ikemke ye ubọn̄ oro enye akadade: koro ẹyedịbede ubọn̄ esie, ẹnyụn̄ ẹda ẹnọ owo en̄wen eke mîsan̄ake ye mmọ ẹmi.” (Daniel 11:4) Alexander ikọyọhọke isua 33 ke emana ke ini mbabuat udọn̄ọ okowotde enye ke Babylon ke 323 M.E.N.
10 Akwa obio ukara Alexander ikebehe idụk ubọk “ubon esie.” Eyeneka esie Philip III Arrhidaeus ikakarake isịm isua itiaba ke ini ẹkewotde enye ke uyo Olympias, eka Alexander, ke 317 M.E.N. Eyen Alexander oro ekekerede Alexander IV ama akara tutu esịm 311 M.E.N. ke ini Cassander, kiet ke otu mme etubom ekọn̄ ete esie, okowotde enye. Heracles, eyen nda-ndụk Alexander, ama oyom ndikara ke enyịn̄ ete esie edi ẹma ẹwot enye ke 309 M.E.N. Ntem udịm Alexander ama esịm utịt, “ubọn̄ esie” ọkpọn̄de ubon esie.
11. Didie ke ‘ẹkebahade ubọn̄ Alexander ẹsịn ke ofụm heaven mbinan̄’?
11 Ke Alexander ama akakpa, ẹma ‘ẹbahade ubọn̄ esie ẹsịn ke ofụm heaven mbinan̄.’ Ediwak etubom ekọn̄ esie ẹma ẹtọhọ ke otu idemmọ nte mmọ ẹkenyan̄ade mme ikpehe obio. Etubom Antigonus I, emi ekenyenede enyịn kiet, ama odomo ndikara ofụri obio ukara Alexander. Edi ẹma ẹwot enye ke ekọn̄ Ipsus, ke Phrygia. Etisịm isua 301 M.E.N., inan̄ ke otu etubom ekọn̄ Alexander ẹma ẹkara akamba ikpehe emi etubom mmọ akakande. Cassander akakara Macedonia ye Greece. Lysimachus akada ukara ke Asia Minor ye Thrace. Seleucus I Nicator ọkọbọ Mesopotamia ye Syria. Ndien Ptolemy Lagus ada Egypt ye Palestine. Nte ntịn̄nnịm ikọ oro ọkọdọhọde, ẹma ẹbahade akwa obio ukara Alexander ẹsịn ke obio ubọn̄ mbon Greece inan̄.
NDIDEM IBA ORO ẸDOMODE IDEM ẸWỌRỌ ẸDI
12, 13. (a) Didie ke ẹkesụhọde obio ubọn̄ Greece inan̄ ẹsịm iba? (b) Ewe udịm ubọn̄ ke Seleucus ọkọtọn̄ọ ke Syria?
12 Isua ifan̄ ke ama akada ukara, Cassander ama akpa, ndien ke 285 M.E.N., Lysimachus ama ada ikpehe Europe eke Obio Ukara Greece enyene. Ke 281 M.E.N., Seleucus I Nicator ama owot Lysimachus ke ekọn̄, anamde Seleucus ada ukara ke ikpọ ikpehe n̄kan̄ Asia. Antigonus II Gonatas, eyeyen etubom ekọn̄ Alexander kiet, ama ọdọk etie ke ebekpo Macedonia ke 276 M.E.N. Nte ini akakade, Macedonia ama akabade adian idem ye Rome onyụn̄ akabade edi mbahade obio ukara Rome ke 146 M.E.N.
13 Iba kpọt ke otu obio ubọn̄ Greece inan̄ ẹkewọrọ iso ke emi—kiet ke idak Seleucus I Nicator ndien enye eken ke idak Ptolemy Lagus. Seleucus ama ọtọn̄ọ udịm ubọn̄ Seleucus ke Syria. Ke otu ikpọ obio emi enye akasiakde ekedi Antioch—obufa ibuot obio Syria—ye esụkmbehe Seleucia. Apostle Paul ke ukperedem ama ọnọ ukpep ke Antioch, ke ebiet emi ẹkekotde mme anditiene Jesus mme Christian ke akpa ini. (Utom 11:25, 26; 13:1-4) Ẹma ẹwot Seleucus ke 281 M.E.N., edi udịm ubọn̄ esie ama akara tutu ke 64 M.E.N. ke ini Etubom Gnaeus Pompey eke Rome akanamde Syria edi mbahade obio ukara Rome.
14. Ini ewe ke ẹketọn̄ọ udịm ubọn̄ Ptolemy ke Egypt?
14 Obio ubọn̄ Greece oro ekebịghide akan ke otu inan̄ oro ekedi eke Ptolemy Lagus, m̀mê Ptolemy I, emi ọkọbọde udorienyịn̄ nte edidem ke 305 M.E.N. Udịm ubọn̄ Ptolemy oro enye ọkọtọn̄ọde ama aka iso ndikara Egypt tutu enye ọduọ odụk ubọk Rome ke 30 M.E.N.
