NATAWO ko sa Karítsa, usa ka gamayng baryo sa Greece, ug ikapito sa walo ka anak sa akong kugihang ginikanan. Tuig kadto sa 1926.

Usa ka tuig una ko matawo, nahimamat sa akong ginikanan si John Papparizos, usa ka madasigon ug estoryador nga Estudyante sa Bibliya, nga maoy pagtawag sa mga Saksi ni Jehova kaniadto. Kay nakadayeg sa maayong pagsangyaw ni John gamit ang Bibliya, sila misugod pagtambong sa mga tigom sa mga Estudyante sa Bibliya sa among baryo. Si Mama may lig-ong pagtuo kang Jehova nga Diyos, ug bisag dili siya makamaong mobasa ug mosulat, gisangyaw niya kini sa uban dihang may kahigayonan. Ikasubo, nagpokus si Papa sa kahuyangan sa uban ug anam-anam siyang miundang sa pagtambong ug tigom.

Kami sa akong mga igsoon nagtahod sa Bibliya pero nababagan mi sa mga tinguha sa pagkabatan-on samtang nagdako. Dayon, pagka-1939, dihang naapil sa Gubat sa Kalibotan II ang tibuok Europe, may hitabo sa among baryo nga nakapakurat namo. Ang among silingan ug ig-agaw nga si Nicolas Psarras, nga bag-ong nabawtismohan, gipatawag aron mahimong sundalo sa Greece. Si Nicolas, nga 20 anyos, maisogong miingon sa mga opisyales sa militar, “Dili ko makiggubat kay sundalo ko ni Kristo.” Gihusay siya sa korte militar ug gisentensiyahag 10 ka tuig nga pagkapriso. Nakuratan mi!

Maayo gani kay sa sayong bahin sa 1941 ang Allied army misulong sa Greece ug si Nicolas gipagawas sa prisohan. Mibalik siya sa Karítsa, diin gipaulanan siya sa akong magulang nga si Ilias ug mga pangutana sa Bibliya. Naminaw ko pag-ayo nila. Dayon, kami ni Kuya Ilias ug among kamanghorang babaye nga si Efmorfia nagsugod pagtuon sa Bibliya, ug tigtambongan  na sa mga tigom sa mga Saksi. Pagkasunod tuig, kaming tulo nagpahinungod sa among kinabuhi kang Jehova ug nabawtismohan. Sa ulahi, upat pa ka igsoon namo ang nahimong matinumanong Saksi.

Pagka-1942, ang Karítsa Congregation may siyam ka batan-ong lalaki ug babaye nga nag-edad ug 15 ngadto sa 25. Nahibalo ming mahitabo ang grabeng mga pagsulay sa umaabot. Busa aron palig-onon ang usag usa, magtigom mi kutob sa mahimo aron magtuon sa Bibliya, mangantag espirituwal nga mga awit, ug mag-ampo. Ingong resulta, nalig-on ang among pagtuo.

Sa hapit nang mahuman ang Gubat sa Kalibotan II, mirebelde sa gobyerno ang komunistang Greek nga miresultag ngilngig nga gubat sibil. Ang komunistang mga gerilya naglibotlibot sa mga baryo, nga namugos nga paapilon ang mga tawo. Dihang gisulong nila ang among baryo, tulo ka batan-ong Saksi ang ilang gikidnap​—si Antonio Tsoukaris, Ilias, ug ako. Giingnan namo sila nga neyutral mi; pero gipugos mi nila sa pagbaktas ngadto sa Mount Olympus, mga 12 ka oras gikan sa among baryo.

Wala madugay, gimandoan mi sa usa ka komunistang opisyal nga moapil sa ilang pagsulong. Dihang among gisaysay nga ang tinuod nga mga Kristohanon dili makiggubat, puwerteng sukoa sa opisyal ug giguyod mi niya padulong sa heneral. Dihang gisaysay namo pag-usab ang among baroganan, ang heneral miingon, “Nan, pagkuhag kabayo ug ihatod sa ospital ang mga samdan sa gubat.”

