Romanhong Kadalanan—Mga Monyumento sa Karaang Inhenyeriya

UNSA ang labing talagsaon sa Romanhong mga monyumento? Motubag ka ba nga ang Colosseum, nga ang mga gun-ob niini makita sa Roma? Kon buot natong susihon ang Romanhong mga konstruksiyon nga dugay na kaayong naglungtad o nakaimpluwensiya sa kasaysayan, angay natong tagdon ang bahin sa kadalanan.

Dili lamang mga manggad ug mga sundalo ang nangagi sa Romanhong mga haywey. Ang Epigraphist (eksperto sa pagtuon sa karaang mga sinulat) nga si Romolo A. Staccioli nag-ingon nga ang mga dalan maoy paagi sa “pagpakaylap sa mga ideya, artistikong mga impluwensiya, ug pilosopikanhon ug relihiyosong mga doktrina,” lakip na ang iya sa Kristiyanidad.

Sa karaang mga panahon, ang Romanhong kadalanan giisip nga mga monyumento. Latas sa ginatos ka katuigan, ang mga Romano nakahimog episyenteng kadalanan nga sa kataposan nakaabot ug kapin sa 80,000 kilometros sa mga dapit nga karon nasakop sa kapin sa 30 ka nasod.

Ang unang pangunang via publica, o haywey sama sa pagtawag niini karon, mao ang Via Appia, o Dalan sa Apio. Kini nailhan ingon nga labing nindot sa tanang dalan nga nagkonektar sa Roma ngadto sa Brundisium (gitawag karon nga Brindisi), ang siyudad nga may pantalan nga maoy sukaranan padulong sa Sidlakan. Kining dalana gingalan kang Appius Claudius Caecus, ang Romanong opisyal nga nagtukod niini sa mga 312 W.K.P. Ang Via Salaria ug Via Flaminia, parehas nga nagpadulong sa sidlakan ngadto sa Adriatic Sea, nga nagkonektar sa Roma ngadto sa Balkan maingon man sa mga rehiyon sa Rhine ug Danube. Ang Via Aurelia nagpadulong sa habagatan ngadto sa Gaul ug sa Iberian Peninsula, ug ang Via Ostiensis ngadto sa Ostia, ang kinaham nga pantalan sa mga Romano sa ilang pagngadto-ngari sa Aprika.

Kinadak-ang Konstruksiyon sa Roma

Ang kadalanan mahinungdanon alang sa Roma bisan sa wala pa maghimog bag-ong mga dalan ang mga molupyo niini. Ang siyudad gitukod sa dapit diin ang karaang mga dalan nag-abot diha sa bugtong naglungtad nga kamabwan sa mas ubos nga bahin sa Tiber River. Sumala pa sa karaang mga dokumento, aron mas monindot ang mga dalan nga ilang nakaplagan, ang mga Romano nagsundog sa mga Carthaginianhon. Apan ang tinuod nga gisundogan sa mga Romano bahin sa kahanas sa paghimog mga dalan lagmit ang mga Etruscano. Ang nahibilin sa ilang kadalanan makita pa gihapon. Dugang pa, sa wala pa ang panahon sa mga Romano duna nay daghang dalan nga kanunayng giagian sa maong lugar. Kini mahimong gigamit sa pagpastol sa mga hayop ngadto sa mga sibsibanan. Apan, ang maong kadalanan lisod agian, kay kadto abogon panahon sa ting-init ug lapokon sa ting-ulan. Ang mga Romano sagad naghimo sa ilang mga dalan diha sa maong mga agianan.

Ang Romanhong kadalanan maampingong gidesinyo ug gihimong malig-on, mapuslanon, ug matahom. Sa kasagaran, ang mga dalan nga nagkonektar sa gigikanan ngadto sa padulngan gitukod diha sa kinadul-ang ruta, maoy hinungdan nga dunay daghang tag-as ug tul-id nga mga dalan. Apan kasagaran, ang kadalanan kinahanglang magsubay sa natural nga porma sa yuta. Kon posible, sa bungtoron ug bukirong mga dapit, ang Romanong mga inhenyero naghimog mga dalan diha sa tungatungang bahin sa mga bungtod nga apopa sa adlaw. Alang sa mga tawong mangagi sa dalan, kining posisyona  nakapamenos sa kalisod nga lagmit ipahinabo tungod sa dili maayong mga kahimtang sa panahon.

