1. Tịn̄ se iketịbede ke ini ẹkesobode Jerusalem.

KE ISUA 607 mbemiso Christ akamanade, Edidem Nebuchadnezzar II, andikara Babylon, ama ada akwa udịmekọn̄ akan̄wana ekọn̄ ye Jerusalem. Bible ọdọhọ ke “[Nebuchadnezzar ama owot] n̄kparawa mmọ ke akan̄kan̄ ke edisana ebiet mmọ, enye ikenyeneke mbọm inọ akparawa m̀mê n̄kaiferi, akani owo m̀mê owo usọn̄ emi idem ememde. . . . Ọfọp ufọk ata Abasi onyụn̄ owụri mme ibibene Jerusalem; [onyụn̄ ọfọp] kpukpru mme tọwa ufọkidụn̄ esie ke ikan̄ ọkọrọ ye kpukpru ndiye n̄kpọ esie, man osobo mmọ efep.”—2 Chron. 36:17, 19.

2. Nso ke mme prọfet Abasi ẹkesitịn̄ ẹban̄a Jerusalem, ye se iditịbede inọ mme Jew?

² Ikpakanaha idem akpa mme Jew ndikụt ẹsobode Jerusalem. Ke ata ediwak isua, mme prọfet Abasi ẹma ẹsidọhọ mmọ ke edieke mmọ ẹkade iso ndibiat ibet Abasi, ke Abasi ayayak mmọ esịn mbon Babylon ke ubọk. Ndien ke ẹyewot ediwak mmọ ke akan̄kan̄, ẹnyụn̄ ẹtan̄ mbon emi ẹbọhọde ẹnyọn̄ Babylon. (Jer. 15:2) Uwem eketie didie ye mme Jew emi ẹketan̄de ẹnyọn̄ Babylon? Ndi enyene ini emi mme Christian ẹketiede nte mme Jew oro ẹketan̄de ẹka Babylon? Edieke edide emi ama etịbe, ini ewe ke eketịbe?

3. Didie ke uwem emi mme Jew ẹkedude ke Babylon okokpụhọde ye enye emi mmọ ẹkedude ke Egypt?

³ Se mme prọfet Abasi ẹketịn̄de ama etịbe. Jehovah ama ọdọhọ Jeremiah ọdọhọ mme Jew emi ẹketan̄de ẹka Babylon ẹsụhọde ẹtie do, ẹnyụn̄ ẹdụn̄ do nte ẹdụn̄ ke obio mmọ. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Ẹbọp ufọk ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke esịt, ẹtọ in̄wan̄ ẹnyụn̄ ẹdia mbun̄wụm mmọ. N̄ko, ẹyom emem obio emi ami nnamde mbufo ẹka ntan̄mfep, ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ke ibuot esie ẹnọ Jehovah, koro enye ama enyene emem mbufo ẹyenyene emem.” (Jer. 29:5, 7) Mbon oro ẹkenamde se Jehovah eketịn̄de emi ikenyeneke ediwak mfịna. Mbon Babylon ẹma ẹnọ mmọ ifụre ndinam ekese n̄kpọ. Mmọ ẹma ẹkeme ndika ebiet ekededi ke obio oro. Ini oro, Babylon ekedi akwa obio mbubehe, ndien mme n̄kpọ emi ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt ke ediwak mme Jew ẹma ẹkpep ndinyam urua do, ndien mbon eken ẹma ẹnen̄ede ẹfiọk utomusọ. Ndusụk mme Jew ẹma ẹforo ke Babylon. Uwem ikọdiọkke ye mme Jew ke Babylon nte ọkọdiọkde ke ini mmọ ẹkedide ifịn ke Egypt, ata ediwak isua ke edem.—Kot Exodus 2:23-25.

