NDIỌI mbụk oro ọyọhọde ererimbot emi anam idem enyek ata ediwak owo. Ke 2014, Barack Obama emi akakarade United States ini oro, ọkọdọhọ ke ndiọi mbụk oro mme ọkọmbụk n̄kpọntịbe ẹsuande anam ediwak owo ẹkere ke ererimbot emi abiara ama, ndien ke idụhe nte ẹkemede ndinyan̄a.

Ekem enye ama ọdọhọ ke imenen̄ede ima se ukara ẹnamde man ẹkọk ediwak mfịna ererimbot emi. Enye ọkọdọhọ ke se ukara ẹnamde edi eti mbụk, onyụn̄ ọdọhọ ke imenen̄ede idori enyịn ke n̄kpọ ọyọfọn. Ikọ esie ọkọwọrọ ke enye enịm ke nti n̄kpọ oro mme owo ẹduakde ndinam idiyakke afanikọn̄ emi ekemede ndisobo ofụri ererimbot etịbe.

Ediwak owo ẹtiene ẹnyene utọ idotenyịn emi. Ke uwụtn̄kpọ, ndusụk owo ẹnịm ke mbufa n̄kpọ emi ntaifiọk ẹdision̄ode idi ayanam mfịna ererimbot emi etre. Ataifiọk kiet ọkọdọhọ ke etisịm 2030, ke ifiọk ntaifiọk ọyọfọn utịm ike-100 akan nte edide idahaemi, ndien ke etisịm 2045, ke ọyọfọn akan oro utịm ikoduop. Enye ama ọdọhọ n̄ko ete: ‘Kpa ye oro edide eyo esiere mfịna oro inyenede okpon akan nte ekedide, ntaifiọk ke ẹsion̄o mbufa n̄kpọ emi ididade ikọk mme mfịna emi. Nnyịn iwan̄ke-wan̄ ubọk itie.’

Ndi ererimbot emi enen̄ede ọdiọk? Ndi imekpere ini emi akamba afanikọn̄ edisobode ofụri ererimbot emi? Kpa ye oro ndusụk ntaifiọk ye mbon ukara ẹdọhọde yak owo okûduọk idotenyịn, ediwak owo isụk ifiọkke nte ini iso editiede. Ntak-a?

N̄KPỌEKỌN̄ ORO EKEMEDE NDIWOT OWO ỌKWỌKUDỊM. Kpa ye ofụri se Esop Edidiana Mme Idụt ye mme n̄ka eken ẹnamde, mmọ ikemeke ndinam ẹtre ndibot n̄kpọekọn̄ emi ẹkemede ndida n̄wot ediwak owo. Ndusụk mme andikara imaha ndinịm ibet emi ẹbọpde ẹban̄a n̄kpọekọn̄. Ndusụk idụt emi ẹma ẹkenyenyene ikpọ n̄kpọekọn̄, emi ẹkemede ndiwot owo ọkwọkudịm, ke ẹnam mbufa emi ẹkam ẹsọn̄de odudu ẹkan se mmọ ẹma ẹkenyenyene. Ndusụk idut emi mîkakam inyeneke-nyene utọ ikpọ n̄kpọekọn̄ emi ke ẹbot mbon emi ẹkemede ndida nsobo ofụri obio ke ediyịp enyịn.

Nsio nsio idụt ndinyene utọ n̄kpọekọn̄ emi anam ererimbot emi anam owo ndịk, idem ke ini emi owo mîn̄wanake ekọn̄. N̄wed oro ẹkotde Bulletin of the Atomic Scientists ọdọhọ ke se inamde esịt enen̄ede etịmede mme owo edi ke ndusụk idụt ẹnyene mme n̄kpọekọn̄ emi ẹkemede nditop idem ikpọn̄ nnyụn̄ n̄wot owo ọkwọkudịm.

