“Ana odụk otu mîdịghe ntre okwo okụre ke uwem emi, udûnyeneke ufan ndomokiet, udûnyụn̄ udịghe n̄kpọ ndomokiet ke ini iso. Idụhe eke edidiọn̄ọde m̀mê afo do m̀mê udụhe, edinyụn̄ idi asan̄a ikpọn̄ ebọk.”​—Carl.

 Ndi ata ofụri akpanikọ edi oro? Inen̄ekede idi ntre. Kpa ye oro, ndusụk owo ẹyenam se ededi mbak se Carl etịn̄de oro idiwọrọ mmọ. Ndi afo ekpetiene anam? Se ẹnemede ke ibuotikọ emi ayan̄wam fi ọdiọn̄ọ nnennen se akpanamde.

•  Nso isinam mme owo ẹdomo ndidụk otu?

•  Se akpanade ọdiọn̄ọ

•  Se ubọkn̄ka fo ẹtịn̄de

•   Mmọ isiyomke ẹsọn mmimọ. “Ini n̄kesede ndise ke Intanet, mma n̄kụt mme ndise emi mme ubọkn̄ka mi ẹkesiode ke ebiet emi mmọ ẹkekade ẹkenam n̄kpọ edi owo ikotke mi. Mma ntie n̄kere m̀mê okịm ededi didie, ntie nnọ idem idiọkesịt n̄kere m̀mê nso ikpanam mmọ ẹkûyom ntiene nsịne ke otu mmọ.”​—Natalie.

   KERE ISE: Ndi akanam etie fi nte ke mme ubọkn̄ka fo iyomke fi odụk otu mmọ? Ndi enyene se akanamde man etiene odụk otu oro? Nso ke akanam?

•   Mmọ ẹsiyom nditie nte mbon en̄wen. “Ete ye eka mi iyakke nnyene fon. Nditọwọn̄ eken ẹma ẹbụp mi nọmba yak ndọhọ ke nnyeneke fon, mmọ ẹsidọhọ: ‘Ete didie? Edi isua ifan̄?’ Mma ndọhọ ke ndi isua 13, mmọ ẹsise mi nte ẹdọhọ ke nsịne ke ufụn.”​—Mary.

   KERE ISE: Nso ke ete ye eka fo mîyakke anam emi anamde fi edi isio ye mbon en̄wen? Nso ke anam aban̄a oro?

•   Mmọ isiyomke ẹfiomo mmimọ. “Nditọwọn̄ ke ufọkn̄wed isimaha mbon emi mînamke n̄kpọ nte mmọ, mîtịn̄ke ikọ nte mmọ, m̀mê emi mîkam ikaha ukem ido ukpono mmọ. Edieke mûtiehe nte mmọ, ọwọrọ omokot edịm ọbọn̄ idem.”​—Olivia.

   KERE ISE: Ndi akanam ẹfiomo fi ke ntak emi mûtiehe nte mbon en̄wen ẹtiede? Nso ke akanam aban̄a oro?

•   Mmọ isiyomke mme ufan mmọ ẹkpọn̄ mmọ. “Mma nsidomo ndinam se ẹnamde ke otu ekededi emi ndụkde. N̄kesitịn̄ ikọ nte mmọ ẹtịn̄de. N̄kpọ inemke-nem imam, nsak. Mma nsikam ntiene nditọwọn̄ nsak owo n̄kpọ, idem ke ini ndiọn̄ọde ke abiak owo oro.”​—Rachel.

   KERE ISE: Ndi emekere ke ana anam se ededi man mme ubọkn̄ka fo ẹma fi? Ndi akanam omokpụhọde nte esitịn̄de ikọ ye nte esinamde n̄kpọ man mmọ ẹma fi?

•   Afo ndidomo ndibiet mbon efen ekeme ndikam nnam ẹsua fi. Ntak-a? Mme owo ẹsiwak ndidiọn̄ọ ini emi owo anamde n̄kari. Brian emi edide isua 20 ọdọhọ ete: “Ini n̄kodomode nditie nte nditọ klas nnyịn, mmọ ikenen̄ekede ima mi. N̄kpọ oro ama ekpep mi ke mfọnn̄kan n̄kpọ edi owo ndidi se enye edide, sia mme owo ẹyediọn̄ọ ini emi anamde n̄kari.”

   NNENNEN SE AKPANAMDE: Fiak kere se afo adade ke ata akpan n̄kpọ. Bible ọdọhọ ete: ‘Ẹdụn̄ọde ẹfiọk se idide akpan n̄kpọ ikan.’ (Philippi 1:10) Ntre bụp idemfo ete, ‘Nso idi akpan n̄kpọ ikan​—ndi edi ami ndidomo ndibiet mbon emi mîdụhe uwem nte ami ndude, m̀mê ndidi se ndide?’

   “Ufọn idụhe ndidomo ndibiet mbon en̄wen. Idịghe nte oro ayanam mbon en̄wen ẹnen̄ede ẹma fi, idinyụn̄ inamke fi ọfọn akan se edide.”​—James.

•   Afo ndidomo ndibiet mbon efen idiyakke fi etie nte akpanade etie. Utọ n̄kpọ oro ekeme ndinam fi esinam n̄kpọ enyịn owo, afo edisinyụn̄ inam n̄kpọ nte mbon en̄wen ẹyomde anam. Akparawa kiet emi ekerede Jeremy ọdọhọ ete: “Mma nsinam se ededi man ndụk otu ekededi emi nyomde ndidụk, ekpededi oro ọmọn̄ anam nnyene idiọk enyịn̄. Mme owo ẹma ẹda mi ẹbọp ekpan̄. Mma n̄kabade eyenọkpọ.”

   NNENNEN SE AKPANAMDE: Diọn̄ọ utọ owo emi afo oyomde ndidi, kûnyụn̄ uyak owo anam fi etre nditie ntre. Kûtie nte okube emi edide ama odu ke ebiet emi etiede awawa awawa, enye okpụhọ etie awawa awawa, onyụn̄ odu ke ebiet emi etiede ndatndat ndatndat, enye okpụhọ etie ndatndat ndatndat. Bible ọnọ eti item emi ete: “Kûnam n̄kpọ n̄kukụre ke ntak emi kpukpru owo eken ẹnamde.”​—Exodus 23:​2, Holy Bible​—Easy-to-Read Version.

   “Mma ndomo ndima kpukpru se mme ubọkn̄ka mi ẹkemade​—m̀mê edi ikwọ, vidio game, ọfọn̄, edinam TV, ye nte mmọ ẹsidọn̄de n̄kpọ ke iso. . . . Mma ndomo nditie nte mmọ. Mmekere ke mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke n̄konyụn̄ nnam n̄kari. Mmekere ke kpukpru owo ẹma ẹdiọn̄ọ, ami ke idemmi mma ndiọn̄ọ n̄ko. Esịt ikedinemke mi aba, okonyụn̄ etie mi nte nnyeneke owo. N̄kakam ndiọn̄ọke utọ owo emi ndide aba. Oro ama ekpep mi ke idịghe kpukpru owo emi afo okụtde ẹdima ndidian idem ye afo m̀mê ndima fi. Edi oro iwọrọke ke ana etre ndidomo ndiyom ufan. Nyene ime nyụn̄ ti ke ayada ini mbemiso afo enyenede ufan onyụn̄ ọdiọn̄ọde utọ owo emi anade edi.”​—Melinda.

•   Afo ndidomo ndibiet mbon efen ekeme ndinam fi anam se mûkpanamke. Se ikọwọrọde owo mme akparawa kiet emi ekerede Chris edi oro. Chris ọdọhọ ete: “Enye ama ọtọn̄ọ ndinam ndusụk n̄kpọ emi enye mîkpanamke man odụk otu; enye ama ọtọn̄ọ ndida n̄kpọsọn̄ ibọk. N̄kpọsọn̄ ibọk ama emehe enye tutu ayak nsịn̄ uwem esie ikpekenyeneke ufọn aba.”

   NNENNEN SE AKPANAMDE: Kpeme idem ye mbon emi ikọ mmọ ye edinam mmọ owụtde ke mmọ idịghe se owo akpadiande idem. Bible ọdọhọ ete: “Owo eke asan̄ade ye mbon ọniọn̄ eyenyene ọniọn̄, edi ọyọdiọk ye owo eke odụkde nsan̄a ye mme ndisịme.”​—Mme N̄ke 13:20.

   “Idiọkke owo ndidomo ndidụk otu ndusụk ini. Edi ikpanaha anam n̄kpọ emi afo ọdiọn̄ọde ke ifọnke man osụk odụk otu. Mbon emi ẹdide nti ufan idiyomke fi okpụhọde utọ owo emi afo edide.”​—Melanie.

   Nam emi ise: Ama odomo ndinam ufan ye owo, kûyom mbon emi ẹmade ukem ukem se afo amade. Yom mbon emi ẹbakde Abasi nte afo, ẹnyenede eti uwem nte afo, ẹnyụn̄ ẹnyenede ido nte afo.