Giunsa man gayod sa mga Romano paghimo ang ilang mga dalan? Lahilahi, apan aniay paninugdang paagi nga gibutyag sa arkeolohikanhong mga pagpangubkob.

Ang agian sa dalan giplano una. Kining trabahoa gitahas sa mga tigsurbi niadtong panahona. Dayon, ang hilabihan ka hago nga pagpangubkob gisalig sa mga sundalo, mga trabahante, o mga ulipon. Duha ka nag-atbang nga mga kanal ang gikalot. Ang kinadul-ang distansiya niini anaa sa mga 2.4 metros, apan ang kasagaran anaa sa 4 metros, ug kini mas lapad diha sa mga kurbada. Ang gilapdon sa nahuman nga dalan moabot sa total nga 10 metros, lakip na ang agianan sa tawo sa masigkakilid. Ang yuta tali sa duha ka kanal habwaon, mao nga maporma ang usa ka bangag. Sa dihang maabot na ang solido nga bahin sa ilalom, ang bangag pun-on ug tulo o upat ka hut-ong sa nagkalainlaing materyales. Ang unang hut-ong maoy dagkong mga bato o mga  ginun-ob. Dayon sundan ug gagmay o lagpad nga mga bato, nga lagmit gimasa ginamit ang semento. Tabonan kinig dinasok nga graba o dinugmok nga mga bato sa ibabaw.

Ang ibabaw sa pipila ka Romanhong kadalanan mao lamay gipabagtok nga graba. Apan, kadtong mga dalana nga hinal-opan maoy gidayeg sa karaang mga tawo. Ang ibabaw sa maong mga dalan gigama pinaagig dagkong tinabas nga mga bato, nga makaplagan sa maong lugar. Kini gipaugdo ug diyutay sa tunga, aron ang ulan modailos gikan sa ibabaw sa dalan ngadto sa mga kanal sa masigkakilid. Kining paagiha sa konstruksiyon nakaamot sa kalig-on niining mga monyumentoha ug sa paglungtad sa pipila niini hangtod karon.

Mga 900 ka tuig human himoa ang Dalan sa Apio, ang Byzantino nga historyanong si Procopius naghubit niini ingong “kahibulongan.” Maylabot sa tinabas nga mga bato nga gibutang sa ibabaw niini, siya misulat: “Bisan pa sa gitas-on sa panahon nga miagi ug sa daghang sakyanan nga moagi niini kada adlaw, ang kondisyon niini wala gayod maunsa, ni ang kahamis niini.”

Sa unsang paagi kining mga dalana nakasagubang sa natural nga mga babag sama sa mga suba? Ang usa ka paagi mao ang paggamag mga taytayan, nga ang pipila niini kaagian gihapon, nga nagpamatuod sa talagsaong teknikal nga abilidad sa karaang mga Romano. Ang mga tunil sa Romanhong kadalanan lagmit wala kaayo mahibaloi, apan ang paghimo niini mas lisod, kon hunahunaon nato ang kakulang sa teknolohiya niadtong panahona. Usa ka reperensiya nag-ingon: “Ang Romanhong inhenyeriya . . . nakaangkon sa mga resulta nga nagpabiling wala hitupngi sulod sa daghang siglo.” Usa ka pananglitan niini mao ang tunil sa Furlo nga moagi sa Via Flaminia. Balik sa 78 K.P., human ang maampingong pagplano sa mga inhenyero, ang 40-metros nga tunil, nga may 5 metros ang kalapdon ug 5 metros ang katas-on, gisapsap gikan sa solidong bato. Usa gayod kadto ka makapahinganghang kalamposan, kon hunahunaon ang klase sa mga himan niadtong panahona. Ang paghimo sa maong mga dalan maoy usa sa kinadak-ang proyekto sa tawo.

Mga Magpapanaw ug ang Pagkaylap sa mga Ideya

Ang mga sundalo ug mga magpapatigayon, mga magwawali ug mga turista, mga aktor ug mga gladyador ngatanan nangagi niining mga dalana. Kadtong mamaktas makakobre ug mga 25 ngadto sa 30 kilometros sa usa ka adlaw. Ang mga magpapanaw mahibalo sa kalay-on pinaagi sa pagsusi sa mga poste sa milyahe. Kining mga batoha nga nagkalainlain ang porma, sagad linginon, gipahimutang sa matag 4,854 ka piye (1,480 metros)—ang gilay-on sa Romanhong milyahe. Dihay mga dapit  usab nga kapahulayan, diin ang mga magpapanaw mahimong mag-ilis ug mga kabayo, makapalit ug makaonkaon, ug sa pipila ka dapit, sila makaestar sa tibuok gabii. Ang pipila niining mga dapita nahimong gagmayng mga lungsod.

