Hepatitis B​—Makamatayng Sakit nga Walay Simtoma

“Ako 27 anyos niadtong higayona, bag-o pang minyo, ug maayo kog panimati ug himsog ug panagway. Ang akong trabaho makapatensiyon kaayo ug duna pod koy daghang responsibilidad sa kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova. Wala koy kalibotan nga gidaot na diay sa hepatitis B ang akong atay.”—Dukk Yun.

ANG atay nagasala sa mga hilo diha sa dugo ug naghimog labing menos 500 pa ka hinungdanong obra. Busa ang hepatitis—paghubag sa atay—makadaot sa panglawas. Ang hepatitis mahimong makuha gikan sa sobrang pag-inom o pagkaladlad sa mga hilo. Apan sagad mga virus ang hinungdan niini. Nadiskobrehan sa mga siyentista ang lima niini nga virus ug nagtuo nga dunay labing menos tulo pa ang wala madiskobrehi.—Tan-awa ang  kahon sa ubos.

Usa lang sa lima—hepatitis B virus (HBV)—nakapatay ug labing menos 600,000 ka tawo tuig-tuig, nga sama ka daghan sa nangamatay sa malarya. Kapin sa dos bilyones—duolag un-tersiya sa  populasyon sa kalibotan—dunay HBV, ug ang kadaghanan naulian ra paglabay sa pipila ka bulan. Apan alang sa mga 350 milyones, kining sakita milaygay na. Sa nahibiling tuig sa ilang kinabuhi, may simtoma man sila o wala, sila mahimong makatakod sa uban. a

Ang hustong pag-atiman sa panglawas, nga sayo sugdan, makatabang niadtong dunay grabeng HBV sa pagsumpo sa grabeng pagkadaot sa atay. Apan ang kadaghanan walay kalibotan nga sila natakboyan na, kay pinaagi lang sa usa ka matang sa pag-eksamin sa dugo makita ang HBV. Bisan ang regular nga pag-eksamin sa atay makita nga normal. Busa ang HBV maoy usa ka makamatayng sakit nga walay simtoma. Ang mga simtoma motungha lang paglabay ug mga tuig human nga matakboyan. Nianang panahona, posibleng cirrhosis o kanser na ang sakit sa atay. Kining mga sakita makakalas ug 1 sa 4 ka tawo nga dunay sakit nga HBV.

“Diin man Nako Nakuha ang HBV?”

“Ang akong simtoma unang mitungha sa nag-edad akog 30,” miingon si Dukk Yun. “Nagkalibang ako, busa nagpakonsulta ko sa doktor, apan mga simtoma lang ang iyang gitambalan. Dayon nagpatan-aw ako sa doktor nga naggamit ug tradisyonal nga paagi sa Asianhong pagpanambal, kinsa naghatag kanakog tambal para sa akong tinai ug tiyan. Wala gayod susiha niining maong mga doktor ang akong dugo kon duna bay HBV. Kay nagsige man gihapon kog kalibanga, mibalik ako sa doktor nga naggamit ug modernong paagi sa pagpanambal. b Hinay niyang gipikpik ang tuong kilid sa akong tiyan ug gisakitan ko. Nakita sa eksaminasyon sa dugo nga husto ang iyang gisuspetsahan nga maoy akong sakit—ako dunay hepatitis B. Nakurat kaayo ko! Wala ako kaabonohi ug dugo sukad, ug dili ko imoral ug kinabuhi.”

Dihang nahibaloan ni Dukk Yun nga siya dunay HBV, ang iyang asawa, ginikanan, ug mga igsoon nagpaeksamin sa ilang dugo, ug ang tanan dunay mga antibody batok sa HBV. Apan sa ilang kahimtang, nasugpo sa ilang mga sistema sa imyunidad ang virus. Natakdan kaha si Dukk Yun ug HBV gikan sa usa kanila? Sila bang tanan naladlad sa usa ka tawo nga dunay HBV? Walay  nakaseguro. Sa pagkatinuod, sa halos 35 porsiyento sa natakboyan, wala gihapon mahibaloi kon diin nila kini nakuha. Apan ang nahibaloan lang mao nga ang hepatitis B dili mapanunod ug dili gayod makuha pinaagi sa normal nga pagpakigkuyog sa uban o sa pagpakigsalo sa pagkaon. Hinunoa, ang HBV motakod kon ang dugo o ubang mga pluwido sa lawas, sama sa tulos sa lalaki ug sa inagos sa babaye, o laway gikan sa tawong dunay hepatitis B, makasulod sa kaugatan sa laing tawo agi sa samad o sa mga mucous membrane.

