Ndi Ama Ọfiọk?

M̀mọ̀n̄ ke ẹkesida okụk ẹse ẹban̄a temple Jehovah ke Jerusalem?

▪ Ẹkesida okụk tax, akpan akpan enye emi ẹkewụkde kpukpru owo ẹte ẹkpe, ẹse ẹban̄a temple Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ẹkebọpde tent utuakibuot, Jehovah ama ọdọhọ Moses ọbọ kpukpru nditọ Israel oro ẹkesịnde enyịn̄ ke n̄wed ubak shekel nte “etịbe Jehovah.”—Exodus 30:12-16.

Etie nte ibat okụk emi ke eyen Jew kiet kiet ekesikpe kpukpru isua ke etịbe temple. Tax emi ke Jesus ọkọdọhọ Peter okosio okụk ke inua iyak ada ekekpe.—Matthew 17:24-27.

Ke ediwak isua emi ẹkebede, ẹma ẹkụt okụk iba ke Jerusalem, ndien mmọ ẹkebiet okụk emi ẹkesidade ẹkpe tax temple. Kiet ekedi okụk emi ẹkenamde ke Tyre ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede, ndien ẹkekụt enye ke udiọn̄ mmọn̄. Ibuot Melkart, oro edi, Baal emi edide n̄kponn̄kan abasi mbon Tyre, odu ke n̄kan̄ kiet okụk emi, ndien ntrukpom emi ọsọrọde ke iso ubom odu ke n̄kan̄ eken. Ẹkenam ọyọhọ iba ke akpa isua emi mme Jew ẹkesọn̄de ibuot ye mbon Rome ke isua 66-67 E.N., ndien ẹkekụt enye ke otu mbio temple. Ẹwet “Ubak Shekel” ye “Edisana Jerusalem” ke okụk emi, kọp ye pomegranate ita emi ẹsion̄ode mfri ẹdu n̄ko. Prọfesọ Gabriel Barkay ọdọhọ ke okụk emi enyene ‘mbọn ikan̄, ndien ekeme ndidi ikan̄ emi ẹkedade ẹsobo Ọyọhọ Temple Iba ke isua 70 E.N. ekenịm enye mbọn emi.’

Mme n̄kpọ emi Nebuchadnezzar, edidem Babylon, ọkọbọpde ẹkekponi ẹnyụn̄ ẹye adan̄a didie?

▪ N̄wed Daniel ọdọhọ ke Nebuchadnezzar ọkọdọhọ ete: “Nte emi idịghe Akwa Babylon, emi ndade akwa odudu mi mbọp kaban̄a ufọk ubọn̄ ye kaban̄a uku ubọn̄ mi?” (Daniel 4:30) Edi, ndi obio emi ama enen̄ede okpon onyụn̄ eye nte ẹtịn̄de emi?

Mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke Nebuchadnezzar ama ọbọp mme temple, mme ufọk ubọn̄, mme ibibene obio onyụn̄ enyene akwa ediye in̄wan̄esa. N̄kponn̄kan temple emi okodude ke ufọt Babylon ama enyene ata akwa tọwa emi etiede nte ama okon̄ ebe mita 70. N̄wed emi, Babylon—City of Wonders, ọdọhọ ke “n̄kpọ emi akam ọwọrọde etop akan ke otu mme n̄kpọ emi [Nebuchadnezzar] akanamde edi usụn̄ isan̄ ye Inuaotop Ishtar.” Ẹma ẹwet ndiye ndise ekpe ke mme ibibene usụn̄ isan̄ emi, ndien ẹkesisan̄a do ẹdụk Inuaotop Ishtar. Inuaotop Ishtar ekedi n̄kponn̄kan inuaotop ke Babylon, ndien n̄wed oro ikasiakde ke enyọn̄ emi ọdọhọ ke “ẹkeda nsemnsem awa kọrikọri ẹbọp inuaotop emi ẹnyụn̄ ẹwet ndise nyara enan̄ ye dragon emi ẹdade ke udịm ke ibibene. N̄kpọ emi ikesiyakke esenowo ekededi emi akakade ibuot obio ukara emi ọsọp efre obio emi.”

Ke n̄kpọ nte isua 100 emi ẹkebede, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹdọk isọn̄ ẹkekụt mbai n̄kpọ emi ẹkedade ẹbọp usụn̄ isan̄ ye Inuaotop Ishtar ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹkebọp mbiet usụn̄ isan̄ ye Inuaotop emi ke Itie Ubon N̄kpọeset Pergamon ke Berlin ke Germany.

[Mme ndise ke page 12]

Okụk oro eketie ntem

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Enyọn̄ Enyọn̄: Clara Emit, Ẹbọ ẹto Israel Antiquities Authority; isọn̄ isọn̄: Zev Radovan

[Ndise ke page 12]

Mbiet Inuaotop Ishtar oro ẹfiakde ẹbọp