Cyril Lucaris—Owo Emi Akadade Bible ke Akpan N̄kpọ

Ekedi usen kiet ke ndaeyo eke 1638. Idem ama akpa mme ọkọiyak ke Inyan̄ Marmara ekperede Constantinople (Istanbul eyomfịn), ibuot Obio Ukara Ottoman, ndikụt okpo owo nte ọfiọrọde ke enyọn̄ mmọn̄. Ke ẹtịmde ẹse, ọkpọsọn̄ ndịk ama anam mmọ ndikụt ke okpo owo emi ẹkeyịride ẹwot mi ekedi eke etubom Constantinople, kpa etubom Ufọkabasi Orthodox. Emi ekedi mfụhọ mfụhọ utịt Cyril Lucaris, kpa ọwọrọiso owo ido ukpono eke ọyọhọ isua ikie 17.

 LUCARIS ikodụhe uwem ebịghi ekem ndikụt nte uduak esie—edisio edikabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek ke usem Greek oro ẹmehede—osude. Uduak Lucaris efen ikosụhu—eke edikụt Ufọkabasi Orthodox afiakde ebịne “mmemmem usụn̄ ukwọrọikọ.” Anie ke eren emi ekedi? Mme n̄kpọ ubiọn̄ọ ewe ke enye okosobo ke mme ukeme oro?

Okop N̄kpaidem Aban̄a Unana Ifiọkn̄wed

Cyril Lucaris akamana ke 1572, ke Candia mbon Venice (idahaemi Iráklion), Crete. Sia ekenyenede nti ukeme, enye ama ọbọ ukpep ke Venice ye Padua ke Italy ndien ekem anam isan̄ ntatara ntatara ke idụt oro ye mme idụt en̄wen. Ke okopde iyatesịt aban̄a en̄wan isio n̄ka emi okodude ke ufọkabasi onyụn̄ edide se n̄ka edinam ukpụhọde ke Europe edemerede udọn̄, ekeme ndidi enye ama aka ekese Geneva, emi adan̄aoro okodude ke idak odudu Ido Ukpono Calvin.

Ke ini akakade ekese Poland, Lucaris ama okụt ke mbon Orthodox do, mme oku ye usụhọde mbon ido ukpono, ẹkedu ke idiọk idaha eke spirit nte utịp unana ifiọkn̄wed. Ko ke Alexandria ye Constantinople, enye ama okop n̄kpaidem ndikụt nte ke ẹma ẹmen idem n̄kpoto ukwọrọikọ—emi ẹkesidade ẹkot N̄wed Abasi—ẹsio ke ndusụk ufọkabasi!

Ke 1602, Lucaris ama aka Alexandria, emi enye akadade itie iman esie, Etubom Meletios, ke ifụm ukara oro. Ekem enye ama ọtọn̄ọ ndiwet leta nnọ nsio nsio ekpep-ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Europe ẹmi ẹkenyenede ekikere unam ukpụhọde. Ke kiet ke otu leta oro, enye ama ewet ete ke Ufọkabasi Orthodox ọsọn̄ọ eyịre ke ediwak ukwan̄ edinam. Ke mme leta en̄wen, enye ama ọsọn̄ọ etịn̄ nte oyomde ufọkabasi ọkpọn̄ nsunsu ekikere onyụn̄ ada “mmemmem usụn̄ ukwọrọikọ” ndinyụn̄ mberi edem ke odudu N̄wed Abasi kpọt.

 Lucaris ama okop n̄kpaidem n̄ko ndifiọk nte ke ẹkeda mme uwetn̄kpọ eke Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono oro ukem ukem nte mme ikọ Jesus ye mme apostle. Enye ama ewet ete: “N̄kemeke ndiyọ aba ndikop mme owo ẹdọhọde ẹte ke mme item owo ẹnyene ukem odudu ye N̄wed Abasi.” (Matthew 15:6) Enye ama adian ete, ke ekikere imọ, utuakibuot nnọ edisọi mbiet ekedi enyene-ndịk n̄kpọ. Enye ọkọdọhọ ete ke edibọn̄ akam nnọ “ndisana owo” edi edimiom Esịne-Ufọt oro, Jesus.—1 Timothy 2:5.