15. Ewe n̄kpọsọn̄ ndidem iba ẹkewọrọ ẹto obio ubọn̄ Greece inan̄, ndien nso en̄wan ke mmọ ẹketọn̄ọ?
15 Ntem ke otu obio ubọn̄ Greece inan̄ oro, n̄kpọsọn̄ ndidem iba ẹma ẹwọrọ ẹdi—Seleucus I Nicator akara Syria ndien Ptolemy I akara Egypt. Ye ndidem iba ẹmi, en̄wan ke ufọt “edidem edem edere” ye “edidem edem usụk,” oro ẹketịn̄de ke Daniel ibuot 11 ama ọtọn̄ọ. Angel Jehovah ikasiakke enyịn̄ ndidem oro, koro mbon oro mmọ ẹdide ye idụt ndidem iba ẹmi ẹyeka iso ẹkpụhọde ke ediwak isua ikie. Ke osiode mme ọyọhọ ntọt oro mîdịghe akpan n̄kpọ efep, angel oro n̄kukụre akasiak mme andikara ye mme n̄kpọntịbe oro ẹnyenede ebuana ye en̄wan oro.
EN̄WAN ỌTỌN̄Ọ
16. (a) Ndidem iba oro ẹkedu ke edem edere ye edem usụk mmanie? (b) Ndidem ewe ẹkebem iso ẹkara nte “edidem edem edere” ye “edidem edem usụk”?
16 Kpan̄ utọn̄! Ke etịn̄de aban̄a ntọn̄ọ n̄wọrọnda en̄wan oro, angel Jehovah ọdọhọ ete: “Edidem edem usụk, ye owo kiet emi otode ke mbọn̄ esie [Alexander] ẹyesọn̄ọ, ndien enye [edidem edem edere] ọyọsọn̄ọ akan enye, onyụn̄ ada ubọn̄; ubọn̄ esie eyedi akamba ubọn̄.” (Daniel 11:5) Enyịn̄ oro “edidem edem edere” ye “edidem edem usụk” ẹtịn̄ ẹban̄a ndidem oro ẹkedude ke edem edere ye edem usụk ikọt Daniel, ẹmi ke ini oro ẹkesion̄ode ke ntan̄mfep Babylon ẹkenyụn̄ ẹyakde ẹnyọn̄ isọn̄ Judah. Akpa “edidem edem usụk” ekedi Ptolemy I eke Egypt. Kiet ke otu mme etubom ekọn̄ Alexander emi akakande Ptolemy I onyụn̄ akarade ye “akamba ubọn̄” ekedi Edidem Seleucus I Nicator eke Syria. Enye akada itie “edidem edem edere.”
17. Idụt Judah okodu ke idak ukara anie ke ntọn̄ọ ini en̄wan oro ke ufọt edidem edem edere ye edidem edem usụk?
17 Ke ntọn̄ọ en̄wan oro, isọn̄ Judah okodu ke idak ukara edidem edem usụk. Ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 320 M.E.N., Ptolemy I ama ọdọhọ mme Jew ẹdidu ke Egypt nte mme odudụn̄. Obio ukara mme Jew ama oforo ke Alexandria, emi Ptolemy I ọkọbọpde ọwọrọetop itie ubon n̄wed. Mme Jew ke Judah ẹkesụk ẹdu ke idak ukara Egypt eke Ptolemy, edidem edem usụk, tutu esịm 198 M.E.N.
18, 19. Nte ini akakade, didie ke ndidem iba oro ẹdomode idem mi ‘ẹkenam emem’?
18 Kaban̄a ndidem iba oro, angel ama etịn̄ prọfesi ete: “Ke utịt mme isua, mmọ ẹyebuana n̄kpọ; adiaha edidem edem usụk oyonyụn̄ edi ke ọtọ edidem edem edere ndinam emem: ndien enye (adiaha) idisụkke inyene odudu ubọk; enye (edidem usụk) idinyụn̄ idaha, ubọk esie idinyụn̄ idaha: ndien ẹyeyak enye (n̄wan) ẹnọ, ye mmọ oro ẹkedade enye ẹdi, ye andibon enye, ye enye n̄ko emi akanamde enye ọsọn̄ọ ke ini oro.” (Daniel 11:6) Didie ke emi eketịbe?
19 Prọfesi oro ikenyeneke Antiochus I, kpa eyen ye andida itie Seleucus I Nicator, ke ekikere, koro enye ikan̄wanake en̄wan oro enyenede iwụk ye edidem edem usụk. Edi andida itie esie, Antiochus II, ama an̄wana en̄wan oro ekebịghide ye Ptolemy II, kpa eyen Ptolemy I. Antiochus II ekedi edidem edem edere ndien Ptolemy II ekedi edidem edem usụk. Antiochus II ọkọdọ Laodice, ndien mmọ ẹma ẹnyene eyeneren emi ekekerede Seleucus II, ke adan̄aemi Ptolemy II ekenyenede eyenan̄wan emi ekekerede Berenice. Ke 250 M.E.N., ndidem iba ẹmi ẹma ‘ẹnam emem.’ Man ẹkpe utịp itie ufan emi, Antiochus II ama osio n̄wan esie Laodice ndọ onyụn̄ ọdọ Berenice, “adiaha edidem edem usụk.” Enye ama obon eyeneren oto Berenice, emi akakabarede edi adiakpa ebekpo Syria utu ke nditọiren Laodice.