“Pero unsaon na lang kon madakpan mi sa mga sundalo sa gobyerno?” mitubag mi. “Dili ba mi masaypang mga gerilya?” “Aw kamo na lay tighatod ug pan para sa atong mga kauban,” siya miingon. “Pero unsaon kon may opisyal nga makakita namo nga magdalag kabayo ug magsugo namo sa paghatod ug armas sa panggubatan?” nangrason mi. Naghunahuna pag-ayo ang heneral. Sa kataposan, siya miingon: “Aw, kabalo man seguro mong moatimag karnero? Didto mo sa bukid ug atimana ang mga karnero.”

Busa samtang nagpadayon ang gubat sibil, gibati namong tulo nga itugot ra sa among konsensiya ang pag-atiman sa mga karnero. Paglabayg usa ka tuig, si Ilias, kay kamagulangan man, gitugotan nga mopauli aron atimanon ang among nabiyudang inahan. Gibuhian sab si Antonio kay nasakit. Pero wala ko buhii.

Kasamtangan, hapit nang makorner sa mga sundalo sa Greece ang mga komunista. Busa ang grupong mikidnap nako miikyas sa kabukiran padulong sa Albania. Dihang duol na mi sa utlanan, gilibotan mi sa mga sundalo sa Greece. Ang mga rebelde nangaratol ug nangikyas. Mitago ko sa natumbang kahoy, ug dayon nahitabo ang gihisgotan nako sa sinugdan.

Dihang gisultian nako ang mga sundalo nga gikidnap ko sa mga komunista, gidala ko nila sa kampo duol sa Véroia​—ang karaang siyudad sa Bibliya nga Berea—​aron sukitsukiton. Didto gisugo ko sa  pagkalot ug trinsera nga katagoan sa mga sundalo. Dihang mibalibad ko, ang komander miingon nga ipadala ko sa gikahadlokang prisohan sa isla sa Makrónisos (Makronisi).

Ang mingaw, walay tubig, ug napagba sa adlaw nga batoong isla sa Makrónisos nahimutang sa kadagatan sa Attica, nga mga 50 kilometros gikan sa Athens. Kini nga isla may gitas-ong 13 kilometros ug gilapdong 2.5 kilometros. Pero, gikan sa 1947 hangtod sa 1958, kapig 100,000 ang napriso dinhi​—apil ang aktibo ug gidudahang mga komunista, kanhing mga rebelde, ug daghang matinumanong Saksi ni Jehova.

Pagkapriso nako niadtong sayong bahin sa 1949, ang mga piniriso gibutang sa lainlaing kampo. Gibutang ko sa dili kaayo guwardiyadong kampo kauban sa gatosan ka piniriso. Mga 40 ming mangatulog sa salog sa usa ka trapal nga tolda nga para lang unta sa 10 ka tawo. Moinom mig baho nga tubig ug sagad beans ug talong ray among kan-on. Ang abog ug hangin mas nakapalisod sa among kahimtang. Pero maayo na lang kay dili mi kinahanglang magbalikbalik ug hakot ug bato​—usa ka pintas nga silot nga nakapabaldado ug nakapabuang sa daghang makaluluoyng piniriso.

Usa ka adlaw niana, samtang naglakawlakaw ko sa baybayon, nahimamat nako ang pipila ka Saksi sa ubang kampo. Pagkamakapalipay nga nagkauban mi! Kutob sa mahimo, magtigom mi pero mag-amping ming dili masakpan. Sekreto sab namong sangyawan ang ubang piniriso, nga ang pipila sa ulahi nahimong mga Saksi ni Jehova. Kana nga mga kalihokan ug ang kinasingkasing nga pag-ampo nakapalig-on sa among espirituwalidad.

Human sa 10 ka bulang “rehabilitasyon,” midesisyon silang pasul-obon mig uniporme sa sundalo. Dihang mibalibad ko, gidala ko nila sa komander sa kampo. Gitunol nako niya ang sinulat nga pahayag, nga nag-ingon, “Gusto lang ko nga mahimong sundalo ni Kristo.” Human hulgaa, gidala ko sa komander sa iyang asistant​—usa ka arsobispo sa Greek Orthodox nga nagsul-ob ug sotana nga punog relihiyosong mga adorno. Dihang maisogon nakong gitubag ang iyang mga pangutana gamit ang Bibliya, siya misinggit: “Kuhaa ning tawhana. Panatiko ni siya!”

