1, 2. (a) Njika si te̱me̱ la sim di kweledi Nabot na bana bao e? (b) Njika bede̱mo beba di me̱nde̱no̱ jombwea o din jokwa e?

DUTEA te̱ ná moto a numabe̱ njo̱m ni si te̱m ná a boli bobe bwangame̱n kwedi. O mańaka me̱se̱ ma mbia na mako̱m mao a kusi mbako a kwedi ebanja bejoṅ ba bato be ta be so̱mo̱ne̱ mo̱ ońola lambo a si bolino̱. Bato̱nde̱ te̱me̱ la sim ba ta ba bwa ndutu o je̱ne̱ ne̱ni nu moto nu si be̱n njo̱m na bana bao beno̱ o bwabe̱. Ye nde nje e bolane̱ na mbale̱; min myango me nde ma muboled’a Yehova Nabot nu ta longe̱ o mińa ma Kiṅ’a Israel Ahab.​—1 Ki. 21:11-13; 2 Ki. 9:26.

² O din jokwa, di si me̱nde̱ jombwea buka te̱ nje e kweledi Nabot nde di me̱nde̱ pe̱ kwalea ońola mutudu mō̱ ńa jemea ńa mwemba ma Kriste̱n ma ńo̱ṅo̱n a boso nu po̱ngi diwuse̱ dinde̱ne̱. Jombwea la ben byembilan ba Bibe̱l di me̱nde̱ jokwe̱le̱ biso̱ ná sibise̱ la ńolo le mweńa yete̱na di me̱ne̱ mambo kaponda te̱me̱ la sim la Yehova. Di me̱nde̱ pe̱ jokwa ne̱ni be̱ la ńai ni le̱le̱m o lakise̱ ke̱ je̱n si te̱me̱ la sim o mwemba di malee̱le̱no̱ ná di me̱ne̱ mambo kaponda te̱me̱ la sim la Yehova.

3, 4. Njika pat’a moto Nabot a tano̱ e, ońola nje pe̱ a bangino̱ jandisane̱ Kiṅe̱ Ahab mōnda mao ma mudiki ma wań e?

³ Nabot a ta Yehova jemea o ponda ńena dongo dinde̱ne̱ la Bonaisrael di tano̱ di bupe̱ eyembilan a bobe ya Kiṅe̱ Ahab na munj’ao ńa bobe Isebe̱l. Ba badubedi ba Baal ba si ta ba be̱ne̱ edube to̱ ewo̱ ońola Yehova to̱ ońola bete̱sedi bao. O mune̱ mudi, Nabot a ta a we̱le̱ mulatako mao na Yehova mweńa buka longe̱.

⁴ Langa 1 Kiṅe̱ 21:1-3. Ponda Ahab a pulino̱ jandane̱ Nabot mōnda mao ma mudiki ma wań to̱so̱ bola mo̱ mupe̱pe̱ mu buki mu, Nabot a bangi. Ońola nje e? A tele̱ye̱ n’edube ná: “Yehova a tate mba ná na s’ese̱le̱ sango la batete̱.” Nabot a bangi nde ońolana a ta a bupe̱ mbenda Yehova a bolino̱ tumba la Israel ná sango la tumba diwo̱ di sandisabe̱ dine̱ po̱ko̱po̱ko̱. (Lev. 25:23; Mis. 36:7) E me̱ne̱ne̱ na bwē ná Nabot a ta e̱ne̱ mambo kana Yehova.

5. Njika mwano Isebe̱l a wekino̱ ná Nabot a bwabe̱ e?

⁵ Nde Kiṅe̱ Ahab na munj’ao ba boli mambo ma bobe mande̱ne̱ ońolana Nabot a bangi jandisane̱ babo̱ mōnda. Ná a kuseye mom’ao mu mōnda, Isebe̱l a ta a weka mwano ma mibakan ná Nabot na bana bao ba bwabe̱. Nje Yehova a bolino̱ ońola di si te̱me̱ la sim di wan kwedi e?

6, 7. Ne̱ni Yehova a lee̱le̱no̱ ná a to̱ndi te̱me̱ la sim e, ne̱ni pe̱ nika e wanedino̱ mbia ma Nabot na mako̱m lo̱ko̱mea e?

⁶ Na Yehova a loma Elia dibokime̱ne̱ omboa Ahab o bīse̱ mo̱ diwuse̱ lao. Elia a langwedi Ahab ná e nde mot’ebwan na mot’a jiba. Njika mbako Yehova a bakono̱ e? Ahab, munj’ao, na bana bao ba me̱nde̱ nde bwabe̱ kana Nabot na bana bao.​—1 Ki. 21:17-25.

⁷ To̱ná mbia ma Nabot na mako̱m mao ba bono̱ ndutu ońola nje Ahab a bolino̱, kana ba tano̱ ba bia ná Yehova e̱n nje e tombi a bakwa pe̱ mbako dibokime̱ne̱ ye̱ke̱i te̱ nika e wanedi babo̱ lo̱ko̱mea. Nde, sibise̱ labu la ńolo na lakisane̱ ba tano̱ ba be̱ne̱ne̱ Yehova ba ta ba we̱le̱be̱ o kekise̱ ońola nje e bolane̱ ombusa ponda.

8. Nje Ahab a bolino̱ ponda Yehova a bakwedino̱ mo̱ mbako a kwedi e, nje pe̱ e bolane̱ e?

⁸ Ponda Ahab a sengino̱ mbako Yehova a bakwedino̱ mo̱, na mo̱ “a ńawa mbo̱t’ao, a bo̱to̱ mukuta o ńolo, iya da; a ta a nangane̱ mu mukuta wase, a dangwa pe̱ na yo̱ko̱i.” Ahab a ta a lee̱le̱ sibise̱ la ńolo. Nje e timbi bolane̱ e? Na Yehova a loma pe̱te̱ Elia o langwea mo̱ mwe̱ndi ma mbako mupe̱pe̱. Nin ngedi o langwea mo̱ ná, “kana Ahab a sibise̱no̱ mo̱me̱ne̱ oboso ba Loba, Yehova a si me̱nde̱ wana mbeu a ńolo ke̱ a dia longe̱.” (1 Ki. 21:27-29; 2 Ki. 10:10, 11, 17) Yehova, “muwase̱ milema,” a ta a bwea Ahab ndedi.​—Min. 17:3.

9. Ne̱ni sibise̱ la ńolo di tatino̱ mbia ma Nabot na mako̱m mao e?

⁹ Ne̱ni ben bedomsedi be tapino̱ ba bena ba ta ba bia bobe Ahab a bolino̱ e? Pondapo̱ kana ye̱ne̱nno̱ biana mambo ma tongulane̱ nika e wusa we̱le̱ dube̱ la mbia na mako̱m ma Nabot o kekise̱. Ye te̱ nika, ke̱ ye̱ke̱i te̱ sibise̱ la ńolo di tati babo̱, di tute̱le̱ babo̱ o benga jowe̱  Yehova, na din lakisane̱ ná Loba labu le nde la te̱me̱ la sim. (Langa Ndimbisedi 32:3, 4.) Nabot, bana bao na mbia mao ba me̱nde̱ je̱ne̱ te̱me̱ la sim la ke̱nge̱nge̱ ponda Yehova a me̱nde̱no̱ pumbwe̱le̱ bate̱m na sim. (Hiob 14:14, 15; Yohane 5:28, 29) O mbat’a nika, moto nu sibise̱ mo̱me̱ne̱ a si madimbea ná “Loba a me̱nde̱ wana bola le̱se̱ o muka, na mambo m’esoka me̱se̱, to̱ ma be̱ nde bwam to̱ bobe.”  (Mul. 12:13b) Yehova a mombwea mambo mena biso̱ di si bino̱ denge̱ a mabakwa mbako. Ońola nika, sibise̱ la ńolo di matata ba si be̱n njo̱m ná ba si bo̱lo̱ne̱ dube̱ labu la Loba.

10, 11. (a) O njika bete̱medi je̱ne̱ lasu la te̱me̱ la sim leno̱ ná di we̱le̱be̱ o kekise̱ e? (b) O njika mbadi sibise̱ la ńolo di me̱nde̱no̱ tata biso̱ e?

¹⁰ Ne̱ni o me̱nde̱no̱ die̱le̱ wame̱ne̱ yete̱na batudu ba no̱ngi bedomsedi bena o si maso̱ṅtane̱no̱, to̱so̱ o si makasano̱ e? K’eyembilan nje o me̱nde̱no̱ bola yete̱na wa to̱so̱ moto nupe̱pe̱ o to̱ndino̱ a bo̱lo̱ne̱ eto̱t’ebolo lo tano̱ lo to̱ndo̱ e? Nje pe̱ o me̱nde̱no̱ bola yete̱na nu o baino̱, mun’ango̱ ńa mome, ńa muto, to̱so̱ diko̱m la batabata di pangabe̱, nde e be̱ ná o si kasi be bedomsedi e? To̱so̱ ná nuboli bobe mō̱ o mwemba a kusane̱ batudu ndedi e? I ńai  a bete̱medi i mawe̱le̱ dube̱ di be̱ne̱nno̱ Yehova na bete̱sedi ba bebokedi bao o kekise̱. Ne̱ni sibise̱ la ńolo di me̱nde̱no̱ tata wa ke̱ ni ńai a kekise̱ e po̱i e? Jombweye mbadi iba.

¹¹ Ńaboso, sibise̱ la ńolo di me̱nde̱ tute̱le̱ biso̱ o jemba ná di si bi mambo me̱se̱ ma mombweye̱ di to̱ti. To̱ e be̱ nde ná di bi nje e tombi na te̱ite̱i, Yehova buka te̱ nde e ná a langa mulema ma moto. (1 Sam. 16:7) Bia lasu la nin mbale̱ moto a titino̱ ná a banga, di me̱nde̱ tute̱le̱ biso̱ o sibise̱ ńolo, o jemba myoyo masu, na o po̱ngulane̱ je̱ne̱ lasu la mambo. Ni londe̱ iba, sibise̱ la ńolo di me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ o kasa be bedomsedi na be̱ we̱lisane̱ o jenge̱le̱ ná Yehova a po̱ngulane̱ to̱ njika si te̱me̱ la sim lena le. Ńadibie̱ a tili ná: “E me̱nde̱ te̱ nde walea bate̱m na sim bwam, bena ba mabwe̱ bo̱ngo̱ oboso ba Loba; nde ńamawuse̱ a titi munam, longe̱ lao pe̱ di wuto.” (Mul. 8:12, 13) Na mbale̱, kasa la bedomsedi na sibise̱ la ńolo le nde ońola bwam ba mudī ba be̱se̱.​—Langa 1 Petro 5:5.

12. Njika myango di malano̱ jombwea tatan e, na ońola nje e?

¹² Kriste̱n a ńo̱ṅo̱n a boso ya Antiokia ńa Siria i ta o bete̱medi bena be we̱le̱ sibise̱ labu la ńolo name̱ne̱ pe̱ na bia labu la lakise̱ o kekise̱. Jombweye te̱ mi myango o je̱ne̱ ne̱ni mi me̱nde̱no̱ jongwane̱ biso̱ o wase̱le̱ ebe̱yed’asu jombwea lakise̱ na sikime̱ye̱ pe̱ so̱ṅtane̱ lasu la ne̱ni lakise̱ leno̱ mulatako na te̱me̱ la sim la Yehova.

13, 14. Njika m’bē̱ m’edube mu bolabe̱ ńamuloloma Petro e, ne̱ni pe̱ a lee̱le̱no̱ ngiń’a mulema e?

¹³ Ńamuloloma Petro a ta nde mutudu nu bian o mwemba ma Kriste̱n. A dango na Yesu, a bolabe̱ pe̱ m’bē̱ minde̱ne̱. (Mat. 16:19) K’eyembilan, o 36 P.A., Petro a bolabe̱ m’bē̱ m’edube o te̱ye̱ Kornelio na mbia mao dikalo. Nik’e ta lambo la betańsedi ebanja Kornelio a ta nde nusibi nu s’endabe̱. Ponda Kornelio na mbia mao ba kusino̱ mudī-musangi, Petro embi ná: “Nja e ná a bangane̱ ban madiba ma dubise̱, bena ba kusi mudī-musangi kana biso̱ e?”​—Bebolo 10:47.

¹⁴ O 49 P.A., bamuloloma na batudu o Yerusalem ba ta ba ja o jombwea nga basibi bena ba timbi Kriste̱n be eto̱m o jendabe̱ to̱ ke̱m. O ni ndongame̱n, Petro a ta a lee̱le̱ ngiń’a mulema o jo̱nge̱le̱ bonasango ná mbu to̱ mininga oboso ba ponda, basibi ba s’endabe̱ ba kusi jabea la mudī-musangi. Nje Petro e̱nno̱ na miso̱ mao yongwane̱ dibe̱le̱ di madie̱le̱ la ńo̱ṅo̱n a boso jita o no̱ngo̱ bedomsedi. (Bebolo 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Bonayuda na basibi ba ta muńe̱nge̱ ná Petro a lango esibe̱ bo̱ngo̱ nje e tombi. E ta so̱ lambo di bo̱bi o be̱ne̱ne̱ ni ńai a mot’a mudī ńoú lakisane̱.​—Bon. 13:7.

15. Njika diwuse̱ Petro a po̱ngino̱ niponda a tano̱ o Antioka ńa Siria e? (Ombwa duta la bebotedi ba jokwa.)

¹⁵ Dibokime̱ne̱ ombusa ndongame̱n a 49 P.A., Petro a ta ala pe̱pe̱le̱ Antioka ńa Siria. A po̱ino̱ owo, na mo̱ a lata na bonasango ba ta nde basibi. Ye̱ke̱i te̱, so̱ṅtane̱ na dibie̱ la longe̱ la Petro ba wanedi babo̱ tombwane̱. Je ná di keka dutea nate̱na njika dime̱ne̱ ba ńakino̱, ba bwa pe̱ ndutu o je̱ne̱ ná Petro a yo̱mbedi babo̱, ese̱le̱ da mwemba na babo̱. Nde nika e tute̱le̱ na bonasango be bonayuda bape̱pe̱ o mwemba, na Barnabas mo̱me̱ne̱ pe̱, o bola mulemlem. Nje e boli nun mutudu ńou o po̱ngo̱ nink’a diwuse̱ e, o no̱ngo̱ bedomsedi be wusa  wane̱ diwanje̱ o mwemba e? Ka lambo le mweńa buka me̱se̱, njika belēdi jeno̱ ná di busane̱ o diwuse̱ la Petro be me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ yete̱na byala to̱so̱ beboledi ba mutudu mō̱ be bwese̱ biso̱ ndutu e?

16. Njika jongwane̱ Petro a kusino̱ e, njika myuedi pe̱ jeno̱ ná di baise̱ e?

¹⁶ Langa Galatia 2:11-14. Petro a kwedi o lambi la bwa la mot’a benama bo̱ngo̱. (Min. 29:25) To̱ná a tano̱ a bia bwambwam jo̱nge̱le̱ la Yehova jombwea di to̱ti, Petro a bo nde bo̱ngo̱ ońola nje bonasango ba bonayuda bendabe̱ ba mwemba ma Yerusalem ba me̱nde̱no̱ kwala. Ńamuloloma Paulo, ńena nu ta o dibe̱ke̱le̱ o ni ndongame̱n o Yerusalem o 49 P.A., a ta a kwalisane̱ mo̱ o Antioka, a sambwe̱le̱ mawo̱ndo̱n mao. (Bebolo 15:12; Gal. 2:13) Nje basibi bena diwuse̱ la Petro di bwese̱no̱ ndutu ba bolino̱ ońola din si te̱me̱ la sim e? Ba me̱nde̱ jese̱le̱ ná nika e be̱ babo̱ eso̱njisan e? Mo̱, Petro a me̱nde̱ bo̱lo̱ne̱ beto̱ti ba tiki ońola diwuse̱ lao e?