20. (a) Didie ke “ubọk” Berenice mîkadaha? (b) Didie ke ẹkeyak Berenice, “mmọ oro ẹkedade enye ẹdi,” ye ‘enye emi akanamde enye ọsọn̄ọ,’ ẹnọ? (c) Anie akakabade edi edidem Syria ke Anthiochus II ama akataba “ubọk esie,” m̀mê odudu?
20 “Ubọk,” m̀mê odudu ibetedem Berenice, ekedi ete esie, Ptolemy II. Ke ete esie ama akakpa ke 246 M.E.N., enye ‘ikenyeneke aba odudu ubọk’ ye ebe esie. Antiochus II ama esịn enye, afiak ọkọdọ Laodice, onyụn̄ emek eyeneren mmọ nte enye emi edidade itie esie. Nte Laodice okodiomide, ẹma ẹwot Berenice ye eyen esie. Nte an̄wan̄ade, mme mbet ẹmi ẹkedade Berenice ẹto ke Egypt ẹdi Syria—“mmọ oro ẹkedade enye ẹdi”—ẹma ẹkpan̄a n̄ko. Laodice ama akam esịn ibọk owot Antiochus II, ke ntem, “ubọk esie,” m̀mê odudu, ikonyụn̄ “idaha.” Ntem, ete Berenice—“andibon enye”—ye ebe esie edide owo Syria—emi akanamde enye “ọsọn̄ọ” ke ekpri ini—ẹma ẹkpan̄a. Emi ama anam Seleucus II, eyen Laodice, osụhọ nte edidem Syria. Didie ke edidem efen ke udịm Ptolemy edinam n̄kpọ aban̄a kpukpru emi?
EDIDEM OSIO USIENE N̄KPA EYENEKA ESIE AN̄WAN
21. (a) Anie ekedi “owo kiet emi otode ke n̄kọk orụn̄” Berenice, ndien didie ke enye ‘akadaha ada’? (b) Didie ke Ptolemy III ‘okodụk ke ọkpọsọn̄ ebiet edidem edem edere’ onyụn̄ akan enye?
21 Angel ama ọdọhọ ete: “Owo kiet emi otode ke n̄kọk orụn̄ an̄wan oro, ayadaha ada ke itie esie, ndien enye ayasan̄a ye mbon-ekọn̄ edi, onyụn̄ odụk ke ọkpọsọn̄ ebiet edidem edere, onyụn̄ anam n̄kpọ ke otu mmọ, onyụn̄ ọsọn̄ akan.” (Daniel 11:7) “Owo kiet emi otode ke n̄kọk,” m̀mê “orụn̄” ete ye eka Berenice ekedi eyeneka esie eren. Ke ete esie ama akakpa, enye ‘ama adaha ada’ nte edidem edem usụk, kpa Pharaoh Ptolemy III eke Egypt. Inikiet inikiet enye ama aka ndisio usiene n̄kpa eyeneka esie an̄wan. Ke ọdọkde aka en̄wan ye Edidem Seleucus II eke Syria, emi Laodice akanamde owot Berenice ye eyen esie, enye ama “odụk ke ọkpọsọn̄ ebiet edidem edere.” Ptolemy III ama ada ikpehe ọkpọsọn̄ ebiet eke Antioch onyụn̄ owot Laodice. Ke otode ikpehe ukara edidem edem edere ebe odụk n̄kan̄ edem usiahautịn, enye ama obụme Babylonia onyụn̄ ọdọk aka India.
22. Nso ke Ptolemy III akatan̄ ọnyọn̄ edi Egypt, ndien ntak emi enye ‘akadan̄de ke ndusụk isua akan edidem edem edere’?
22 Nso efen iketịbe? Angel Abasi asian nnyịn ete: “Onyụn̄ atan̄ mme abasi mmọ n̄ko, ye mbọn̄ mmọ [“editara mbiet mmọ,” NW], ye n̄kpọ utom mmọ, kpa silver ye gold, ke mbuot-ekọn̄ ọnyọn̄ ke Egypt: ndien enye ayadan̄ ndusụk isua akan edidem edem edere.” (Daniel 11:8) Ke se ibede isua 200 ke mbemiso, Edidem Cambyses II eke Persia ama akan Egypt onyụn̄ atan̄ mme abasi Egypt, “editara mbiet mmọ,” ọnyọn̄ ufọk. Ke obụmede Susa, akani ibuot obio ukara edidem Persia, Ptolemy III ama okụt mme n̄kpọ ẹmi onyụn̄ atan̄ mmọ nte ‘mbuọtekọn̄’ ọnyọn̄ Egypt. Enye n̄ko ama atan̄ ata ediwak “n̄kpọ utom mmọ, kpa silver ye gold” nte mbụme ekọn̄ ọnyọn̄. Ke enyenede ndika n̄ketre nsọn̄ibuot ke ufọk, Ptolemy III ‘ama adaha ọkpọn̄ edidem edem edere,’ ikaha iso inọ enye unan aba.
