DIHA sa daghang kayutaan, kaylap kaayo ang krimen. Pananglitan, sa usa ka nasod dihay huwes nga miingon: “Pait kaayo karon kay bisan kinsa puwedeng mabiktima.” Sa ubang nasod, menos pa ang krimen. Bisan pa niana, dili gyod angayng magkompiyansa aron dili ka daling mabiktima.

Daghan man o menos ug krimen ang inyong lugar, unsay imong himoon aron ikaw ug ang imong pamilya mapanalipdan? Ang maayo nimong himoon mao ang pagsunod niini nga prinsipyo sa Bibliya: “Ang maalamon makakita sa kapeligrohan ug maglikay niana, apan ang buang-buang magpaturatoy lang ug masugamak sa problema.” (Proverbio 22:3, New Century Version) Gani, ang mga polis nag-awhag nga kinahanglang may mga pamaagi kang himoon aron dili ka mabiktima sa krimen.

Ang biktima sa krimen dili lang kay mabun-og ug mapildihag gamit. Daghan kanila grabeng maapektohan sa hunahuna ug emosyon. Busa paningkamot nga malayo ka sa peligro! Tagda kon unsay imong mahimo sa pagpanalipod sa imong kaugalingon batok sa upat ka matang sa krimen—pagpanulis, sexual assault, cybercrime, ug identity theft.

Unsa kini? Ang pagpanulis maoy pagpangawat nga gamitag kusog o panghulga.

Unsay epekto niini? Human sa sunodsunod nga pagpanulis didto sa Britain, usa ka abogado sa gobyerno nakaobserbar nga bisag ang mga biktima wala masamdi o mabun-og, silang tanan nag-antos tungod sa grabeng kabalisa. Siya miingon: “Daghan kanila nag-ingon nga pirme silang kulbaan ug dili makatulog . . . ug halos silang tanan nag-ingon nga ang ilang pagtrabaho adlaw-adlaw apektado tungod sa nahitabo kanila.”

Unsay imong mahimo?

• Magmaalerto. Ang mga tulisan abtik. Gusto nilang biktimahon kadtong magdanghag lang. Busa pagbantay kon duna bay nagsigeg tan-aw nimo, paniid sa imong palibot, ug ayaw pag-inom-inom o pagdroga kay makawala kana sa tarong nga paminsar. “Kon ang usa hubog o nagdroga,” dili siya “makahunahunag maayo ug dili makapanimbang kon unsay peligroso nga situwasyon,” miingon ang usa ka ensiklopedia bahin sa panglawas.

• Proteksiyoni ang imong kabtangan. I-lock ang imong sakyanan ug ang mga pultahan ug mga bentana sa imong balay. Ayaw gayod pasulod ug mga tawo nga dili nimo kaila. Tagoi ang mahalon nimong mga butang; ayaw kinig ipakita-kita. “Ang kaalam anaa sa mga makasaranganon,” nag-ingon ang Proverbio 11:2. Ang mga kawatan—bisan ang mga batang kiriwag kamot—sagad mamiktima niadtong magpakita-kitag mahalong alahas ug gadyet.

• Pangayog tambag. “Ang dalan sa buangbuang matarong sa iyang kaugalingong mga mata, apan ang nagapamati sa tambag maoy maalamon.” (Proverbio 12:15) Kon moadto kag laing lugar, sunda ang tambag sa mga taga-didto ug sa awtoridad. Sultihan ka nila sa mga dapit nga dili angayng adtoan ug kon unsay himoon sa pagpanalipod sa imong kaugalingon ug sa imong mga butang.

Unsa kini? Ang sexual assault wala lang magtumong sa panglugos, kondili sa ubang matang usab sa pagpakigsekso nga ipaagig panghulga, puwersa, o pagpanghadlok.

Unsay epekto niini? “Ang kinapaitan mao nga ang imong pag-antos dili lang sa dihang gilugos ka,” miingon ang usa ka biktima. “Kini magbalikbalik sa imong hunahuna ug maghasol kanimo, ug mausab ang imong panglantaw sa kinabuhi. Ang kinabuhi sa imong pamilya mausab pod.” Siyempre dili ang biktima ang mabasol kon nganong gilugos siya, kondili kadtong nanglugos.