4. Mmanie ẹkesịne ke otu mbon emi ẹketan̄de ẹka Babylon, ndien ntak emi mmọ mîkekemeke ndinịm kpukpru Ibet Abasi do?

⁴ Kpa ye oro mme Jew ẹkenyenede se ẹdiade ke Babylon, ndi mmọ ẹma ẹkeme ndinen̄ede nnam n̄kpọ Abasi do? Ẹma ẹfọp temple ye itieuwa, mme oku ikonyụn̄ ikemeke ndinam utom mmọ nte ẹkpenamde. Nti ikọt Abasi emi mîketieneke isọn̄ ibuot ye Abasi ẹma ẹsịne ke otu mbon emi ẹketan̄de ẹka Babylon. Mmọ ẹma ẹdomo ndinịm Ibet Abasi adan̄a nte ẹkekeme ke Babylon. Ke uwụtn̄kpọ, Daniel, Shadrach, Meshach, ye Abednego iketieneke mbon Babylon idia udia emi Abasi akakpande mme Jew ete ẹkûdia. Bible anam nnyịn ifiọk ke Daniel ama esibọn̄ akam ọnọ Abasi kpukpru ini. (Dan. 1:8; 6:10) Edi nti ikọt Abasi emi ikosụk ikemeke ndinịm kpukpru Ibet Abasi ke Babylon, sia mme okpono ndem ẹkekara obio oro.

5. Nso ke Jehovah ọkọn̄wọn̄ọ ọnọ ikọt esie, ndien ntak eketiede nte emi ikemeke nditịbe?

⁵ Ndi oyodu ini emi mme Jew ẹdikemede ndifiak n̄kpono Abasi nte enye oyomde? Eketie nte emi iditịbeke tutu amama. Akananam mbon Babylon isanake ifịn mmọ iyak ẹfiak ẹnyọn̄ obio mmọ. Edi mmọ ẹma ẹfre ke inyeneke se isọn̄de ikan Jehovah. Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ke mmọ ẹyesana ikọt imọ ẹyak, se ikonyụn̄ itịbede edi oro. Ikọ Jehovah isitreke ndisu.—Isa. 55:11.

6, 7. Ntak emi ọfọnde ifiak ise se ikesinịmde iban̄a ini emi ikọt Abasi ẹkedụkde ufụn ẹnọ Akwa Babylon?

⁶ Ndi akanam mme Christian ẹtie nte mme Jew oro ẹketan̄de ẹka Babylon? Enyọn̄-Ukpeme ama esidọhọ ke ediwak isua ete ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon ke 1918, ẹnyụn̄ ẹwọrọ ke ufụn esie ke 1919. Edi ke ibuotikọ emi ye enye oro etienede, iyokụt ntak emi ọfọnde ifiak ise se ikesinịmde emi.

⁷ Akwa Babylon edi ofụri nsunsu ido ukpono. Ntre, edieke edide ikọt Abasi ẹkedụk ufụn ẹnọ Akwa Babylon ke 1918, oro ọwọrọ ke anaedi mmọ ẹma ẹsinam ndusụk n̄kpọ emi nsunsu ido ukpono ẹkenamde ini oro. Edi, ndụn̄ọde owụt ke ediwak isua mbemiso akpa ekọn̄ ererimbot, ikọt Abasi oro ẹyetde aran ẹma ẹtọtọn̄ọ ndiwọrọ ke ufụn Akwa Babylon. Edi akpanikọ ke ẹma ẹkọbọ ikọt Abasi etieti  ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, edi idịghe Akwa Babylon ọkọkọbọ mmọ, ukara ẹkekọbọ mmọ. Ntre, itiehe nte ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon ke 1918.