Edinyam Itie Etubom

Mme ekikere oro, ke adianade ye usua oro enye akasuade Ufọkabasi Roman Catholic, ama anam mbon Jesuit ye mbon Ufọkabasi Orthodox ẹmi ẹkedianade ye mbon Catholic ẹsua ẹnyụn̄ ẹkọbọ Lucaris. Kpa ye ubiọn̄ọ oro, ke 1620, ẹma ẹmek Lucaris etubom Constantinople. Ibuot itieutom Ufọkabasi Orthodox okodu ke idak ukara Obio Ukara Ottoman adan̄aoro. Ukara Ottoman ama odu ke mben̄eidem ndidorode etubom nnyụn̄ ndori obufa ke ẹnọde okụk.

Mme asua Lucaris, akpan akpan mbon Jesuit ye pope oro ekenyenede ofụri odudu ye ndịk Congregatio de Propaganda Fide (Esop Kaban̄a Edikwọrọ Ido Ukpono), ama aka iso ndidọk enye edidọk onyụn̄ odụk odu aban̄a enye. “Ke ndibịne uduak emi, mbon Jesuit ẹma ẹda kpukpru usụn̄—abian̄a, nsunsu edori ikọ, nneminua ye, ke akande kpukpru, ubọkedem, emi ekedide n̄kpọutom emi ekenyenede uforo akan ke ndida nnyene unyịme mbon ukara [Ottoman],” ntem ke n̄wed oro Kyrillos Loukaris ọdọhọ. Nte utịp, ke 1622, ẹma ẹbịn Lucaris aka isuo Rhodes, ndien Gregory eke Amasya ama ada silver 20,000 edep itie esie nte etubom. Nte ededi, Gregory ikekemeke ndikpe ibat okụk emi enye ọkọn̄wọn̄ọde, ntre Anthimus eke Adrianople ama edep itie oro, edi ama esịn n̄wed ọkpọn̄ utom ke ukperedem. Ke n̄kpaidem, ẹma ẹfiak ẹmenede Lucaris ẹdori ke ebekpo nte etubom.

Lucaris ama ebiere ndida obufa ifet emi nnọ mme ọkwọrọ ederi ye usụhọde mbon ido ukpono Orthodox ukpep ebe ke ndisio edikabade Bible kiet ye mme tract ukpepn̄kpọ ido ukpono. Man anam emi, enye ama anam ẹda ukwakutom umịn̄n̄wed ẹdi Constantinople ke idak ukpeme isụn̄utom England. Nte ededi, ke ini ukwakutom umịn̄n̄wed oro ekebehede ke June 1627, mme asua Lucaris ẹma ẹbiom enye ikpe ẹte ke enye akama ukwakutom anam utom ukaraidem, ndien mmọ nte ini akade ẹma ẹbiat enye. Idahaemi Lucaris ekenyene ndika mme ufọkutom umịn̄n̄wed ke Geneva.

Edikabade N̄wed Abasi eke Christian

Ntotụn̄ọ ukpono oro Lucaris ekenyenede ọnọ Bible ye odudu Bible ndinọ ukpep ama edemede udọn̄ esie ndinam ikọ Bible etetịm odu ọnọ mme ọsọ owo. Enye ama ọdiọn̄ọ ete ke usem emi ẹkedade ẹwet mme akpa uwetn̄kpọ Bible usem Greek eke odudu spirit ikedịghe aba se mme usụhọde owo ẹkemede ndifiọk. Ntre akpa n̄wed emi Lucaris ọkọnọde unyịme ekedi edikabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek nsịn ke usem Greek eke eyo esie. Maximus Callipolites, ọfiọkn̄wed owo n̄ka mọn̄k, ọkọtọn̄ọ ndikabade enye ke March 1629. Ediwak mbon Orthodox ẹkese edikabade N̄wed Abasi nte idiọkn̄kpọ, inamke n̄kpọ m̀mê akpa uwetn̄kpọ ọkọsọn̄ mme andikot adan̄a didie ndifiọk. Man anam esịt enem mmọ, Lucaris ama anam ẹmịn̄ akpa uwetn̄kpọ ye nte ẹsịnde enye ke usem eyomfịn ke ukem ikpan̄wed emi kiet asakde iso ese enye eken, ẹwetde sụk ibat ibat akpan n̄kpọ ẹdian. Sia Callipolites akakpade esisịt ini ke ama okokụre uwetn̄kpọ oro, Lucaris ke idemesie okokot onyụn̄ anam mme edinen̄ede. Ẹkemịn̄ edikabade oro ibio ibio ini ke Lucaris ama akakpa ke 1638.