EDIDEM SYRIA OSIO USIENE
23. Ntak emi edidem edem edere ‘akafiakde ọnyọn̄ ke isọn̄ esie’ ke ama okodụk obio ubọn̄ edidem edem usụk?
23 Didie ke edidem edem edere akanam n̄kpọ? Ẹma ẹsian Daniel ẹte: “Ntem ke edidem edem usụk edidi ke ubọn̄ esie, onyụn̄ afiak ke isọn̄ esiemmọ.” (Daniel 11:9) Edidem edem edere—Edidem Seleucus II eke Syria—ama an̄wana n̄ko. Enye ama odụk “obio ubọn̄,” m̀mê ikpehe, edidem edem usụk eke Egypt edi ẹma ẹkan enye. Ye esisịt udịmekọn̄ osụhọde ọnọ enye, Seleucus II ama “afiak ke isọn̄ esiemmọ,” ọnyọn̄de aka Antioch ibuot obio Syria ke n̄kpọ nte 242 M.E.N. Ke enye ama akakpa, eyen esie Seleucus III ama ada itie esie.
24. (a) Nso iketịbe inọ Seleucus III? (b) Didie ke Edidem Antiochus III eke Syria ‘ekedi, onyụn̄ ọyọhọ nte mmọn̄, onyụn̄ asan̄a ebe’ obio ubọn̄ edidem edem usụk?
24 Nso ke ẹkebem iso ẹtịn̄ ẹban̄a eyen Edidem Seleucus II eke Syria? Angel ama asian Daniel ete: “Ndien nditọ esie ẹyedemede, ẹnyụn̄ ẹbon ediwak otu mbon-ekọn̄: ndien owo kiet iditreke ndidi, nnyụn̄ nyọhọ nte mmọn̄, nnyụn̄ nsan̄a mbe. Ndien enye ayafiak edem, onyụn̄ emen idem tutu esịm ke ọkpọsọn̄ ebiet esie.” (Daniel 11:10) Ndikowot Seleucus III ke mbuari ama ada utịt ọsọk ukara esie ke mîsịmke isua ita. Eyeneka esie, Antiochus III, ama etie ke itie esie ke ebekpo Syria. Eyen Seleucus II emi ama obon akwa udịmekọn̄ man obụmede en̄wan ye edidem edem usụk, emi ke ini oro ekedide Ptolemy IV. Obufa edidem edem edere eke Syria emi ama an̄wana uforo uforo ye Egypt onyụn̄ afiak ọbọ esụkmbehe Seleucia, mbahade obio ukara Coele-Syria, ikpọ obio Tyre ye Ptolemaïs, ye mme n̄kpet n̄kpet obio. Enye ama akan udịmekọn̄ Edidem Ptolemy IV onyụn̄ ọbọ ediwak obio Judah ada. Ke ini utọ eke 217 M.E.N., Antiochus III ama ọkpọn̄ Ptolemaïs onyụn̄ aka edem edere, “tutu esịm ke ọkpọsọn̄ ebiet esie” ke Syria. Edi ukpụhọde ke ekekpere.
MME IDAHA ẸKPỤHỌDE
25. M̀mọ̀n̄ ke Ptolemy IV okosobo ye Antiochus III ke en̄wan, ndien nso ke ‘ẹkeyak ẹsịn’ edidem edem usụk eke Egypt “ke ubọk”?
25 Ukem nte Daniel, nnyịn ikpan̄ utọn̄ ye idotenyịn nte angel Jehovah afiakde etịn̄ ete: “Edidem usụk ayakpaha esịt eti-eti, onyụn̄ ọwọrọ aka ekọn̄ ye enye, kpa ye edidem edem edere: oyonyụn̄ enịm akwa otu owo; ndien ẹyeda otu owo oro ẹsịn enye ke ubọk.” (Daniel 11:11) Ye mbonekọn̄ 75,000, edidem edem usụk, Ptolemy IV, ama aka n̄kan̄ edem edere ndikan̄wana ye mme asua. Edidem Syria eke edem edere, Antiochus III, ama etịm “akwa otu owo” edide owo 68,000 ndin̄wana ye enye. Edi ‘ẹma ẹyak otu owo oro’ ẹsịn edidem edem usụk “ke ubọk” ke ekọn̄ eke Raphia, obio mbenesụk, emi mîkoyomke usụn̄ ikpọn̄ adan̄a Egypt.