 NDIỌI UDỌN̄Ọ. Idịghe kpukpru udọn̄ọ ke mme dọkta ẹkeme ndikọk. Ndien, mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam owo ọdọn̄ọ idiọk udọn̄ọ awak etieti idahaemi. Ndusụk mmọ ẹdi n̄kon̄n̄kon̄ iyịp, idiọk ofụm, ndikpon ubom n̄kaha, ye ndida n̄kpọsọn̄ ibọk ke idiọk usụn̄. Udọn̄ọ emi mîsibehe owo, utọ nte kansa, udọn̄ọ esịt, ye ikịm an̄wan n̄kụhọ, ke owot mme owo ke usen ke usen. Ediwak owo ke ẹbọ ufen ke ntak mme udọn̄ọ eken, utọ nte udọn̄ọ ibuot. Ndien ke ndondo emi, utọ idiọk udọn̄ọ nte Ebola ye Zika ẹmụm ediwak owo. Se idude edi ke mme owo ikemeke ndinam udọn̄ọ etre ke ererimbot emi, idotenyịn inyụn̄ idụhe-du ke mme owo ẹyekeme ndinam emi ke ini iso.

MME OWO KE ẸBIAT N̄KPỌ-OBOT. Ikpọ kọmpeni ke ẹbiat ofụm. Ata ediwak owo ẹsikpa kpukpru isua ke ntak emi ẹn̄wekde idiọk ofụm.

Mme owo, obio, ye mbon ukara ẹka iso nditop nsio nsio n̄kpọ ndọn̄ ke mmọn̄, utọ nte mbio, ibọk, ntaha ọkpọ, udia emi ama akabiara, ye mme n̄kpọ eken emi ẹkemede ndisabade mmọn̄. N̄wed emi ẹkotde Encyclopedia of Marine Science ọdọhọ ke mme n̄kpọ emi ẹsiwot mbiet emi odude ke esịt inyan̄ onyụn̄ ọnọ iyak ye unam-mmọn̄ udọn̄ọ, ndien edieke owo atade utọ iyak m̀mê unam-mmọn̄ oro, enye ekeme ndidọn̄ọ.

N̄ko, eti mmọn̄ iwakke aba ke ererimbot emi. Emi anam ataifiọk eyen Britain emi ekerede Robin McKie ọdọhọ ete: “N̄kpọ kiet emi edifịnade mme owo ke ofụri ererimbot edi nte ẹdisan̄ade inyene eti mmọn̄.” Mbon ukara ẹdọhọ ke mme owo ẹnam eti mmọn̄ anana, ndien ke emi ekeme ndida ata akamba mfịna ndi.

MME OTO-OBOT AFANIKỌN̄. Oyobio, unyekisọn̄, ye ukwọ ẹsibiat n̄kpọ etieti ẹnyụn̄ ẹwot ediwak owo. Ibat mbon oro oto-obot afanikọn̄ owotde m̀mê ọnọmọde awak idahaemi akan nte akanam edide. Ndụn̄ọde kiet emi ntaifiọk ẹkenamde ke United States owụt ke ọkpọsọn̄ ufiop, ukwọ, ye oyobio ọyọsọn̄ ubọk akan nte ikụtde idahaemi. Ndi oto-obot afanikọn̄ oyosobo ofụri ererimbot emi?

Ekeme ndidi ọmọdiọn̄ọ mme n̄kpọ en̄wen emi mme owo ẹkerede ke ẹkeme ndisobo ererimbot emi mfep. Edi idịghe nditie n̄kere nte n̄kpọ ọdiọkde ke ererimbot emi edinam ọdiọn̄ọ nte ini iso editiede. Inyụn̄ idịghe ndikop kpukpru se ntaifiọk ye mbon ukara ẹtịn̄de ẹban̄a ini iso edinam ọfiọk. Edi nte ima iketetịn̄ ke ibuotikọ oro ekebede, ediwak owo ẹdiọn̄ọ ntak emi ererimbot emi etiede ntem ye nte n̄kpọ editiede ke ini iso. Mmọ ẹsan̄a didie ẹdiọn̄ọ?