Kpa ye adan̄a ukpeme oro Lucaris okowụtde, ediwak bishop ẹma ẹnen̄ede ẹsua edikabade oro. Ẹma ẹkụt in̄wan̄în̄wan̄ uyarade ima emi Lucaris ekenyenede ọnọ Ikọ Abasi ke ebemiso ikọ eke edikabade Bible oro. Enye ekewet ete ke N̄wed Abasi, emi ẹwetde ke usem emi mme owo ẹsemde, edi “inem inem etop, emi ẹnọde ke heaven ẹsọk nnyịn.” Enye ama ọnọ mme owo item ete “ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹmehe ye kpukpru se isịnede [ke Bible],” onyụn̄ ọdọhọ ete ke usụn̄ efen idụhe ndikpep mban̄a “mme n̄kpọ ẹban̄ade mbuọtidem nnennen nnennen . . . ibọhọke ebe ke edisana Gospel Abasi.”—Philippi 1:9, 10.

Lucaris ama ọsọn̄ọ asua ọnọ mbon oro ẹkekpande edikpep Bible, ọkọrọ ye mbon oro ẹkesịnde edikabade eke akpa uwetn̄kpọ oro: “Edieke se nnyịn itịn̄de m̀mê ikotde mîn̄wan̄ake nnyịn, etie nte itịn̄ ikọ iduọn̄ọ ke ofụm.” (Men 1 Corinth 14:7-9  domo.) Ke ndiberi ebemiso ikọ oro, enye ekewet ete: “Ke adan̄aemi kpukpru mbufo ẹdikotde edisana Gospel Abasi emi ke usem emana mbufo, ẹbọ ufọn otode edikot enye, . . . ndien Abasi akpakam aka iso ndinam usụn̄ mbufo ayama man ẹkụt se ifọnde.”—Mme N̄ke 4:18.

Ediyarade Mbuọtidem

Ke ama akanam ẹtọn̄ọ edikabade Bible oro, Lucaris ama anam akpan usio-ukot en̄wen. Ke 1629 enye ama osio Confession of Faith (Ediyarade Mbuọtidem) ke Geneva. Emi ekedi ọkpọkpọ uwetn̄kpọ aban̄ade mme edinịm ke akpanikọ emi enye okodoride enyịn Ufọkabasi Orthodox nditiene. Nte ekemde ye n̄wed oro The Orthodox Church, n̄wed oro Confession “abiat ukpepn̄kpọ Orthodox aban̄ade itie oku ye kpukpru ndisana n̄ka efep, onyụn̄ etịn̄ nte ke edikpono mme mbiet ye edifiori n̄kot ndisana owo ẹdi mme orụk ukpono ndem.”

Confession esịne ibuot 18. Udiana ibuot esie anam an̄wan̄a nte ke ẹda odudu spirit Abasi ẹwet N̄wed Abasi ye nte ke odudu mmọ akan eke ufọkabasi. Enye ọdọhọ ete: “Nnyịn imenịm ke akpanikọ ite ke Abasi ọkọnọ Edisana N̄wed Abasi . . . Nnyịn imenịm ite ke odudu Edisana N̄wed Abasi okpon akan odudu Ufọkabasi. Edisana Spirit ndinọ owo ukpep edi ata isio n̄kpọ ye owo ndinọ.”—2 Timothy 3:16.

Ọyọhọ ibuot itiaita ye duop ẹdọhọ ke Jesus Christ edi n̄kukụre Esịne-Ufọt, Akwa Oku, ye Ibuot esop. Lucaris ekewet ete: “Nnyịn imenịm ke akpanikọ ite ke Ọbọn̄ nnyịn Jesus Christ etie ke ubọk nnasia Ete Esie ndien do ke Enye etie anam n̄kpeubọk ọnọ nnyịn, akamade itieutom ikpọn̄ nte ata akwa oku ye esịne-ufọt oro enyenede unen.”—Matthew 23:10.