26. (a) Ewe “otu owo” ke edidem edem usụk ekemen ke ekọn̄ ke Raphia, ndien nso ikedi ediomi emem oro ẹkenamde do? (b) Didie ke Ptolemy IV ‘mîkọsọn̄ọke’? (c) Anie ekedi edidem edem usụk efen?
26 Prọfesi oro aka iso ete: “Ndien otu owo oro ẹyemenede idem mmọ ke enyọn̄, enye oyonyụn̄ emenede esịt esiemmọ onyụn̄ ọduọk tọsịn duop . . . edi idisọn̄ọke.” (Daniel 11:12) Ptolemy IV, edidem edem usụk, ama ‘owot’ mbonekọn̄ Syria 10,000 ẹmi ẹsan̄ade ke ukot ye 300 ẹmi ẹwatde ke enan̄-mbakara onyụn̄ ada 4,000 ọnyọn̄ nte mbon n̄kpọkọbi. Ekem ndidem oro ẹma ẹnam ediomi emi akanamde Antiochus III osụk enyene esụkmbehe Seleucia esie ke Syria edi ataba Phoenicia ye Coele-Syria. Ye edikan emi, edidem edem usụk eke Egypt ‘ama emenede’ esịt esiemmọ, an̄wana ye Jehovah akpan akpan. Judah okosụk odu ke idak ukara Ptolemy IV. Nte ededi, enye ikadaha ‘ọkpọsọn̄ idaha esie inam n̄kpọ’ iban̄a edikan oro enye akakande edidem edem edere eke Syria. Utu ke oro, Ptolemy IV ama akabade odu uwem atahade, ndien eyen esie Ptolemy V, emi ekedide isua ition ke emana, ama akabade edi edidem edem usụk efen isua ifan̄ mbemiso Antiochus III akakpade.
OWO UKO ORO AFIAK AKA
27. Didie ke edidem edem edere akafiak edi “ke utịt ndusụk isua” ndifiak mbọ Egypt ikpehe nda nnyene?
27 Ke ntak kpukpru edinam esie, ẹkedikot Antiochus III, Akwa Antiochus. Angel ama etịn̄ aban̄a enye ete: “Edidem edem edere ayafiak eketịm akamba otu owo eke okponde akan eke akpa; ndien ke utịt ndusụk isua enye iditreke ndida ediwak mbon-ekọn̄ ye ediwak inyene ndi.” (Daniel 11:13) “Isua” ẹmi ẹkedi isua 16 m̀mê akande oro ke mbon Egypt ẹma ẹkekan mbon Syria ke Raphia. Ke ini ekpri Ptolemy V ama akakabade edi edidem edem usụk, Antiochus III ama etịm idem ye “akamba otu owo eke okponde akan eke akpa” ndifiak mbọ mme ikpehe oro edidem edem usụk eke Egypt akakande enye ọbọ. Ke ntak oro, enye ama adiana ye udịmekọn̄ Edidem Philip V eke Macedonia.
28. Nso mfịna ke ekpri edidem edem usụk ekenyene?
28 Edidem edem usụk n̄ko ama enyene mfịna ke obio ubọn̄ esie. Angel ọkọdọhọ ete: “Ke ini oro ediwak owo ẹyedaha ke enyọn̄ ẹn̄wana ekọn̄ ye edidem edem usụk.” (Daniel 11:14a) Ediwak owo ẹma “ẹdaha ẹda ẹn̄wana ekọn̄ ye edidem edem usụk.” Ke osiode edin̄wana ye mme udịmekọn̄ Antiochus III ye eke nsan̄a esie ẹtode Macedonia efep, ekpri edidem edem usụk emi ama enyene mfịna ke ufọk ke Egypt. Ke ntak emi andikpeme enye, Agathocles, emi akakarade ke enyịn̄ esie, akanamde n̄kpọ ye mbon Egypt ke ntan̄idem, ediwak owo ẹma ẹsọn̄ ibuot. Angel ama adian ete: “Ndien mmọ ẹmi ẹfịkde orụk fo ẹyemenede idem-mmọ ke enyọn̄, man ẹnam n̄kukụt oro ọwọrọ; ndien mmọ ẹyeduọn̄ọ.” (Daniel 11:14b) Idem ndusụk ikọt Daniel ẹma ẹkabade ẹdi ‘nditọ mbon n̄wo,’ m̀mê mme anam ukpụhọde. Edi “n̄kukụt” ekededi oro mme utọ iren Jew oro ẹkekụtde ẹban̄a editre ukara mme Gentile ke obio emana mmọ ekedi nsu, mmọ ẹma ẹkpu, m̀mê ‘ẹduọn̄ọ.’
29, 30. (a) Didie ke “ubọk edem usụk” akayak idem ọnọ ke en̄wan okotode edem edere? (b) Didie ke edidem edem edere ekedi ‘edida ke isọn̄ inemesịt’?