Pagkasunod buntag, gimandoan na sab ko sa mga sundalo sa pagsul-ob ug uniporme sa sundalo. Dihang mibalibad ko, ila kong gikulata ug gibunalag batuta. Dayon ila kong gidala sa klinika sa kampo aron mahibaloan kon nangabali ba ang akong mga bukog ug dayon gibalik ko nila sa tolda. Kini ang mahitabo nako kada adlaw sulod sa duha ka bulan.

Kay wala gyod ko mokompromiso, ang naglagot nga mga sundalo migamit ug laing paagi. Samtang gihiktan ang akong mga kamot sa akong luyo, gilatigo pag-ayo sa mga sundalo ang akong lapalapa gamit ang pisi. Tungod sa grabeng kasakit, akong nahinumdoman ang mga pulong ni Jesus: “Malipayon kamo sa dihang pakaulawan kamo sa mga tawo ug pagalutoson . . . Pagmaya ug lukso sa kalipay, sanglit dako ang inyong ganti sa mga langit; kay nianang paagiha sila naglutos sa mga manalagna nga nauna kaninyo.” (Mat. 5:11, 12) Human sa morag way hunong nga paglatigo, nakuyapan ko.

Nakamata ko diha sa usa ka tugnawng selda nga walay pagkaon, tubig, o habol. Bisan pa niana, nagpabilin kong kalmado ug malinawon. Sama sa gisaad sa Bibliya, “ang kalinaw sa Diyos” maoy ‘nagabantay sa akong kasingkasing ug [hunahuna].’ (Filip. 4:7) Pagkasunod adlaw, usa ka buotang sundalo ang mihatag nakog pan, tubig, ug dyaket. Dayon gihatag kanako sa laing sundalo ang iyang rasyon. Tungod niini ug sa daghan pang paagi, akong gibati ang mahigugmaong pag-atiman ni Jehova.

Giisip ko sa mga awtoridad ingong rebeldeng way paglaom nga mausab, ug gidala ko sa Athens aron husayon sa korte militar. Didto gisentensiyahan kog tulo ka tuig nga pagkapriso sa Yíaros (Gyaros), usa ka islang mga 50 kilometros sidlakan sa Makrónisos.

Ang gama sa pulang tisa nga prisohan sa Yíaros dako kaayo nga may kapig 5,000 ka piniriso tungod sa politika. Napriso sab dinhi ang pito ka Saksi ni Jehova tungod sa neyutralidad. Bisag gidili, kaming pito sekretong magtigom aron magtuon sa Bibliya.  Nakadawat pa gani mig giesmagol nga mga kopya sa Bantayanang Torre, nga among kopyahon aron magamit sa pagtuon.

Usa ka adlaw niana, dihang sekreto ming nagtuon, nasakpan mi sa guwardiya ug gikompiskar ang among mga literatura. Gipatawag mi sa opisina sa asistant warden, ug nagdahom ming madugangan ang among sentensiya. Hinunoa, ang warden miingon: “Nakaila mi ninyo, ug gitahod namo ang inyong baroganan. Nahibalo ming makasalig mi ninyo. Balik na mo sa inyong trabaho.” Giasayn pa gani ang uban namo sa mas sayon nga trabaho. Mapasalamaton kaayo mi. Bisag sa prisohan, ang among pagkamatinumanon nakahatag ug pagdayeg kang Jehova.

May maayo pang resulta ang among pagkamaunongon. Human makita ang among maayong panggawi, usa ka piniriso nga kanhing propesor sa math nakapangutana bahin sa among tinuohan. Dihang kaming mga Saksi gipagawas sa sayong bahin sa 1951, gipagawas sab siya. Sa ulahi, siya nabawtismohan ug nahimong bug-os panahong alagad.

Human ko gipagawas, miuli ko sa akong pamilya sa Karítsa. Dayon, uban sa daghang Greek, mibalhin mi sa Melbourne, Australia. Didto, akong nakaila ug gipakaslan si Janette, usa ka buotang sister. Didto sab namo gipadako sa Kristohanong paagi ang among usa ka anak nga lalaki ug tulo ka anak nga babaye.

Karon, kapig 90 anyos na ko ug aktibo gihapon nga ansiyano. Tungod sa akong mga bun-og kaniadto, mosakit usahay ang akong lawas ug tiil, ilabina human sa pagsangyaw. Bisan pa niana, determinado gihapon ko nga magpabiling “sundalo ni Kristo.”​—2 Tim. 2:3.