Ọyọhọ ibuot 12 ọdọhọ ete ke ufọkabasi ekeme nditụn usụn̄, adade nsu nte akpanikọ, edi un̄wana edisana spirit ekeme ndinyan̄a enye ebe ke ọkpọsọn̄ utom mme anam-akpanikọ asan̄autom. Ke ibuot 18, Lucaris ọdọhọ ete ke purgatory edi ikpîkpu n̄kpọ ẹkerede-kere: “Ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke owo inyeneke ndinyịme mbụk aban̄ade Purgatory.”

 Se ẹwetde ẹdian ke Confession esịne ediwak mbụme ye mme ibọrọ. Do Lucaris ebem iso ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke kpukpru mbon oro ẹnamde akpanikọ ẹkpenyene ndikot N̄wed Abasi ndien nte ke Christian nditre ndikot Ikọ Abasi ekeme ndinọ unan. Ekem enye adian do ete ke ẹkpenyene ndisịn mme abian̄a abian̄a n̄wed.—Ediyarade 22:18, 19.

Ọyọhọ mbụme inan̄ obụp ete: “Nnyịn ikpekere didie iban̄a mme Mbiet?” Lucaris ọbọrọ ete: “Edisana N̄wed Abasi ekpep nnyịn in̄wan̄în̄wan̄ ete, ‘Kûnam edisọi n̄kpọ unọ idem fo, m̀mê mbiet baba n̄kpọ kiet eke odude ke heaven ke enyọn̄, m̀mê eke odude ke isọn̄ ke idak; kûkpono mmọ, kûnyụn̄ utuak ibuot unọ mmọ; [Exodus 20:4, 5]’ sia nnyịn mîkpenyeneke ndituak ibuot nnọ edibotn̄kpọ, edi ikpatuak inọ Andibot ye Andinam enyọn̄ ye isọn̄ ikpọn̄îkpọn̄, inyụn̄ ikpono Enye ikpọn̄îkpọn̄ . . . Nnyịn imesịn ndituak ibuot nnyụn̄ nnam n̄kpọ nnọ [mme mbiet], nte se ẹkpande . . . ke Edisana N̄wed Abasi, mbak nnyịn idikabade ikpono mme uduot, utomusọ, ye mme edibotn̄kpọ utu ke Andibot ye Andinam.”—Utom 17:29.

Okposụkedi Lucaris mîkekemeke nditịm ndiọn̄ọ kpukpru ndudue ke eyo ekịm eke spirit emi enye okodude uwem, * enye ama esịn ukeme oro odotde itoro ndinam Bible edi n̄wed emi mme ukpepn̄kpọ ufọkabasi ẹkọn̄ọde ye ke ndikpep mme owo mban̄a mme ukpepn̄kpọ esie.

Ke ndondo oro ẹkesiode Confession emi, ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ ndibiọn̄ọ Lucaris. Ke 1633, Cyril Contari, andikara ikpehe obio Beroea (idahaemi Aleppo), akpan asua Lucaris emi mbon Jesuit ẹkenọde ibetedem, ama odomo ndikpe urua ye mme Ottoman man ọkpọbọ itie etubom edep. Nte ededi, uduak oro ama okpu ke ini Contari mîkekemeke ndikpe okụk. Lucaris ama osụk akama itie oro. Ke isua oro eketienede Athanasius eke Thessalonica ama ekpe silver 60,000 man edep itie oro. Ẹma ẹfiak ẹdororede Lucaris. Edi ke ufan̄ ọfiọn̄ kiet ẹma ẹfiak ẹkot enye ẹsịn ke itie. Etisịm ini oro Cyril Contari ama enyene silver 50,000 esie. Isan̄ enye emi ẹma ẹbịn Lucaris aka Rhodes. Ke ọfiọn̄ itiokiet ẹma ẹkebe, mme ufan esie ẹma ẹkeme ndinam enye afiak ọnyọn̄ edi.

