Ndi Ama Ọfiọk?

Nso ikanam Abasi ada inuen emi ebietde nsan̄kot ọbọk nditọ Israel ke wilderness?

▪ Ke nditọ Israel ẹma ẹkekpọn̄ Egypt, Abasi ama ọnọ mmọ inuen emi ebietde nsan̄kot ikaba, ẹta.—Exodus 16:13; Numbers 11:31.

Ekpri inuen emi ada nte ekaubọk akwaowo onyụn̄ odobi n̄kpọ nte gram 100. Mmọ ẹsisịn nsen ke edem usoputịn Asia ye Europe. Sia esidide anam anam mmọ ẹwọrọ idụn̄, mmọ ẹsika ẹkedu ke Edem Edere Africa ye Arabia ke ini etuep. Ke ini mmọ ẹkade isan̄ emi, mmọ ẹsisan̄a ke otu ẹfe ẹbe n̄kan̄ edem usiahautịn mben Inyan̄ Mediterranean ye Isuo Sinai.

The New Westminster Dictionary of the Bible ọdọhọ ke inuen emi “ẹsife ẹsọp, ẹtiene ofụm; edi ke ini ukot ofụm okpuhọrede, m̀mê ke ini idem ememde mmọ ke ntak anyan usụn̄, kpukpru mmọ ẹsiduọn̄ọ ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹna do.” Mmọ ẹsiduọk odudu ke usen kiet m̀mê iba mbemiso ẹfiakde ẹtọn̄ọ isan̄, ndien emi esinam mme owo ẹkeme ndimụm mmọ. Ke n̄kpọ nte isua 100 emi ẹkebede, mbon Egypt ẹma ẹsinyam n̄kpọ nte idem inuen emi miliọn ita kpukpru isua ẹnọ mme idụt en̄wen.

Ikaba emi Abasi ọkọnọde nditọ Israel inuen emi ẹta ekedi ke ini utọ. Ndien okposụkedi emi inuen emi ẹkesifede ẹbe Sinai ini emi, Jehovah akanam ‘ofụm ọwọrọ’ ẹbịn mme inuen emi ọdọn̄ ke itienna nditọ Israel.—Numbers 11:31.

Nso idi “usọrọ ediyak nnọ” oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke John 10:22?

▪ Ẹkesinam usọrọ ita emi Abasi okowụkde mme Jew ete ẹnam, oro edi, Usọrọ Uyo Eke Leaven Mîdụhe ke ntọn̄ọ ini utọ, Usọrọ Pentecost ke utịt ini utọ, ye Usọrọ Ukpen̄e ke ini idọk. Edi ẹkesinam usọrọ oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke John 10:22 ke “ini etuep” ndida nti nte ẹkefiakde ẹyak temple Jehovah ẹnọ ke isua 165 M.E.N. Ẹkesida usen itiaita ẹnam usọrọ emi, ndien ẹkesitọn̄ọ usọrọ emi ke ọyọhọ usen 25 ke ọfiọn̄ Chislev, ọfiọn̄ mme Jew, emi ekekperede ndisịm ini etuep emi utịn ọtọn̄ọde ndisiaha. Nso ikanam ẹtọn̄ọ ndinam usọrọ emi?

Ke isua 168 M.E.N., andikara Syria, Antiochus IV (Epiphanes), ama ọbọp itieuwa ndem ke enyọn̄ itieuwa Jehovah ke temple ke Jerusalem man ọsọhi ido ukpono mme Jew ye mme ido obio mmọ efep. Ekem, enye ama ọtọn̄ọ ndisiwa uwa do nnọ Zeus, ndem mbon Greece.

N̄kpọ emi ama anam mme Jew ẹn̄wana ye mbon Syria. Judas Maccabaeus, andikara mme Jew, ama akan onyụn̄ osio Jerusalem ke ubọk Syria. Ekem, enye ama owụri itieuwa oro onyụn̄ ọbọp obufa itieuwa, koro ẹma ẹda ukpono ndem ẹsabade enye. Ke isua ita ẹma ẹkebe tọn̄ọ nte ẹkesabade itieuwa Jehovah, Judas ama afiak ayak temple emi ẹma ẹkenam asana mi ọnọ Jehovah. Toto ke ini oro ke mme Jew ẹketọn̄ọ ndisinam “usọrọ ediyak nnọ” (emi ẹkotde ke usem Hebrew, chanuk·kahʹ) ke December. Ẹdiọn̄ọ usọrọ emi mfịn nte Hanukkah.

[Ndise ke page 14]

Ndise Judas Maccabaeus, Lyon, 1553

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 14]

Ẹda ẹto n̄wed emi, Wood’s Bible Animals. 1876