29 Angel Jehovah ama aka iso etịn̄ ete: “Edidem edem edere eyedi edikịbi ibombom, oyonyụn̄ ada obio ibibene ekọn̄: ndien ubọk edem usụk idisọn̄ọke ida; ndien ama edi mbio ẹmi enye ekemekde, odudu eke mmọ ẹkemede ndisọn̄ọ nda ididụhe. Ndien enye emi otode edi ekọn̄ ye enye ayanam kpa nte enye amade, baba owo kiet eke edidade enye ke iso idinyụn̄ idụhe: ndien enye ayada ke isọn̄ inemesịt, ubọk esie oyonyụn̄ abiat enye.”—Daniel 11:15, 16.
30 Udịmekọn̄ ke idak Ptolemy V, m̀mê “ubọk edem usụk,” ama ayak idem ọnọ en̄wan oro okobụmerede oto edem edere. Ke Paneas (Caesarea Philippi), Antiochus III ama ebịn Etubom Scopas eke Egypt ye owo 10,000 ẹmi okosiode, m̀mê “mbio ẹmi enye ekemekde,” ọdọn̄ ẹdi Sidon, kpa “obio ibibene ekọn̄.” Antiochus III ‘ama okụbi ibombom do,’ ọbọde esụkmbehe Phoenicia oro ada ke 198 M.E.N. Enye akanam n̄kpọ “nte enye amade” koro udịmekọn̄ edidem edem usụk eke Egypt ikekemeke ndida enye ke iso. Ekem Antiochus III ama an̄wana ekọn̄ ye Jerusalem, ibuot obio “isọn̄ inemesịt,” kpa Judah. Ke 198 M.E.N., Jerusalem ye Judah ẹma ẹwọrọ ke idak ukara edidem edem usụk eke Egypt ẹdụk ubọk edidem edem edere eke Syria. Ndien Antiochus III, edidem edem edere, ama ọtọn̄ọ ‘ndida ke isọn̄ inemesịt.’ ‘Ubọk esie ama abiat’ kpukpru mme Jew ye mbon Egypt oro ẹkebiọn̄ọde. Adan̄a didie ke edidem edem edere emi edikeme ndinam nte enye amade?
ROME ỌBIỌN̄Ọ OWO UKO ORO
31, 32. Ntak emi edidem edem edere ekenyịmede “ndinam” emem ye edidem edem usụk?
31 Angel Jehovah ọnọ nnyịn ibọrọ ete: “Enye [edidem edem edere] eyenịm iso esiemmọ, ete ida odudu ofụri ubọn̄ esie idụk, ye ndinen owo n̄ko; ntem ke enye edinam: ẹyenyụn̄ ẹda adiaha iban ẹnọ enye, man abiat enye; edi enye (adiaha) ididaha ye enye, idinyụn̄ idụhe ke edem esie.”—Daniel 11:17.
32 Edidem edem edere, Antiochus III, ‘ama enịm iso esiemmọ’ ndikara Egypt ‘ye odudu ofụri ubọn̄ esie.’ Edi se enye akanamde ekedi “ndinam emem” ye Ptolemy V, edidem edem usụk. Se Rome okoyomde ama anam Antiochus III okpụhọde se enye akaduakde ndinam. Ke ini enye ye Edidem Philip V eke Macedonia ẹkedụkde ediomi ẹban̄a ekpri edidem Egypt man ẹbọ mme ikpehe obio esie, mme andikpeme Ptolemy V ẹma ẹwọn̄ọde ẹbịne Rome kaban̄a ukpeme. Ke adade ifet oro ndinam odudu esie atara, Rome ama owụt odudu esie.
33. (a) Nso ikedi emem oro Antiochus III akanamde ye Ptolemy V? (b) Nso ikedi uduak ndọ oro ke ufọt Cleopatra I ye Ptolemy V, ndien ntak emi uduak oro okokpude?
33 Ke Rome enyịkde enye, Antiochus III ama anam emem ye edidem edem usụk. Utu ke ndiyak mme ikpehe oro enye ọkọbọde nnọ, nte Rome okoyomde, Antiochus III ama odiomi ndikpọn̄ mmọ ke inua ebe ke ndiyak eyenan̄wan esie Cleopatra I—“adiaha iban”—nnọ Ptolemy V ke ndọ. Ẹkenọ mme mbahade obio ukara oro ẹkesịnede Judah, “isọn̄ inemesịt,” nte inyene ufọk ndọ esie. Ke ini ndọ oro ke 193 M.E.N., nte ededi, edidem Syria ikayakke Ptolemy V enyene mme mbahade obio ukara oro. Emi ekedi ndọ ukaraidem, ẹkenamde man Egypt odu ke idak Syria. Edi uduak oro ama okpu koro Cleopatra I ‘ikakaha iso ida ye enye,’ koro enye ke ukperedem ama ọwọn̄ọde ada ye ebe esie. Ke ini ekọn̄ akasiahade ke ufọt Antiochus III ye mbon Rome, Egypt akada ye Rome.