Unsay imong mahimo?

• Kon medyo gikulbaan ka, ayaw kanag ibalewala. “Kon lain ang imong pamati sa usa ka lugar o sa usa ka tawo—hawa dayon,” nagtambag ang kapolisan sa North Carolina, U.S.A. “Ayawg padala bisag pugngan ka sa paglakaw kon sa imong hunahuna nameligro ka.”

• Ayawg lihok nga mora kag inosentehon. Kadtong dili mabinantayon ug kadtong sayon biktimahon maoy gipangita sa mga tigmolestiya. Busa lihok nga daw dili ka masayon-sayon ug magmaalisto.

• Lihok dayon. Singgit. (Deuteronomio 22:25-27) Dagan o sukol sa paagi nga makuratan ang tawo nga manglugos. Ug kon mahimo,  dagan sa luwas nga dapit ug pagtawag ug polis. *

Unsa kini? Ang cybercrime maoy krimen diha sa Internet. Lakip niini ang pagpanikas sa buhis, pagkawat sa pensiyon sa ubang tawo, pagpamalit gamit ang credit card sa uban, ug pagkolektag bayad pero wala diay produkto nga ihatag. Apil usab niini ang mga scam, sama sa peke nga negosyo ug subasta diha sa Internet.

Unsay epekto niini? Ang mga biktima—ug ang mga tawo sa katibuk-an—mapildihan ug bilyon-bilyong dolyares.Tagda ang nahitabo kang Sandra. Siya nakadawat ug e-mail nga abi niyag gikan sa bangko, nga naghangyo kaniya sa pag-update sa iyang personal nga impormasyon maylabot sa iyang bank account diha sa Internet. Paglabay ug pipila ka minutos human sa iyang pagpadala, nakurat siya kay nakuhaag $4,000 (U.S.) ang iyang kuwarta ug naadto kini sa usa ka bangko sa laing nasod. Naamgohan ni Sandra nga biktima siya sa scam.

Unsay imong mahimo?

• Pag-amping! Ayaw pailad sa mga Web site nga morag propesyonal tan-awon, ug hinumdomi nga ang legal nga pinansiyal nga mga institusyon dili mangayog kompidensiyal nga impormasyon pinaagig e-mail. Sa dili ka pa mopalit ug mamuhonan pinaagig Internet, susiha ang reputasyon sa kompaniya. “Si bisan kinsa nga walay kasinatian motuo sa tagsatagsa ka pulong, apan ang usa nga maalamon magapalandong sa iyang mga lakang,” nag-ingon ang Proverbio 14:15. Ug pag-amping gyod kon makigtransaksiyon ka sa usa ka kompaniya nga tua sa laing nasod. Kay kon motungha ang mga problema, maglisod ka sa paggukod.

• Susiha ang kompaniya ug ang mga polisa niini. Pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Unsay adres sa kompaniya? Sakto ba ang ilang numero sa telepono? Duna bay dugang bayranan nga gililong? Kanus-a i-deliver ang akong order? Mauli ba kini ug mabalik ang akong kuwarta?’

• Angay kang magduda kon sobra ka dako ang makuhang benepisyo. Ang mga hakog ug hangol ug benepisyo maoy numero unong puntirya sa mga kawatan diha sa Internet. Engganyohon ka nila nga makakuwarta kag dako sa gamay nga paghago, makautang ka o hatagag credit card bisag may rekord ka nga dili maayong mobayad, o makaganansiyag dako sa negosyo nga dili kuno mapornada. “Hunahunaa pag-ayo kon ang negosyo ba nga gitanyag dili pangilad,” nag-ingon ang Federal Trade Commission (FTC) sa U.S.A. “Kon dako kaayo ang ganansiyang gitanyag, mas dako kinig risgo. Ayaw padala sa nangengganyo kon wala ka pa makaseguro nga dili pangilad ang negosyo.”