8. Nso iketịbe ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

⁸ Ke Pentecost isua 33, ẹma ẹda edisana spirit ẹyet ata ediwak mme Jew ye mbon oro ẹkekponode Abasi ke ido mme Jew, aran. Mbufa mme Christian emi ẹma ẹkabade ẹdi “orụk eke ẹmekde, ẹdi mme oku emi ẹdide ndidem, ẹdi edisana idụt, mbon emi ẹdide akpan inyene” Abasi. (Kot 1 Peter 2:9, 10.) Ke ini mme apostle ẹkedude, mmọ ẹma ẹsitịn̄ enyịn ẹse ẹban̄a esop. Edi, ke mmọ ẹma ẹkekpan̄a, mme owo ẹma ẹtọn̄ọ nditịn̄ “ukwan̄ ikọ man ẹdụri mme mbet ẹnọ idemmọ.” (Utom 20:30; 2 Thess. 2:6-8) Ediwak mmọ ẹkedi mbiowo; ndien nte ini akakade, mmọ ẹma ẹnam idemmọ Bishop ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiyom mme owo ẹkpono mmimọ, kpa ye edide Jesus ọkọdọhọ mbet esie ete: “Kpukpru mbufo ẹdi nditọete.” (Matt. 23:8) Ndien mbon eken emi ẹkemade ukpepn̄kpọ Aristotle ye eke Plato, ẹma ẹtọn̄ọ ndikpep mme owo nsunsu ukpepn̄kpọ utu ke ndikpep mmọ Ikọ Abasi. Ntem ke nsunsu Ido Ukpono Christ ọkọtọn̄ọ.

9. Tịn̄ nte nsunsu Ido Ukpono Christ akasan̄ade adian idem ye ukara Rome. Nso ke emi akada edi?

⁹ Ke isua 313 ke Christ ama akakpa, Akwa Edidem Constantine emi ekedide okpono ndem ama anam nsunsu Ido Ukpono Christ emi edi ido ukpono oro ibet Rome enyịmede. Ọtọn̄ọde ke ini oro, nsunsu ido ukpono emi ekesidia ubọk udia kiet ye ukara Rome. Ke uwụtn̄kpọ, Constantine ama enịm mbono ye mme adaiso ido ukpono emi, ndien ẹkedikot mbono emi Esop Nicaea. Ke mbono oro ama akasuana, Constantine ama ebịn oku kiet emi ekekerede Arius osio ke obio, ke ntak emi enye mîkenyịmeke ke Jesus edi Abasi. Ekem, Akwa Edidem Theodosius I (emi akakarade ọtọn̄ọde ke 379 esịm 395 C.E.) ama anam nsunsu Ido Ukpono Christ oro, emi ẹkedikotde Ufọkabasi Catholic, akabade edi ido ukpono Obio Ukara Rome. Mme ewetmbụk eset ẹdọhọ ke obio Rome emi ekedide obio mme okpono ndem akakabade edi obio inua-okot mme Christian ke eyo ukara Akwa Edidem Theodosius. Se idude edi, ke etisịm ini emi, nsunsu Ido Ukpono Christ oro ama ọtọtọn̄ọ enyịme ukpepn̄kpọ mme okpono ndem mbon Rome, ntem enye ama akabade edi ubak Akwa Babylon. Edi, ama odu ekpri ibat mme Christian oro ẹyetde aran, emi ẹkekade iso ẹnam n̄kpọ Abasi. Mmọ ẹketie nte wheat oro Jesus eketịn̄de aban̄a. Mmọ ẹma ẹdomo ndin̄wam mme owo ẹfiọk akpanikọ, edi owo ikakpan̄ke utọn̄ inọ mmọ. (Kot Matthew 13:24, 25, 37-39.) Mmọ ẹkenen̄ede ẹdu ke ufụn Akwa Babylon!

10. Nso ikanam mme owo ẹfiọk ke ufọkabasi ẹsikpep nsu?

¹⁰ Ke n̄kpọ nte isua 300 ke Christ ama akakpa, ediwak owo ẹma ẹsikot Bible ke usem Greek m̀mê Latin. Ntem mmọ ẹma ẹkeme ndimen se Ikọ Abasi etịn̄de ndomo ye se ẹkekpepde mmọ ke ufọkabasi. Ndusụk mmọ ikenyịmeke se ẹkesikpepde mmọ ke ufọkabasi sia mmọ ẹma ẹdikụt ke se ẹkesikpepde mmimọ ẹkedi nsu. Edi nditịn̄ se mmọ ẹkekpepde ke Bible nnọ mbon en̄wen ama ekeme ndinam ẹwot mmọ.

