Ndi akanam emekere nte n̄kpọ editiede ye afo ye ubon mbufo ke ini iso? Ndi n̄kpọ ọyọfọn ye mbufo m̀mê edikam idọdiọk? Ndi eyenyene owo emi edimade fi m̀mê edikam ikpa ndobo? Ndi oyodu uwem ebịghi m̀mê edikpa nsek? Mbụme emi afịna mme owo ke ata ediwak isua.

Ntaifiọk ẹsidomo ndida nte n̄kpọ etiede mfịn ntịn̄ nte n̄kpọn̄ editiede. Kpa ye oro edide ediwak se mmọ ẹtịn̄de ẹsitịbe, ediwak eken isitịbeke. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1912, Guglielmo Marconi, ama osio n̄kpọ emi ẹsidade ẹnọ owo etop; enye emi ikenyeneke waya. Ẹdọhọ ke enye ọkọdọhọ ke n̄kpọ oro imọ isiode do idiyakke ẹn̄wana ekọn̄ aba. N̄ko, owo emi ekesinamde utom ọnọ kọmpeni emi ẹkotde Decca Record ikamaha ndinam utom nnọ n̄ka ikwọ emi ẹkotde Beatles ke 1962. Enye ekekere ke ibịghike mme owo idimaha aba ikwọ emi ẹdade kita ẹbre.

Ediwak owo ẹsika ibọk man ẹfiọk nte n̄kpọ editiede ye mmọ ke ini iso. Ndusụk owo ẹsika ẹbịne mme asiak ntantaọfiọn̄ ẹkebụp nte uwem mmọ editiede. Mme owo ẹsidep magazine ye n̄wedmbụk n̄kpọntịbe emi ẹdọn̄de idiọn̄ọ emi ẹkerede ke ẹkeme ndinam ifiọk nte ini iso mmimọ editiede. Mbon en̄wen ẹsika ẹbịne abiaidiọn̄ m̀mê abiamfa. Ndusụk owo ẹsika ẹbịne mbon emi ẹdọhọde ke imekeme ndida kad, mbuwed ekaubọk, m̀mê ibat ntịn̄ ini iso.

Ke eset, ndusụk mbon oro ẹkeyomde ndifiọk se iditịbede ke ini iso ẹma ẹsika ẹbịne abiaidiọn̄​—oku eren m̀mê an̄wan​—man etịn̄ se abasi esie okụtde. Ke uwụtn̄kpọ, ẹdọhọ ke Edidem Croesus emi akakarade Lydia ama ọnọ ata ọsọn̄urua enọ ẹsọk abiaidiọn̄ kiet ke Delphi ke Greece onyụn̄ ọdọhọ enye etịn̄ m̀mê imọ iyakan ke ekọn̄ oro imọ iyomde ndin̄wana ye Cyrus edidem Persia. Abiaidiọn̄ oro ọkọdọhọ ke Croesus oyosobo “akwa obio ukara” edieke enye akade ndin̄wana ye Cyrus. Croesus ama adaha uko uko aka en̄wan ye Cyrus, edi obio ukara esie akakam edi akwa obio ukara oro ẹkesobode.

Se abiaidiọn̄ oro eketịn̄de ikenyeneke ufọn sia enye iketịn̄ke m̀mê ewe obio ukara ke ẹdisobo. Eketie nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke ikọ esie oyosu inamke n̄kpọ m̀mê anie akan ke ekọn̄ oro. Kpukpru n̄kpọ ama atak Croesus ke ntak emi abiaidiọn̄ oro akabian̄ade enye. Mfịn, mme owo ẹnam nsio nsio n̄kpọ man ẹfiọk se iditịbede ke ini iso. Ndi mmọ ẹkụt unen?