Nte ededi, ke 1638, mbon Jesuit ye nsan̄a mmọ ẹmi ẹdide mbon Orthodox ẹma ẹdori Lucaris ikọ ẹte ke ọsọn̄ ibuot ye Obio Ukara Ottoman. Isan̄ enye emi andikara ama ọnọ uyo ete ẹwot enye. Ẹma ẹmụm Lucaris, ndien ke July 27, 1638, ẹma ẹwat enye ke ekpri ubom nte n̄kpọ eke ẹkebịnde ẹsio ke obio. Ke ndondo oro ubom ama akawat ọwọrọ akpa, ẹma ẹyịri enye ẹwot. Ẹma ẹbụk okpo esie ke mbenesụk, ekem ẹbụhọrede ẹtop ẹsịn ke inyan̄. Mme ọkọiyak ẹma ẹfiọhọ ndien ekem mme ufan esie ẹfiak ẹbụk enye.

Ukpepn̄kpọ Odude ọnọ Nnyịn

Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Owo ikpenyeneke ndifụmi nte ke kiet ke otu akpan uduak [Lucaris] ekedi ndisịn un̄wana nnyụn̄ mmenede idaha ifiọkn̄wed eke mme ọkwọrọ ederi ye otuerọn̄ esie, emi ama okosụhọde ekesịm ata akpatre idaha ke ọyọhọ isua ikie efịtekiet ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ ikie efịteba.” Ata ediwak n̄kpọ ẹma ẹbiọn̄ọ Lucaris ndisịm utịtmbuba esie. Ẹma ẹdororede enye ke ebekpo etubom utịm ikotion. Isua 34 ke enye ama akakpa, akwa esop ufọkabasi ke Jerusalem ama ebiere ete ke mme ukpepn̄kpọ esie ẹdi isio ukpepn̄kpọ. Mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte ke N̄wed Abasi “idịghe se owo ekededi okotde, edi edi mbon ẹmi ẹdiọn̄ọde nditụn̄ọ n̄kpọ spirit ke ẹma ẹkenam ndụn̄ọde oro odotde”—oro edi, sụk mme ọkwọrọ ederi oro ẹdade nte mme ọfiọkn̄wed.

Inikiet efen, mme akama itie ke ufọkabasi ẹma ẹfịk mme ukeme ẹkesịnde ndinam Ikọ Abasi odu ọnọ otuerọn̄ mmọ. Mmọ ẹma ẹda afai afai edinam ẹkịbi inua owo oro akanyande ubọk owụt ndusụk ndudue ẹmi ẹdude ke mme ukpepn̄kpọ mmọ ẹmi mîdịghe eke Bible. Mmọ ẹma ẹwụt idem nte mme ndiọkn̄kan asua ifụre ido ukpono ye akpanikọ. Ke mfụhọ, emi edi edu emi akade iso ke nsio nsio usụn̄ tutu esịm eyo nnyịn. Enye edi n̄kpọ editi oro edemerede owo ekikere aban̄a se isitịbede ke ini mme ọkwọrọ ederi ẹdade edidọk ndibiọn̄ọ ifụre ekikere ye eke utịn̄ikọ.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 29]

Lucaris ama esịn ukeme oro odotde itoro ndinam Bible edi n̄wed emi mme ukpepn̄kpọ ufọkabasi ẹkọn̄ọde ye ke ndikpep mme owo mban̄a mme ukpepn̄kpọ esie

[Ekebe/Ndise ke page 28]

Lucaris ye N̄wed Alexandrinus

Kiet ke otu n̄kpọuto Itie Ubon N̄wed Britain edi N̄wed Alexandrinus, kpa uwetn̄kpọ Bible eke ọyọhọ isua ikie ition E.N. Ke otu mme akpasarade ikọn̄ esie ẹmi ekemede ndidi ẹma ẹsịm 820, ẹma ẹtịm 773 ẹnịm.

Ke adan̄aemi Lucaris ekedide etubom Alexandria, Egypt, enye ama enyene ata ediwak n̄wed. Ke ini enye ekedide etubom ke Constantinople, enye ama emen N̄wed Alexandrinus. Ke 1624 enye ama ayak enye ọnọ isụn̄utom Britain ke Turkey nte enọ ndida nsọk Edidem England, James I. Isua ita ke ukperedem, ẹma ẹyak enye ẹnọ andida itie esie, Charles I.

Ke 1757 ẹma ẹyak Itie Ubonn̄wed Ubọn̄ Edidem ẹnọ idụt Britain, ndien ediye n̄wed emi odu idahaemi ke John Ritblat Gallery ke obufa Itie Ubon N̄wed Britain.

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ ẹto The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

Gewerbehalle, Vol. 10

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève