1, 2. (a) Nso ke Abasi ọkọdọhọ Solomon ewet ọnọ mme uyen? (b) Ntak emi item Solomon etienede enyene ufọn ọnọ mme Christian emi ẹdide isua 50 m̀mê ẹkande oro?

JEHOVAH ọkọdọhọ Edidem Solomon ewet ọnọ mme uyen ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edide akparawa, mbemiso mme usen afanikọn̄ ẹdide.” Nso idi “mme usen afanikọn̄”? Solomon akada ebetọ ikọ etịn̄ aban̄a se isiwọrọde mbon emi ẹsọn̄de—ubọk ye ukot ẹsinyek mmọ, ẹkụt n̄kpọ mbukpọn̄ mbukpọn̄, ikopke n̄kpọ ọfọn, iwat ọyọhọ mmọ ibuot, ẹnyụn̄ ẹnụhọ. Ikpọfọnke owo ọdọhọ yak ibet tutu ima isọn̄ ntem mbemiso imọ itọn̄ọ ndinam n̄kpọ Jehovah.—Kot Ecclesiastes 12:1-5.

² Ediwak Christian emi ẹdide isua 50 m̀mê ẹkande oro ẹsụk ẹnyenyene odudu. Mmọ ẹkeme ndinyene iwat, edi etie nte idem imemke mmọ nte Solomon eketịn̄de. Ndi ikpọ nditọete emi ẹkeme ndinam item emi ẹkenọde mme uyen mi: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edide akparawa”? Nso ke item emi ọwọrọ?

3. Nso ke nditi Akwa Andibot nnyịn ọwọrọ?

³ Idem ekpededi imanam n̄kpọ Jehovah ke ediwak isua, ọyọfọn  isitie ke ini ke ini ikere nte Andibot nnyịn okponde. Uwem edi ata ọsọn̄urua enọ. N̄kpọ-obot awak n̄kukọhọ tutu ayan̄a owo ifiọk. Jehovah ọnọ nnyịn ediwak n̄kpọ emi anamde uwem enen̄ede enem nnyịn. Ima itie ikere iban̄a mme n̄kpọ emi Jehovah obotde, imesitetịm ikụt adan̄a nte enye enyenede ima, ọniọn̄, ye odudu. (Ps. 143:5) Edi nditi Akwa Andibot nnyịn abuana n̄ko nditie n̄kere mban̄a se anade inam inọ enye. Nditie n̄kere mme n̄kpọ emi ayanam ibiere ndiwụt esịtekọm nnọ Andibot nnyịn ke ndinam n̄kpọ esie adan̄a nte ikekeme ke ofụri eyouwem nnyịn.—Eccl. 12:13.

4. Nso ke mme Christian emi ẹnyenede mbufiọk ẹkpebụp idemmọ, ndien ntak-a?

⁴ Edieke enyenede mbufiọk ke ntak emi edide akwa owo, enyene akpan mbụme emi akpanade obụp idemfo, ‘Nso ke nyom ndida uwem mi nnam idahaemi nsụk nnyenede odudu ye ukeme mi?’ Sia edide Christian emi enyenede mbufiọk, emenyene mme ifet emi mbon en̄wen mînyeneke. Emekeme ndikpep mme uyen se afo ekpepde ke esop Jehovah. Emekeme ndibụk mme ifiọkutom emi enyenede ke ofụri ini emi anamde n̄kpọ Abasi. Edidem David ama eben̄e Abasi ete ọnọ imọ ifet ndinam oro. Enye ekewet ete: “O Abasi, afo emekpep mi toto ke uyen mi . . . Tutu nsịm usọn̄ ye iwat, O Abasi, kûkpọn̄ mi, tutu mbụk mban̄a ubọk fo nnọ emana ini iso, nnyụn̄ mbụk odudu fo nnọ kpukpru mbon oro ẹdidide.”—Ps. 71:17, 18.