34, 35. (a) “Isuo” ewe ke edidem edem edere ọkọwọn̄ọde iso ese? (b) Didie ke Rome akada utịt ọsọk “esuene” okotode edidem edem edere? (c) Didie ke Antiochus III akakpa, ndien anie ekedi edidem edem edere efen?
34 Ke etịn̄de aban̄a mme ukpụhọde idaha edidem edem edere, angel adian ete: “Ndien enye [Antiochus III] ayakabade iso esie ese mme isuo, onyụn̄ ada ediwak; ndien etubom ekọn̄ kiet [Rome] ayanam esuene esie [Rome] okụre, man esuene esie [eke Antiochus III] okûtọn̄ọ ntak esịm enye. Ndien enye [Antiochus III] ayakabade iso esie ese ọkpọsọn̄ ebiet isọn̄ esiemmọ: oyonyụn̄ atuak ukot ọduọ: ndien idikwe enye.”—Daniel 11:18, 19.
35 “Mme isuo” oro ẹkedi eke Macedonia, Greece, ye Asia Minor. Ekọn̄ ama asiaha ke Greece ke 192 M.E.N., ndien ẹma ẹkpek Antiochus III ndidi Greece. Ke mîkopke inemesịt ke ntak ukeme oro edidem Syria ekesịnde ndida mme ikpehe efen efen do, Rome ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye enye. Mbon Rome ẹma ẹkan enye ke Thermopylae. N̄kpọ nte isua kiet ke ẹma ẹkekan enye ke ekọn̄ Magnesia ke 190 M.E.N., enye ekenyene ndisana kpukpru n̄kpọ nyak ke Greece, Asia Minor, ye ke mme ikpehe edem usoputịn Obot Taurus. Rome ama adia enye akamba isop onyụn̄ akara edidem edem edere eke Syria. Ke ẹbịnde ẹsio ke Greece ye Asia Minor ye ke ama akataba se ikperede ndidi kpukpru udịmekọn̄ esie, Antiochus III ‘ama akabade iso esie ese ọkpọsọn̄ ebiet isọn̄ esiemmọ,’ Syria. Mbon Rome ẹma ‘ẹnam esuene oro enye ekesuenede mmọ afiak ebịne enye.’ Antiochus III akakpa ke adan̄aemi enye okodomode ndiwo temple ke Elymaïs, Persia, ke 187 M.E.N. Ntem enye ama “ọduọ” ke n̄kpa ndien eyen esie Seleucus IV, edidem edem edere efen, ama ada itie esie.
EN̄WAN ORO AKA ISO
36. (a) Didie ke edidem edem usụk okodomo ndika iso ke en̄wan, edi nso iketịbe inọ enye? (b) Didie ke Seleucus IV ọkọduọ, ndien anie akada itie esie?
36 Nte edidem edem usụk, Ptolemy V ama odomo ndibọ mme mbahade obio ukara oro ẹkpekenyenede enye nte enọ ufọk ndọ Cleopatra, edi ẹma ẹsịn ibọk ẹwot enye. Ptolemy VI ama ada itie esie. Nso kaban̄a Seleucus IV? Ke oyomde okụk ndisio akamba isop oro Rome akadiade enye, enye ama osio Heliodorus akama okụk esie ọdọn̄ ete akatan̄ inyene oro ẹdọhọde nte ẹkebonde ke temple Jerusalem. Ke ọdọn̄de enye nditie ke ebekpo, Heliodorus ama owot Seleucus IV. Nte ededi, Edidem Eumenes eke Pergamum ye Attalus eyeneka esie eren ẹma ẹmen Antiochus IV, eyeneka edidem oro ẹkewotde, ẹdori ke ebekpo.
37. (a) Didie ke Antiochus IV okodomo ndiwụt idemesie nte ikponde ikan Jehovah Abasi? (b) Edisabade oro Antiochus IV akasabarede temple ke Jerusalem akada ekesịm nso?
37 Obufa edidem edem edere emi, Antiochus IV, ama oyom ndiwụt idemesie nte ikponde ikan Abasi ebe ke ndidomo ndisọhi ndutịm utuakibuot Jehovah mfep. Ke ọsọn̄de ibuot ye Jehovah, enye ama ayak temple Jerusalem ọnọ Zeus, m̀mê Jupiter. Ke December 167 M.E.N., ẹma ẹwụk itieuwa ukpono ndem ke enyọn̄ akamba itieuwa ke okụre temple emi ẹkesifọpde uwa ikan̄ ẹnọ Jehovah kpukpru usen. Usen duop ke oro ebede, ẹma ẹfọp uwa ẹnọ Zeus ke itieuwa ukpono ndem oro. Edisabade emi ama ada okosụn̄ọ ke mme Jew ndin̄wana ke idak mme Maccabee. Antiochus IV ama an̄wana ye mmọ ke isua ita. Ke 164 M.E.N., ke usọrọ edifiak nti edisabade oro, Judas Maccabaeus ama afiak ayak temple oro ọnọ Jehovah ndien ẹma ẹtọn̄ọ usọrọ ediyak nnọ—Hanukkah.—John 10:22.