Unsa kini? Ang identity theft maoy pagkawat ug paggamit ug personal nga impormasyon sa ubang tawo aron makapanglimbong o makahimog ubang krimen.

Unsay epekto niini? Mahimong gamiton sa mga kawatan ang imong personal nga impormasyon aron makakuhag credit card o maka-loan o makaablig bag-ong account. Dayon magpatuyang silag pangutang gamit ang imong ngalan! Bisan pag imong makanselar ang utang, mahimong madaot ang imong maayong rekord sulod sa daghang tuig. “Grabe ug epekto ang pagkabaton ug zero credit rating—mas grabe pa kini kay sa makawatan kag kuwarta,” miingon ang usa ka biktima.

Unsay imong mahimo?

• Ampingi ang sensitibong mga impormasyon. Kon makigtransaksiyon ka sa bangko o mamalit pinaagig Internet, ilisi ang imong password matag karon ug unya, ilabina kon mogamit kag computer diha sa mga Internet cafe. Ug sama sa nahisgotan na, pagbantay  gyod sa mga e-mail nga mangayog sensitibong impormasyon.

  Dili lang computer ang gamiton sa mga kawatan. Mogamit silag bisan unsang paagi aron makakuhag importanteng mga dokumento, sama sa bank statement, checkbook, credit card, ug social security number. Busa ayoha kinig tipig, ug gisiag maayo ang tanang sensitibong mga dokumento sa dili pa nimo kini ilabay. Ug kon nagduda ka nga nawad-an o nakawatan kag dokumento, ireport dayon kini.

• Susiha pirme ang imong account. “Ang pagkaalisto proteksiyon batok sa . . . identity theft,” matod sa FTC, ug kini midugang: “Kon imong makita ang mga senyales nga ma-identity theft ka, makapanagana ka.” Busa susiha kanunay ang imong account, ug tan-awa kon kini duna bay kadudahang transaksiyon. Kon posible, pangayo sa imong bangko ug kopya sa imong credit report, ug matikdi ang mga account ug credit card nga anaa sa imong ngalan.

Siyempre, ang atong panahon karon wala gyoy kasegurohan. Bisan kadtong nag-amping pag-ayo nabiktima gihapon sa krimen. Busa, makabenepisyo gayod kita kon magpagiya kita sa kaalam ug kahibalo nga anaa sa Bibliya. “Ayaw kini pagbiyai, ug kini magabantay kanimo. Higugmaa kini, ug kini magapanalipod kanimo.” (Proverbio 4:6) Labaw pa niini, ang Bibliya nagsaad nga wala na unyay krimen.

Nganong makasalig ta nga wad-on sa Diyos ang krimen? Tagda kini:

• Gusto sa Diyos nga wad-on ang krimen. “Ako, si Jehova, nahigugma sa hustisya, nagdumot sa panulis uban sa pagkadili-matarong.”—Isaias 61:8.

• May gahom siya sa pagwagtang sa krimen. “Siya gamhanan kaayo. Ug Siya matarong ug makataronganon ug maayo.”—Job 37:23, New Life Version.

• Nagsaad siya nga iyang laglagon ang daotan ug luwason ang matarong. “Ang mga mamumuhat ug daotan pagaputlon.” “Ang mga matarong magapanag-iya sa yuta, ug sila magapuyo sa ibabaw niini hangtod sa kahangtoran.”—Salmo 37:9, 29.

• Nagsaad siya ug malinawong bag-ong kalibotan sa mga maunongon kaniya. “Ang mga maaghop magapanag-iya sa yuta, ug sila makakaplag gayod sa ilang tumang kalipay sa kadagaya sa pakigdait.”—Salmo 37:11.

Natandog ba niini ang imong kasingkasing? Kon mao, palihog paggahin ug panahon sa pagsusi sa Bibliya aron makakat-on kag dugang bahin sa katuyoan sa Diyos alang sa tawo. Walay laing basahon nga puno ug mapuslanong kaalam. Ug walay laing basahon nga naghatag kanatog tinuod nga paglaom sa umaabot nga wala nay krimen. *