5. Didie ke mme Christian emi ẹkponde owo ẹkeme ndikpep mbon en̄wen se mmọ ẹfiọkde?

⁵ Didie ke ekeme ndikpep mbon en̄wen se ọfiọkde? Emekeme ndikot nditọete emi ọsọn̄ọde ufọk ẹnyụn̄ ẹtie kiet ẹneme n̄kpọ Abasi. Emekeme ndisan̄a ye mmọ ke an̄wautom man an̄wam mmọ ẹkụt idatesịt emi enyenede ke utom Jehovah. Elihu ọkọdọhọ ete: “Yak mme usen ẹtịn̄ ikọ, yak ediwak isua ẹnyụn̄ ẹwụt ọniọn̄.” (Job 32:7) Apostle Paul ọkọdọhọ ikpọ iban ẹtịn̄ nti ikọ ẹnyụn̄ ẹnịm eti uwụtn̄kpọ ẹnọ mbon en̄wen. Enye ekewet ete: “Yak n̄kani iban . . . ẹdi mme ọnọ nti ukpep.”—Titus 2:3.

6. Ntak emi mme Christian emi ẹkponde owo mîkpekereke ke inyeneke se mmimọ ikemede ndikpep mbon en̄wen?

⁶ Edieke okponde owo, emenyene ekese n̄kpọ ndikpep mbon en̄wen. Kere ban̄a mme n̄kpọ emi ọfiọkde idahaemi, emi mûkọfiọkke ke isua 30 m̀mê isua 40 emi ẹkebede. Emenyene usọ ke nte ẹkpedade mme edumbet Bible ẹnam n̄kpọ ke nsio nsio idaha. Anaedi ọmọfiọk ndikpep mme owo Bible ke usụn̄ emi editụkde mmọ. Edieke edide ebiowo, anaedi ọmọfiọk ndin̄wam nditọete emi ẹdukde idiọk afan̄. (Gal. 6:1) Ekeme ndidi ama anam utom nte esenyịn ke esop, ke itie mbono, m̀mê ke itie ubọp Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Ekeme ndidi ọmọfiọk se ekpenemede ye mbiausọbọ man mmọ ẹsọbọ owo idem ke usụn̄ en̄wen emi mîyomke ẹsịn iyịp. Idem ekpededi ibịghike ọkọbọ akpanikọ, emenyene ediwak nti n̄kpọ ndikpep mbon en̄wen. Ke uwụtn̄kpọ, edieke edide emenyene nditọ, anaedi emenyene mbufiọk ke nte ẹkpebọkde nditọ. Mme Christian emi ẹkponde owo ẹsinen̄ede ẹsịn udọn̄ ẹnọ ikọt Jehovah ke ndikpep mmọ n̄kpọ, nda mmọ usụn̄, nnyụn̄ nsọn̄ọ mmọ idem.—Kot Job 12:12.

7. Nso ke mme Christian emi ẹkponde owo ẹkeme ndikpep mbon emi mmọ ẹsọn̄ọde?

⁷ Nso idi mme usụn̄ en̄wen emi ekemede ndikpep mbon en̄wen n̄kpọ? Emekeme ndikpep mbon emi ọsọn̄ọde nte ẹkpetọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹnịmde ukpepn̄kpọ Bible. Edieke edide n̄wan, emekeme  ndiwụt iban emi ẹtọn̄ọde ndiman nditọ nte ẹkemede ndisịn idem ke n̄kpọ Abasi ke adan̄aemi ẹbọkde n̄kpri nditọ. Edieke edide erenowo, emekeme ndikpep nditọete iren emi ọsọn̄ọde nte ẹsinọde ndinem utịn̄ikọ ye nte ẹkpekwọrọde eti mbụk ọfọn. Emekeme ndiwụt mmọ nte esidade N̄wed Abasi esịn udọn̄ ọnọ nditọete emi ẹsọn̄de ke ini akade ekese mmọ. Emenyene ediwak n̄kpọ ndikpep mbon emi ọsọn̄ọde idem ekpededi ukopke aba idem nte ekesikopde. Ikọ Abasi ọdọhọ ete: “Uyai n̄kparawa edi odudu mmọ, ndien ubọn̄ n̄kani iren edi iwat mmọ.”—N̄ke 20:29.