11. Nso ke ikpọ owo ufọkabasi ẹkenam mbak mme owo ẹdinyene Bible?

¹¹ Nte ini akakade, n̄kpata owo ifan̄ ẹkedisem usem Greek ye Latin. Ndien  mme adaiso ufọkabasi ikayakke ẹkabade Bible ẹsịn ke usem emi mme owo ẹfiọkde. Ntem, ikpọ owo ufọkabasi ye ndusụk mme ọfiọkn̄wed kpọt ẹkekeme ndikot Bible, edi idịghe kpukpru ikpọ owo ufọkabasi ẹkefiọk ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. Ẹma ẹsinọ owo ekededi emi mîkenyịmeke se ufọkabasi ẹkpepde ufen idiọk idiọk. Mme Christian oro ẹyetde aran, emi ẹkekade iso ẹnam n̄kpọ Abasi ẹma ẹsidịbe ẹsop idem ọtọkiet ẹkpono Abasi, edi idịghe kpukpru mmọ ẹkekeme ndinam emi. Mme Christian oro ẹyetde aran, kpa “mme oku emi ẹdide ndidem,” ikekemeke ndituak ibuot nnọ Abasi nte enye oyomde, kpa nte mme Jew emi ẹketan̄de ẹka Babylon mîkekemeke.

12, 13. Ewe n̄kpọ iba ẹkenam un̄wana Ikọ Abasi afiak ọtọn̄ọ ndiyama? Nam an̄wan̄a.

¹² Ndi ata mme Christian ẹyefiak ẹnyene ifụre ndituak ibuot nnọ Abasi nte enye oyomde? Ih ẹyenyene! Akpan n̄kpọ iba ama anam un̄wana Ikọ Abasi afiak ọtọn̄ọ ndiyama. Akpa n̄kpọ ekedi ukwak umịn̄n̄wed oro ẹkesiode ẹdi ke isua 1450. Mbemiso ẹketọn̄ọde ndimịn̄ n̄wed, ẹkesida ubọk ẹsion̄o Bible ẹwet ke n̄wed en̄wen. Bible ama esinana onyụn̄ ọsọn̄ urua ini oro. Ẹdọhọ ke akada ata osion̄o-n̄wed ọfiọn̄ duop ndision̄o ofụri Bible n̄wet ke n̄wed en̄wen! Adianade do, ikpan̄wed oro mme osion̄o-n̄wed ẹkesision̄ode Bible ẹdọn̄ ama ọsọn̄ urua etieti. Edi owo emi ekenen̄erede ọfiọk ndimịn̄ n̄wed ama ekeme ndida ukwak umịn̄n̄wed ini oro mmịn̄ page Bible 1,300 ke usen kiet!

¹³ Ọyọhọ n̄kpọ iba oro akanamde un̄wana Ikọ Abasi ayama ekedi ndikabade Bible. Iren ifan̄ oro ẹkenyenede uko ẹma ẹkabade Bible ẹsịn ke usem emi mme owo ẹfiọkde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua 1500, kpa ye oro mmọ ẹkefiọkde ke emi ekeme ndida mmimọ ibuot. N̄kpọ emi ama ayat  ikpọ owo ufọkabasi esịt etieti, sia mmọ ẹma ẹfiọk ke edieke mme owo ẹkotde Bible, mmọ ẹyedifiọk kpukpru nsu oro mmimọ isikpepde mmọ. Se ikonyụn̄ itịbede edi oro ke ini ediwak owo ẹkenyenede Bible. Mmọ ẹma ẹbụp utọ mbụme nte: ‘M̀mọ̀n̄ ke Bible etịn̄ aban̄a purgatory? M̀mọ̀n̄ idọhọ ẹkpe okụk ẹnam mass ẹnọ mme akpan̄kpa? M̀mọ̀n̄ ke Bible etịn̄ aban̄a pope ye cardinal?’ Ikpọ owo ufọkabasi ẹkeda nte ke edi ata usọn̄enyịn mme usụhọde owo ndibụp mmimọ utọ mbụme emi. Ntre ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹkpep mmọ n̄kpọ! Ẹma ẹdọhọ ẹwot mbon oro mîkenyịmeke ukpepn̄kpọ ufọkabasi. Ndusụk ukpepn̄kpọ emi ẹkedi ukpepn̄kpọ mme okpono ndem emi Aristotle ye Plato ẹkekpepde, kpa mbon emi ẹkedude uwem mbemiso Christ akamanade. Ikpọ owo ufọkabasi ẹma ẹbiere n̄kpa ẹnọ mbon oro mîkenyịmeke ukpepn̄kpọ mmọ, ndien ukara ẹma ẹwot mmọ. Ẹkenam emi mbak mme owo ẹdikot Bible, ẹdinyụn̄ ẹfan̄a n̄kpọ ye ikpọ owo ufọkabasi. Ediwak owo ẹma ẹnyụn̄ ẹtre ndikot Bible, edi owo ifan̄ emi ẹkenyenede uko ikayakke Akwa Babylon ada mmọ ọbọp ekpan̄. Sia mmọ ẹma ẹkedikụt ke se ẹkekpepde mmimọ idịghe akpanikọ, mmọ ẹma ẹyom ndifiọk mme n̄kpọ en̄wen emi Bible ekpepde. Ini ama ekem ndien ndiwọrọ ke ufụn Akwa Babylon.