Wala madugay human matawo si Kristo, gisugdan ni Cesar Agosto ang programa sa pagmentinar sa mga dalan. Nagtudlo siyag mga opisyal nga moatiman sa usa o kapin pang mga dalan. Diha siyay gitawag nga miliarium aureum, ang bulawanong poste sa milyahe, nga gitukod sa Roman Forum. Kining posteha nga gikulitag bronse nga mga letra maoy nahiangay nga timaan sa destinasyon sa tanang Romanhong kadalanan sa Italya. Maoy hinungdan nga namugna ang panultihong : “Ang tanang dalan mosangko sa Roma.” Si Agosto nagpahimo usab ug mga mapa sa kadalanan sa imperyo ug kini gidispley. Lagmit nga kondisyon kaayo ang mga dalan alang sa mga panginahanglan ug sukdanan sa mga tawo niadtong panahona.

Ang pipila sa karaang mga magpapanaw naggamit pa ganig sinulat nga mga giya, o mga plano sa panaw, aron mapadali ang ilang mga biyahe. Kini naghatag ug mga impormasyon sama sa kalay-on tali sa nagkalainlaing hunonganan ug detalye sa mga serbisyo nga mabatonan sa maong mga dapit. Galing lang, kini mahal ug busa dili mabatonan sa tanan.

Bisan pa niana, ang Kristohanong mga ebanghelisador nakaarang sa pagplano ug pagpanaw ug lagyo. Si apostol Pablo, sama sa iyang mga katalirongan, mipili sa pagnabigar sa dagat sa dihang siya mopasidlakan, aron makapahimulos sa ayuda sa hangin nianang panahona. (Buhat 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Sa Mediteranyo, kining hangina mohuyop gikan sa kasadpan sa mga bulan sa ting-init. Apan, sa dihang si Pablo mipanaw pakasadpan, kasagaran nga siya moagi sa kamad-an, nga naggamit sa Romanhong kadalanan. Nga nagsunod niining paagiha, si Pablo nag-organisar sa iyang ikaduha ug ikatulong misyonaryong mga panaw. (Buhat 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) a Sa mga 59 K.P., si Pablo miagi sa Dalan sa Apio padulong sa Roma ug nakigkita sa mga isigkamagtutuo sa puliking dalan sa Appii Forum, o Tiyanggihan ni Apio, 74 kilometros habagatan-sidlakan sa Roma. Ang uban naghulat kaniya sa gilay-ong 14 kilometros nga mas duol sa Roma sa pahulayanan sa Tulo ka Abotanan. (Buhat 28:13-15) Sa mga 60 K.P., si Pablo nakaingon nga ang maayong balita gikasangyaw na “sa tibuok kalibotan” nga nailhan kaniadto. (Colosas 1:6, 23) Nahimo kana tungod usab sa tabang sa maong mga dalan.

Busa, ang Romanhong kadalanan napamatud-ang ekstraordinaryo ug dumalayong mga monyumento—nga nakapasayon sa pagpakaylap sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos.—Mateo 24:14.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 14]

Romanhong poste sa milyahe

[Hulagway sa panid 15]

Via Appia sa hilit nga mga lugar sa Roma

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka dalan sa karaang Ostia, Italya

[Hulagway sa panid 15]

Mga inagian sa ligid sa karaang mga karwahe, Austria

[Hulagway sa panid 15]

Bahin sa usa ka Romanhong dalan nga may mga poste sa milyahe, Jordan

[Hulagway sa panid 16]

Gun-ob nga mga lubnganan sa Via Appia sa gawas sa Roma

[Hulagway sa panid 16]

Furlo Tunnel sa Via Flaminia, sa rehiyon sa Marche

[Hulagway sa panid 16, 17]

Taytayan ni Tiberio sa Via Emilia sa Rimini, Italya

[Hulagway sa panid 17]

Si Pablo nakigkita sa mga isigkamagtutuo sa puliking dapit sa Appii Forum, o Tiyanggihan ni Apio

[Picture Credit Lines sa panid 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.