8. Nso ke apostle Paul akanam ke enye ama okokpon owo?

⁸ Apostle Paul ama ada ofụri ukeme esie anam n̄kpọ Abasi ke enye ama okokpon owo. Etisịm ini emi ẹkesiode enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Rome ke n̄kpọ nte isua 61 E.N., enye ama enenen̄ede esịn ifịk anam utom nte isụn̄utom onyụn̄ ọyọ ediwak afanikọn̄. Enye ekpekemek ndisụhọde ntie ke Rome. (2 Cor. 11:23-27) Anaedi nditọete ke akwa obio oro ẹkpekema enye aka iso odu do an̄wam mmimọ. Edi Paul ama okụt ke ẹnen̄ede ẹyom un̄wam ke mme idụt en̄wen. Enye ama asan̄a ye Timothy ye Titus aka iso ke utom isụn̄utom esie, aka Ephesus, ekem ebe aka Crete, ndien etie nte ama aka Macedonia n̄ko. (1 Tim. 1:3; Titus 1:5) Enye ama oyom ndika Spain, edi nnyịn ifiọkke m̀mê ama aka.—Rome 15:24, 28.

9. Anaedi ini ewe ke Peter akaka ndinam utom ke ebiet emi ẹyomde un̄wam? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

⁹ Etie nte apostle Peter ama ebe isua 50 ke ini enye ọkọwọrọde aka ebiet emi ẹyomde un̄wam. Ntak emi idọhọde ntre? Edieke enye ekedide ubọkn̄ka Jesus m̀mê ọsọn̄ọde enye ekpri, ọwọrọ ke enye ekedi n̄kpọ nte isua 50 ke ini enye okosobode ye mme apostle eken ke Jerusalem ke isua 49 E.N. (Utom 15:7) Esisịt ini ke enye ama okosobo ye mme apostle oro, enye ama ọwọrọ okodụn̄ ke Babylon, ndien anaedi enye akaka man ọkọkwọrọ ikọ ọnọ ediwak mme Jew emi ẹkedụn̄de do. (Gal. 2:9) Enye okodụn̄ do ke ini enye ekewetde akpa leta esie eke odudu spirit, ke n̄kpọ nte isua 62 E.N. (1 Pet. 5:13) Ekeme ndisọn̄ ndidụn̄ ke idụt en̄wen, edi Peter ikọdọhọke ke imokpon owo, ke imọ idikemeke ndinam n̄kpọ Jehovah ọyọhọ ọyọhọ.

10, 11. Bụk ifiọkutom owo emi ọkọwọrọde aka ebiet emi ẹyomde un̄wam ke enye ama okokpon owo.

¹⁰ Mfịn, ediwak nditọete emi ẹdide isua 50 m̀mê ẹkande oro ẹkụt ke idaha mmimọ ẹkpụhọde ndien ke mmimọ imekeme ndinam utom Jehovah ke mme usụn̄ en̄wen. Ndusụk mmọ ẹwọrọ ẹka ebiet emi ẹyomde un̄wam. Ke uwụtn̄kpọ, Robert ewet ete: “Ami ye n̄wan mi ikedi n̄kpọ nte isua 55 ke ini ikedide idifiọk mme ifet oro ikenyenede ndinam n̄kpọ Abasi. Ikpọn̄-ikpọn̄ eyen nnyịn ama okpon ọwọrọ ekenyene ufọk idemesie, ete ye eka nnyịn emi ikpesede enyịn ikodụhe aba, ima inyụn̄ inyene ekpri n̄kpọ emi mmọ ẹkekpade ẹkpọn̄ ẹnọ nnyịn. Ima ikụt ke edieke inyamde ufọk nnyịn ke eyekem ndikpe isọn nnyịn inyụn̄ inyene se idiade tutu ntọn̄ọ ndibọ okụk ukpọn̄ utom mi. Ima ikop ke mme owo ẹnen̄ede ẹma ukpepn̄kpọ Bible ke Bolivia ndien ke n̄kpọ isọn̄ke do. Ntre, ima ibiere ndiwọrọ n̄ka do. Edi idụt oro ikọsọpke imehe nnyịn. Kpukpru n̄kpọ ẹkedi ata isio isio ye se ikọfiọkde ke Edem Edere America. Edi nnyịn ndiwọrọ n̄ka do ama enen̄ede enyene ufọn.”

