Enyịn̄ Abasi, Jehovah, ke Temple Egypt

EBỊGHI didie ẹketọn̄ọ ndiwet Jehovah, m̀mê Yahweh, emi edide enyịn̄ Abasi ke ebiet en̄wen ke ẹsiode Bible ẹfep? Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹbọrọ uko uko ẹte: Toto ko ke n̄kpọ nte isua 3,400 emi ẹkebede. Ntak emi mmọ ẹdọhọde ntre?

Ke n̄kpọ nte isua 1370 M.E.N., mbon Egypt ẹma ẹkan ediwak idụt. Pharaoh Amenhotep (Amenophis) III, emi akakarade Egypt ini oro, ama ọbọp akaka temple ke Soleb ke Nubia, emi ẹkotde Sudan idahaemi. Ke ini mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụtde temple oro, mmọ ẹma ẹkụt uwetn̄kpọ mbon Egypt, emi etiede nte ekedi enyịn̄ Abasi nte ẹsiwetde ke abisi usem Hebrew inan̄ emi—YHWH, m̀mê Jehovah. Uwetn̄kpọ oro ada isua 500 ebịghi akan ọwọrọetop Itiat Moab—emi ẹkesidade nte mbịghi-n̄kan ebiet emi ẹkewetde enyịn̄ Abasi. Ntak emi etiede nte ẹkewet enyịn̄ Abasi a-Bible ke temple Egypt?

“Shasu Obio Jahu”

Pharaoh Amenhotep III akayak temple emi enye ọkọbọpde ọnọ abasi emi ekerede Amun-Ra. Temple oro ọkọniọn̄ n̄kpọ nte mita 120 onyụn̄ ada ke edem usoputịn mben Akpa Nile. Uwetn̄kpọ Egypt eset oro ẹkedade ẹbana isọn̄ isọn̄ adaha ke kiet ke otu ubet temple oro ẹdi mme enyịn̄ obio emi Amenhotep ọkọdọhọde nte ikande. Ndise owo n̄kpọkọbi emi ẹbọpde ubọk ẹdian ke edem, onyụn̄ akamade otuekọn̄ emi ẹkapde enyịn̄ obio esie m̀mê enyịn̄ mbio obio esie akada aban̄a obio oro ẹkekande. Ẹma ẹtiene ẹwet ndise ediwak obio inua-okot Shasu, m̀mê Shosou. Mme Shasu ẹkedi mmanie?

Shasu ekedi enyịn̄ emi mbon Egypt ẹkesikotde mme ekpemerọn̄ Arab, mbon emi ẹkedụn̄ọde ke n̄kan̄ edem usiahautịn Egypt, emi mmọ ẹkesede ke ndek. Mme obio Shasu ẹkedi usụk usụk Palestine, usụk usụk Transjordan, ye Sinai. Ndusụk mme anam ndụn̄ọde ẹdọhọ ke mme obio oro ẹkekotde mme obio  Shasu ẹma ẹsịm n̄kan̄ edere edere tutu ko ke Lebanon ye Syria. Mme obio oro mbon Egypt ẹkekande, emi ẹwetde ke Soleb, ẹsịne obio emi ẹkesikotde ke nsio nsio usụn̄ nte “Yahwe ke obio Shosou,” “Shasu obio Jahu,” m̀mê “Obio mme Shasu-yhw.” Jean Leclant, emi esikpepde n̄kpọ aban̄a Egypt eset, ọdọhọ ke enyịn̄ emi ẹkewetde ke otuekọn̄ ke Soleb mi “edi ukem ye nte ẹsidade abisi Hebrew inan̄ ẹwet enyịn̄ abasi a-Bible, YHWH.”

Ata ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke Jahu, Yahu, m̀mê Yahwe oro ẹtịn̄de ẹban̄a mi ye ke mme utọ itie emi ẹda ẹban̄a ebiet. Shmuel Ahituv, emi edide eyen ukpepn̄kpọ, ọdọhọ ke ikọ oro ẹkekapde do aban̄a “ebiet emi mme andikpono Yāhū, Abasi Israel, ẹkesidụn̄de.” * Edieke ikọ esie edide akpanikọ, ọwọrọ ke enyịn̄ ebiet oro edi kiet ke otu ediwak uwụtn̄kpọ emi aban̄ade nte mbon Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ye mme Jew eset ẹkesidade enyịn̄ kiet ẹsio obio ye abasi obio oro. Uwụtn̄kpọ en̄wen edi Assur, emi edide nte ẹsikotde obio Assyria ye akakan abasi mmọ.

Roland de Vaux, emi edide eyen ukpepn̄kpọ Bible ye ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset, etịn̄ ntem aban̄a uwetn̄kpọ oro ke temple ke Nubia: “Ke mme ebiet emi mme ete ete nditọ Israel ẹkesinen̄erede ẹnam n̄kpọ ye mbon en̄wen, ama enyene enyịn̄ obio m̀mê enyịn̄ owo emi ekenen̄erede ebiet, m̀mê emi ekedide ukem ye enyịn̄ Abasi nditọ Israel, toto ke n̄kpọ nte isua 3,500 emi ẹkebede.”

Ẹsụk Ẹkpokpono Enyịn̄ Oro

Idịghe ke Soleb kpọt ke ẹda abisi Egypt eset ẹwet Yahwe ke Nubia. Ẹkụt ukem udịm enyịn̄ emi ẹwetde ke Soleb ke mme temple Ramses II emi ẹdude ke Amarah West ye ke Aksha ke Nubia. Ke mme enyịn̄ oro ẹwetde ke Amarah, uwetn̄kpọ oro adade ọnọ “Yahwe ke obio Shosu” enen̄ede ebiet mbon emi ẹdude ke mme obio Shosou eken, emi ẹkerede ke ẹdi Seir ye Laban. Bible ọdọhọ ke mme obio emi ẹdu ke usụk usụk Palestine, Edom, ye Sinai. (Genesis 36:8; Deuteronomy 1:1) Mbon emi ẹkefiọkde ẹnyụn̄ ẹtuakde ibuot ẹnọ Jehovah ẹma ẹsiwak idem ke mme obio emi mbemiso nditọ Israel ẹkekade Egypt ye ke ẹma ẹkenyọn̄ ẹdi.—Genesis 36:17, 18; Numbers 13:26.

Enyịn̄ Jehovah, kpa Abasi a-Bible, ibietke enyịn̄ mme abasi eken emi ẹdude ke mme uwetn̄kpọ eset kpọt, ata ediwak owo ke ẹkot ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹkpono enye. Ke uwụtn̄kpọ, ke se ibede idụt 230, se ibede Mme Ntiense Jehovah miliọn itiaba ẹsịn ifịk ẹn̄wam mme owo ẹfiọk enyịn̄ emi ẹnyụn̄ ẹsan̄a ẹkpere Abasi emi ekerede san̄asan̄a enyịn̄ oro Jehovah.—Psalm 83:18; James 4:8.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 21]

Ntak emi ẹwetde Jehovah, kpa enyịn̄ Abasi a-Bible, ke temple ndem ke Egypt?

[Ndise obio ke page 21]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se idem n̄wed)

EGYPT

Temple ke Soleb

SUDAN

Akpa Nile

[Mme ndise ke page 21]

Mbiet adaha temple oro

[Ndise ke page 22]

Ndon temple Amun-Ra ke Soleb ke Sudan

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ed Scott/Pixtal/age fotostock

[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 21]

Edem edem: Asian and Middle Eastern Division/The New York Public Library/Astor, Lenox and Tilden Foundations