38. Didie ke ukara mme Maccabee ekedisịm utịt?
38 Eyedi mme Maccabee ẹma ẹnam ediomi ye Rome ke 161 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹwụk obio ubọn̄ ke 104 M.E.N. Edi ntuaha ke ufọt mmọ ye edidem edem edere eke Syria ama aka iso. Ke akpatre, ẹma ẹkot Rome odụk edi. Etubom Gnaeus Pompey eke Rome ama ada Jerusalem ke 63 M.E.N. ke ama akakan enye okụk ke ọfiọn̄ ita. Ke 39 M.E.N., Akwa Ufọkmbet Rome ama emek Herod—eyen Edom—ndidi edidem Judea. Ke adade utịt ọsọk ukara mme Maccabee, enye ama ada Jerusalem ke 37 M.E.N.
39. Didie ke afo ọbọ ufọn oto edineme Daniel 11:1-19?
39 Edi n̄kpọ nduaidem didie ntem ndikụt nte akpa ikpehe prọfesi eke en̄wan ndidem iba ẹmi osude ọyọhọ ọyọhọ! Ke akpanikọ, edi n̄kpọ nduaidem didie ntem ndinyụn̄ọ nse mbụk oro okodude n̄kpọ nte isua 500 ke ẹma ẹkenọ Daniel etop ntịn̄nnịm ikọ emi ẹnyụn̄ ẹtịn̄ mme andikara ẹmi ẹdikamade itie edidem edem edere ye edidem edem usụk! Nte ededi, mbon oro ẹdade itie ndidem iba ẹmi ẹkpụhọde nte ekọn̄ ke ufọt mmọ akade iso esịm ini emi Jesus Christ okodude ke isọn̄ tutu ebe odụk eyo nnyịn. Ebede ke ndimen mme n̄kpọntịbe ke mbụk ndomo ye mme edemede-owo-udọn̄ ntọt ẹmi ẹyararede ke prọfesi emi, nnyịn iyekeme ndidiọn̄ọ ndidem iba ẹmi ẹn̄wanade ẹn̄wan mi.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Ewe udịm n̄kpọsọn̄ ndidem iba ẹkewọrọ ẹto mme obio ubọn̄ Greece, ndien nso en̄wan ke ndidem oro ẹketọn̄ọ?
• Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke Daniel 11:6, didie ke ndidem iba oro ‘ẹkenam emem’?
• Didie ke en̄wan oro akaka iso ke ufọt
Seleucus II ye Ptolemy III (Daniel 11:7-9)?
Antiochus III ye Ptolemy IV (Daniel 11:10-12)?
Antiochus III ye Ptolemy V (Daniel 11:13-16)?
• Nso ikedi uduak ndọ oro ke ufọt Cleopatra I ye Ptolemy V, ndien ntak emi uduak oro okokpude (Daniel 11:17-19)?
• Didie ke edinọ ntịn̄enyịn ke Daniel 11:1-19 ọnọ fi ufọn?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Chart/Mme Ndise ke page 228]
Ndidem ke Daniel 11:5-19
Edidem Edidem
Edem Edere Edem Usụk
Daniel 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I
Daniel 11:6 Antiochus II Ptolemy II
(Laodice n̄wan) (Berenice adiaha)
Daniel 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III
Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV
Daniel 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V
(Cleopatra I adiaha) Andida itie:
Mme andida itie: Ptolemy VI
Seleucus IV ye
Antiochus IV
[Ndise]
Okụk owụtde Ptolemy II ye n̄wan esie
[Ndise]
Seleucus I Nicator
[Ndise]
Antiochus III
[Ndise]
Ptolemy VI
[Ndise]
Ptolemy III ye mme andida itie esie ẹkebọp temple Horus emi ke Idfu, Enyọn̄ Enyọn̄ Egypt
[Ndise obio/Mme ndise ke page 216, 217]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
Mme udorienyịn̄ oro “edidem edem edere” ye “edidem edem usụk” ẹda ẹban̄a ndidem oro ẹkedude ke edem edere ye edem usụk idụt ikọt Daniel
MACEDONIA
GREECE
ASIA MINOR
ISRAEL
LIBYA
EGYPT
ETHIOPIA
SYRIA
Babylon
ARABIA
[Ndise]
Ptolemy II
[Ndise]
Akwa Antiochus
[Ndise]
Ubak itiat emi ẹwetde mme ewụhọ oro Akwa Antiochus ọkọnọde
[Ndise]
Okụk owụtde Ptolemy V
[Ndise]
Inuaotop Ptolemy III, ke Karnak, Egypt
[Ndise ke page 210]
[Ndise ke page 215]
Seleucus I Nicator
[Ndise ke page 218]
Ptolemy I