¹¹ Robert adian do ete: “Kpukpru n̄kpọ oro inamde idahaemi ẹdi n̄kpọ esop. Ndusụk owo emi ikekpepde Bible ẹma ẹna baptism. Ubon kiet emi ikekpepde  n̄kpọ ẹdi ubuene ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke obio-in̄wan̄ emi oyomde usụn̄ ọkpọn̄ Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Edi kpukpru urua, mmọ ẹsito do ẹsan̄a ẹdi obio man ẹdidụk mbono esop. Owo ifiọkke nte esịt adatde nnyịn ndikụt nte ubon oro ẹnamde n̄kọri tutu akpan mmọ ọtọn̄ọ utom usiakusụn̄!”

12, 13. Nso ke Brian ye n̄wan esie ẹkenam ke enye ama ọkọkpọn̄ utom?

¹² Nditọete emi ẹkponde owo ẹkeme ndinen̄ede n̄n̄wam mme esop ye mme otu emi ẹsemde usem en̄wen. Ke adianade do, esinen̄ede enem ndinam utom ke utọ efakutom oro. Ke uwụtn̄kpọ, Brian ewet ete: “Ke ini n̄kesịmde isua 65 emi mbon Britain ẹsikpọn̄de utom, eketie nte ami ye n̄wan mi inyeneke se inamde. Nditọ nnyịn ẹma ẹkpon ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke ufọk idemmọ, ndien nnyịn ikesiwakke ndikụt mbon oro ẹmade ndikpep Bible. Ekem mma nsobo ye akparawa China kiet emi ekedide anam-ndụn̄ọde ke ufọkn̄wed ntaifiọk kiet mi. Enye ama enyịme ndidi mbono esop ke ini n̄kokotde enye, ndien mma nnyụn̄ ntọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ye enye. Ke urua ifan̄ ẹma ẹkebe, enye ama ọtọn̄ọ ndisan̄a ye eyen China en̄wen, emi ekedide anam-ndụn̄ọde n̄ko ndi. Ke urua iba ẹma ẹkebe, enye ama ada ọyọhọ owo ita edi, ekem ada ọyọhọ inan̄ edi.

¹³ “Etisịm ini emi ọyọhọ eyen China ition okoyomde ukpepn̄kpọ Bible, mma n̄kere nte, ‘Ami ndidi isua 65 iwọrọke ke ana ntre utom Jehovah.’ Ntre mma mbụp n̄wan mi, emi nsọn̄ọde isua iba, m̀mê enye akpama ndikpep usem Chinese. Ima ida kaset ikpep usem oro. Oro ekedi ke isua duop emi ẹkebede. Ndikwọrọ ikọ ke usem en̄wen anam nnyịn ifiak itie nte n̄kparawa. Kan̄a ke emi, imekpep mbon China 112 Bible! Ata ediwak mmọ ẹsidụk mbono esop. Owo kiet ke otu mmọ edi asiakusụn̄ idahaemi.”

14. Nso ikeme ndinam nditọete emi ẹkponde owo ẹkop inemesịt, ndien didie ke uwụtn̄kpọ Paul ekeme ndisịn udọn̄ nnọ mmọ?

¹⁴ Okposụkedi emi ediwak nditọete emi ẹbede isua 50 ẹnyenede nti ifet  ndinam n̄kpọ Jehovah ke mbufa usụn̄, idịghe kpukpru mmọ ẹkeme ndinam. Idem isọn̄ke ediwak mmọ, ndusụk ẹse ẹban̄a ete ye eka mmọ emi ẹsọn̄de m̀mê n̄kpri nditọ mmọ. Esịt eyenem fi ndifiọk ke Jehovah enen̄ede ama se ededi emi afo anamde ke utom esie. Ntre, kûyak se mûkemeke ndinam ọdiọk fi esịt, edi kam ma ndinam se ekemede. Kere ban̄a uwụtn̄kpọ apostle Paul. Ke ediwak isua, enye okodu ke n̄kọbi-ntem, ikemeke ndika iso ke isan̄ isụn̄utom esie. Edi ini ekededi emi mme owo ẹkekade ekese enye, enye ama enyene nneme N̄wed Abasi ye mmọ onyụn̄ anam mmọ ẹkop idem ke mbuọtidem.—Utom 28:16, 30, 31.