Ang pagpaabonog dugo nga dunay hepatitis B virus padayong nakatakod ug daghan, ilabina sa mga nasod diin kulang o walay ginahimong pag-eksamin sa dugo. Ang HBV maoy 100 ka pilo nga mas makatakod kay sa HIV, ang virus nga mopahinabog AIDS. Bisan ang gamayng gidaghanon sa dugo nga dunay HBV makatakod na, sama nianang mabilin diha sa labaha, ug ang nauga nang mansa sa dugo, makatakod gihapon sulod sa usa ka semana o kapin pa. c

Magmasinabtanon

“Sa nahibaloan sa akong kompaniya nga duna koy HBV, gibutang ko nila sa gamayng opisina nga layo sa kadaghanan nakong mga kauban,” nahinumdom si Dukk Yun. Kining maong pagtratar lagmit maoy tungod sa sayop nga pagsabot kon sa unsang paagi motakod ang virus. Maalaan bisan sa mga tawong nahibalo ang hepatitis B ingong hepatitis A, nga grabeng makatakod apan mahimong dili makamatay. Dugang pa, kay mapasa man pinaagi sa pagpakigsekso ang HBV, bisan ang tawong hinlog moralidad nga duna niining sakita usahay dudahan nga imoral.

Ang kakulag impormasyon ug pagsuspetsa makapahinabog grabeng mga problema. Pananglitan, diha sa daghang dapit likayan sa mga tawo kadtong dunay HBV, batan-on man ug tigulang. Did-an sa mga silingan ang ilang mga anak sa pagpakigdula kanila, dili sila dawaton sa mga eskuylahan, ug dili sila dawaton sa trabaho. Tungod niini, ang mga tawo dili magpaeksamin alang sa HBV o dili motug-an nga sila duna niining sakita. Ipameligro pa sa uban ang ilang panglawas ug nianang sa ilang mga membro sa pamilya kay sa pagtug-an sa tinuod. Busa kining sakita padayon nga mapasa ngadto sa mga liwat.

Kinahanglan ang Pahulay

“Bisag gipapahulay gyod ko sa doktor, sa paglabayg duha ka bulan mibalik akog trabaho,” miingon si Dukk Yun. “Base sa mga resulta sa eksaminasyon sa dugo ug sa mga CT scan, wala akoy mga simtoma sa cirrhosis, ug abi nakog naayo na ko.” Paglabayg tulo ka tuig, gibalhin si Dukk Yun sa iyang kompaniya ngadto sa dakong siyudad, diin nahimong mas tensiyonado ang iyang kinabuhi. Kay may mga bayranan ug may pamilya nga sustentohan, siya nagpadayon sa pagtrabaho.

Sa pipila lang ka bulan, midaghan ang virus sa dugo ni Dukk Yun ug nagsugod siya pagkaluya. “Napugos kog hunong sa pagtrabaho,” siya miingon, “ug karon nagbasol ko nga gihago nako  pag-ayo ang akong lawas. Kon gituman pa lang dayon nako ang giingon sa doktor, tingali dili unta kaayo mograbe ang akong sakit, nga mas nakadaot sa akong atay.” Si Dukk Yun nakaamgo. Sukad niadto, iyang gimenos-menosan ang iyang pagtrabaho ug paggasto. Dugang pa, ang tibuok pamilya nagtinabangay, gani ang iyang asawa nanarbaho aron makatabang sa mga galastohan.

Pagkinabuhi nga Dunay Hepatitis B

Ang panglawas ni Dukk Yun miarang-arang, apan tungod sa paghubag sa atay, ang agianan sa dugo mikipos nga nakapataas sa iyang presyon sa dugo. Paglabay sa 11 ka tuig, ang ugat sa iyang esophagus mibuto ug mibugwak ang dugo gikan sa iyang tutonlan nga tungod niana usa ka semana siyang naospital. Paglabay sa upat ka tuig, ang iyang pangisip naapektohan. Ang ammonia midaghan diha sa iyang utok kay ang iyang atay dili na makasala niini. Apan paglabayg pipila ka adlaw kini natambalan ra.

Si Dukk Yun 54 anyos na karon. Kon mograbe ang iyang sakit, wala na kaayo siyay kapilian. Ang tambal nga pangontra sa virus dili makapatay sa virus sa bug-os ug posibleng kini dunay mga epekto nga dili maayo. Ang kataposang remedyo mao ang liver transplant, apan mas daghan ang pasyenteng magpa-transplant kay niadtong modonar ug atay. “Bisag unsang orasa mahimo kong mamatay,” miingon si Dukk Yun. “Apan dili makatabang ang pagkabalaka. Buhi pa ako, dunay dapit nga katulgan, ug maayong pamilya. Gani, sa pipila ka bahin, ang akong sakit nakatabang hinuon kanako ug sa akong pamilya. Mas daghan akog panahon para sa akong pamilya ug sa pagtuon sa Bibliya. Kini nakahupay sa akong kabalaka nga mamatayg sayo ug nakatabang kanako sa pagpaabot sa kinabuhi nga wala nay sakit.” d

Kay positibo man ug panglantaw si Dukk Yun, ang iyang pamilya malipayon ug siya, iyang asawa, ug ilang tulo ka anak nag-alagad sa Diyos sa bug-os panahon.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 13]

Ang sayo nga pagtambal makasumpo sa kadaot sa atay

[Blurb sa panid 14]

Tungod sa kahadlok nga pagalikayan, daghan dili magpaeksamin o motug-an nga sila dunay HBV

[Kahon sa panid 12, 13]

 UNSANG MATANGA KINI SA HEPATITIS?