14. (a) Nso ke mbon emi ẹkeyomde ndikpep Bible ẹkenam? (b) Nso ke Brọda Russell akanam man ọfiọk akpanikọ?

¹⁴ Ediwak mbon emi ẹkeyomde ndinen̄ede n̄kpep akpanikọ, ẹma ẹfehe ẹkedụn̄ ke mme idụt emi ufọkabasi mîkenen̄ekede inyene odudu. Mmọ ẹkeyom ndidu ke ebiet emi mmọ ẹdikemede ndikpep Bible nnyụn̄ nneme se mmọ ẹkpepde ye mbon en̄wen ifụre ifụre. Kiet ke otu mme idụt emi mmọ ẹkefehede ẹka ekedi United States. Do ke Charles Taze Russell ye mme nsan̄a esie ẹkesisop idem ẹnen̄ede ẹkpep Bible ke 1870. Ke nsonso oro, Brọda Russell okoyom ndifiọk m̀mê ewe ido ukpono ekpep akpanikọ. Enye ama emen se ẹkpepde ke nsio nsio ufọkabasi ye ke mme ido ukpono emi mîdịghe Christian odomo ye se Bible ekpepde. Enye ama okụt ke mmọ ndomokiet ikenen̄ekede ikpep se Bible ekpepde. Isan̄ kiet, enye ama aka okosobo ye ikpọ owo ufọkabasi man anam mmọ ẹfiọk akpanikọ emi enye ye mme nsan̄a esie ẹkụtde ke Bible. Enye ekekere ke mmọ ẹyenyịme akpanikọ emi ẹnyụn̄ ẹkpep mbon ufọkabasi mmọ. Edi mmọ ikamaha ndikpan̄ utọn̄ nnọ enye. Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹdikụt ke mmimọ idikemeke ndidiana ye mmọ sia mmọ mîmaha ndikpep akpanikọ.—Kot 2 Corinth 6:14.

15. (a) Ini ewe ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁵ Se inemede emi owụt ke ikọt Abasi ẹketọn̄ọ ndidụk ufụn nnọ Akwa Babylon esisịt ini ke akpatre apostle ama akakpa. Edi enyene mme mbụme emi anade ibọrọ: Nso en̄wen iwụt ke ediwak isua mbemiso 1914, ke ikọt Abasi oro ẹyetde aran ẹkekam ẹwọwọrọ ke ufụn Akwa Babylon, utu ke ndidodụk? Ndi Jehovah ama ayat esịt ye ikọt esie ke ntak emi mmọ mîkenen̄ekede isịn idem ikwọrọ ikọ ke ini akpa ekọn̄ ererimbot? Ndi enyene nditọete nnyịn emi mîkadaha san̄asan̄a ini oro anamde Abasi ayat esịt ye mmọ? Edieke ikọt Abasi ẹkedụkde ufụn ẹnọ Akwa Babylon esisịt ini ke akpatre apostle ama akakpa, ini ewe ndien ke mmọ ẹkewọrọ ke ufụn Akwa Babylon? Ata nti mbụme ẹdi emi, iyọbọrọ kpukpru ke ibuotikọ oro etienede.