15. Ntak emi ẹnen̄erede ẹma mme Christian emi ẹdide n̄kani owo?

¹⁵ Jehovah enen̄ede adara n̄ko se n̄kani owo ẹkemede ndinam ke utom esie. Okposụkedi emi Solomon ọkọdọhọde ke mme usen afanikọn̄ emi ẹsisan̄ade ye udọn̄ọ idịghe eti ini ke uwem, Jehovah enen̄ede ama se n̄kani owo ẹkemede ndinam man ẹtoro enye. (Luke 21:2-4) Esop ẹsinen̄ede ẹma nti uwụtn̄kpọ emi mbon oro ẹkponde owo ẹnịmde.

16. Siak mme ifet emi etiede nte Anna ikenyeneke, nyụn̄ tịn̄ ndusụk n̄kpọ emi enye akanamde man atuak ibuot ọnọ Abasi.

¹⁶ Bible ọdọhọ ke akamba mma kiet emi ekerede Anna ama ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ Jehovah tutu ọsọn̄. Enye ekedi isua 84 onyụn̄ edi ebeakpa ke ini Jesus akamanade. Mmọdo, etie nte enye ikodụhe uwem ibịghi ikabade idi mbet Jesus, etie nte owo ikadaha edisana spirit iyet enye aran, onyụn̄ etie nte enye iketieneke isan̄a ikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄. Edi Anna ama ama ndinam se enye ekekemede ndinam. “Akananam enye itreke ndidu ke temple nnam edisana utom okoneyo ye uwemeyo.” (Luke 2:36, 37) Ke ini mme oku ẹkefọpde incense ke temple kpukpru usenubọk ye mbubreyo, Anna ama esitiene otuowo emi ẹdude ke okụre temple ọbọn̄ akam ke esịt ke n̄kpọ nte minit 30. Ke ini enye okokụtde nsek Jesus, enye ama “etịn̄ aban̄a eyen oro ọnọ kpukpru owo emi ẹtiede ẹbet edinyan̄a Jerusalem.”—Luke 2:38.

17. Didie ke ikeme ndin̄wam nditọete emi ẹsọn̄de ye mbon emi idem mîsọn̄ke ẹtiene ẹbuana ke utuakibuot Jehovah?

¹⁷ Mfịn, akpana isisọp in̄wam n̄kani owo ye mbon oro idem mîsọn̄ke. Etie nte ndusụk owo emi ẹkpenen̄erede ẹma ndidụk mbono esop ye mbono isikemeke ndidụk. Ke ndusụk ebiet, esop ẹsinam ndutịm man n̄kani owo ẹda telefon ẹkop se ẹnemede ke mbono esop. Edi owo isikemeke ndinam ntre ke mme ebiet en̄wen. Kpa ye oro, nditọete emi mîkemeke ndidụk mbono esop ẹkeme nditiene nnam utuakibuot Jehovah aka iso. Ke uwụtn̄kpọ, akam mmọ esitiene anam esop ọkọri.—Kot Psalm 92:13, 14.

18, 19. (a) Didie ke nditọete oro ẹsọn̄de ẹkeme ndisịn udọn̄ nnọ mbon en̄wen? (b) Mmanie ẹkeme ndinam item emi: “Ti Akwa Andibot fi”?

¹⁸ Etie nte nditọete emi ẹsọn̄de ifiọkke adan̄a nte mmọ ẹsisịnde udọn̄ ẹnọ mbon en̄wen. Ke uwụtn̄kpọ, okposụkedi emi Anna ọkọsọn̄ọde ada anam n̄kpọ Abasi ke adan̄a ofụri isua oro ke temple, ekeme ndidi enye ikọfiọkke ke se imọ inamde oro eyesịn udọn̄ ọnọ mbon en̄wen tutu emi. Ẹma ẹwet nte Anna akamade Jehovah ẹsịn ke N̄wed Abasi. Kpasụk ntre, anaedi nditọete idifreke ima oro mbufo ẹmade Abasi. Imosụk ise N̄wed Abasi ọdọhọde ete: “Iwat edi anyanya uyai ke ini ẹkụtde enye ke usụn̄ edinen ido”!—N̄ke 16:31.

¹⁹ Idụhe owo nnyịn emi ekemede ndinam kpukpru n̄kpọ ke utom Jehovah. Edi ẹyak nnyịn oro isụk inyenede odudu inam ikọ emi ẹkedade odudu spirit ẹwet mi: “Ti Akwa Andibot fi . . . mbemiso mme usen afanikọn̄ ẹdide.”—Eccl. 12:1.