Lima ka virus ang gituohan nga maoy hinungdan sa hepatitis, ang tulo sa labing komon mao ang gitawag nga A, B, ug C. Ang ubang virus gituohan nga mao poy hinungdan. Ang mga simtoma sa tanang matang sa hepatitis kaamgid nianang sa trangkaso ug posibleng lakip o dili lakip ang sakit nga jaundice. Daghang tawo, ilabina mga bata, walay makitang mga simtoma. Kon bahin sa hepatitis B ug hepatitis C, lagmit daot na ang atay dihang motungha ang mga simtoma.

HEPATITIS A VIRUS (HAV)

Ang HAV makita diha sa hugaw sa tawo nga duna niining sakita. Ang virus mabuhi diha sa parat o tab-ang nga tubig ug sa yelo. Ang tawo matakboyan ug HAV kon

● Makakaon ug kinilawng isda o kinhason gikan sa dagat nga nahugawan sa kinalibang sa tawo o makainom ug tubig nga dunay virus

● Makigduol sa tawo nga duna niining sakita o makigsalog pangaon, pag-inom, o paggamit sa iyang kutsara ug plato

● Dili manghunaw pag-ayo human mangasilyas o kon mag-ilis ug dayaper sa bata nga duna niining sakita o sa dili pa magluto

Ang HAV mopahinabog grabe apan sagad dili molaygay nga sakit. Halos sa tanang kaso, mapatay ra sa lawas ang virus sulod sa pipila ka semana o bulan. Walay espesipikong paagi sa pagtambal gawas sa pahulay ug igong nutrisyon. Ang ilimnong alkoholiko, ug mga tambal nga makapahago sa atay, sama sa acetaminophen, dili angay tomaron hangtod matino sa doktor nga ang atay naayo na gayod. Ang tawo nga natakboyan ug HAV dili matakboyan niini pag-usab apan matakboyan ug laing matang sa hepatitis. Ang bakuna makapatay sa virus nga hepatitis A.

HEPATITIS B VIRUS (HBV)

Ang HBV makita diha sa dugo, tulos, ug inagos sa babaye nga duna niining sakita. Ang virus motakod kon kining maong mga pluwido makasulod sa lawas sa tawo nga wala pay mga antibody batok niining sakita. Ang virus motakod kon

● Matawo gikan sa inahan nga dunay HBV ug mapasa kini ngadto sa masuso

● Mogamit ug mga instrumento sa doktor, sa dentista, dagom nga gamiton sa pagpatik sa panit nga dili esterilisahon ug maayo

● Magpulihayg gamit ug dagom sa indyeksiyon, labaha, limbas o pangputol sa kuko, sepilyo, o bisan unsa nga makapasa bisan sa giming kaayong dugo diha sa mga samad

● Makigsekso sa tawong dunay HBV

Ang mga doktor nagtuo nga ang HBV dili mapakaylap sa mga insekto, o sa pag-ubo, pagkaptanay ug kamot, paggakos, paghalok sa aping, pagpasuso, o sa pakigsalog pangaon, pag-inom, paggamit ug chopstick, o plato ug kutsara. Ang kadaghanan sa mga adulto maayo ra gikan sa grabeng HBV ug dayon dili na matakboyan niini pag-usab. Ang gagmayng bata peligrong matakboyan niini nga molaygay ug dugay. Kon dili matambalan, ang laygay nga hepatitis B makadaot sa atay ug makamatay. Ang bakuna makasanta sa hepatitis B.

HEPATITIS C VIRUS (HCV)

Ang HCV manakod sama nianang sa HBV apan sagad pinaagi sa dagom sa indyeksiyon nga dunay virus. Walay bakuna alang sa hepatitis C. e

[Footnote]

[Kahon sa panid 14]

PAGSANTA SA PAGKAYLAP SA HBV

Bisag ang HBV nakaapektar sa mga tawo sa tibuok kalibotan, halos 78 porsiyento niadtong dunay hepatitis B nagpuyo sa Asia ug sa mga isla sa Pasipiko. Sa kadaghanang dapit sa maong rehiyon, 1 sa matag 10 duna niining sakita. Nakuha sa kadaghanan kanila ang virus sa gisabak pa sila o kaha sa bata pa, sila natakdan sa ubang mga bata. Ang epektibong bakuna alang sa mga masuso ug sa uban nga mameligrong matakdan makatabang sa pagsanta sa pagkaylap niining sakita. f Sa dapit nga gipamakunahan ang mga tawo, mius-os ang gidaghanon sa natakboyan niini.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Si Dukk Yun uban sa iyang asawa ug tulo ka anak

[Picture Credit Line sa panid 12]

© Sebastian Kaulitzki/Alamy