17. Ne̱ni Petro a tombwane̱no̱ lakise̱ la Yehova e?

¹⁷ E me̱ne̱ne̱ ná Petro a kasi na sibise̱ la ńolo malea Paulo a bolino̱ mo̱ o jongwane̱ mo̱. Ombusa ponda a tili owas’a bediedi ba mudī-musangi maleta maba mena ma timbi be̱ o muso̱ngi ma kalat’a Bibe̱l. O leta lao di londe̱ maba, Petro a to̱pedi ońola Paulo ka “munasango asu ńa ndolo Paulo.” (2 Pet. 3:15) To̱ná diwuse̱ la Petro di bwese̱no̱ basibi ba ta o mwemba ndutu, Yesu, ńena ńe mulopo ma mwemba a bengi o bolane̱ mo̱. (Efe. 1:22) Belongi ba mwemba be ta so̱ be be̱ne̱ epolo o jembilane̱ Yesu na Sango ná babo̱ pe̱ ba lakise̱. To̱ mō̱ ńasu a s’angame̱n jese̱le̱ ná diwuse̱ la mot’a benama nu titi ke̱nge̱nge̱ di so̱njise̱ mo̱.

18. O njika bete̱medi jangame̱nno̱ jembilane̱ te̱me̱ la sim la Yehova e?

¹⁸ O ńo̱ṅo̱n a boso mutudu to̱ mō̱ a si ta ke̱nge̱nge̱, nika ńe pe̱ mbale̱ we̱nge̱, “ebanja biso̱ be̱se̱ di mawusa.” (Yak. 3:2) Je ná di pomane̱ jemea ni mbale̱, nde nje ye ndutu ye nde ke̱ si be̱ la ke̱nge̱nge̱ la bonasango asu di tapi biso̱me̱ne̱. Mo̱ di me̱nde̱ je̱ne̱ mambo kaponda te̱me̱ la sim la Yehova ke̱ je o ni ńai a bete̱medi e? K’eyembilan, nje di me̱nde̱no̱ bola yete̱na mutudu mō̱ a kwali lambo lena di mabwesane̱ ndutu e? Mutudu a kwali te̱ lambo di bwese̱ wa ndutu o me̱nde̱ jese̱le̱ ná nika e so̱njise̱ wa e? O mulopo ma pomane̱ kwala dibokime̱ne̱ ná nu munasango a si dongame̱n pe̱ o be̱ mutudu, o me̱nde̱ lee̱le̱ we̱lisane̱ o jenge̱le̱ ná Yesu, ńe mulopo ma mwemba a po̱ngulane̱ mambo e? O me̱nde̱ we̱ ná o si soke̱ miso̱ mo̱ngo̱ o diwuse̱ lao, nde we̱ne̱ nde mimbu me̱se̱ a mátombise̱no̱ o bolea Yehova na jemea e? Yete̱na munasango nu wusane̱ wa a dia a mabolea ka mutudu to̱so̱ ná a bati kusa eto̱ti epe̱pe̱, mo̱ o me̱nde̱ bwa muńe̱nge̱ mwemba na mo̱ e? Be̱ lo̱ngo̱ la ńai ni le̱le̱m o lakise̱ di malee̱ ná o membilane̱ te̱me̱ la sim la Yehova.​—Langa Mateo 6:14, 15.

19. Njika bedomsedi jangame̱nno̱ no̱ngo̱ e?

¹⁹ Bato̱nde̱ te̱me̱ la sim ba menge̱le̱ buńa Yehova a me̱nde̱no̱ bo̱le̱ si te̱me̱ la sim le̱se̱ Satan na ebe̱yed’ao ya mambo ba wanedino̱ mbel’a moto. (Yes. 65:17) Ná ni ponda e ye po̱, mō̱ ńasu te̱ a no̱nge bedomsedi o jembilane̱ te̱me̱ la sim la Yehova tongwea na jemea na sibise̱ la ńolo myoyo masu na lakise̱ pe̱ na mulema mwe̱se̱ ba bena ba mawusane̱ biso̱.