Nagkadaiyang Matang sa Kinabuhi Diha sa Upper Amazon

I-PLAY

Nagkadaiyang Matang sa Kinabuhi Diha sa Upper Amazon

NALUKOP ug kalasangan ang tiilan sa kabukiran sa Andes sa Peru ngadto sa sidlakan sa kontinente sa South America nga may gilay-ong mga 3,700 kilometros. Kining halapad nga berdeng kakahoyan misangko sa asul nga Atlantic Ocean.

Ang usa ka bahin niini nga kalasangan—nga gitawag ug Amazon—anaa sa Peru. Nag-okupar kini sa halos 60 porsiyento sa maong nasod. Bisan pag gamay lang ang namuyo dinhi, daghan kaayong tanom ug hayop ang nabuhi ilalom sa mga kahoy nga may gihabogong 35 metros. Gani, ang Amazon mao ang usa sa kinadaghanag tanom ug hayop sa tibuok kalibotan. Kapin sa 3,000 ka matang sa alibangbang ang makita dinhi. Mga 4,000 ka klase sa orkids ang nagdayandayan sa kakahoyan ug kapin sa 90 ka matang sa bitin ang anaa sa mga sanga ug sa kasagbotan sa kalasangan. Gibanabana usab nga dunay 2,500 ka klase sa isda—sama sa piranha ug electric eel—ang nagpuyo sa mga suba ug sapa.

Ang kinadak-ang suba mao ang Amazon River. Sa ubang bahin sa kalasangan, 2.5 ngadto sa 3 metros ang gidaghanon sa ulan matag tuig, maoy hinungdan nga ang Amazon River ug ang 1,100 ka suba nga nakonektar niini moawas ngadto sa kalasangan. Ang kainit ug kaumog mopatunghag alisngaw nga kinaham sa mga tanom. Talagsaon kining lugara kay manubo gihapon ang mga tanom bisag dili maayo ang klase sa yuta.

Gigikanan sa mga Tribo

Wala gayoy ganahan mopuyo sa ingon niini nga lugar. Apan ang mga arkeologo nagtuo nga gatosan ka tuig kanhi, minilyon ang nagpuyo duol sa Amazon River. Sa pagkakaron, mga 300,000 ka tawo—nalangkoban sa kapig 40 ka tribo—ang nagpuyo sa bahin sa Amazon nga sakop sa Peru. Gituohan usab nga 14 niini nga mga tribo ang wala gayoy kontak sa sibilisasyon. Kini nga mga tribo mipuyo kadiyot uban sa mga “sibilisadong” tawo, apan sa ngadto-ngadto sila mipuyo sa kinasuokang bahin sa kalasangan aron makalikay sa sibilisasyon.

Asa gikan kining mga tawhana ug kanus-a sila nagsugod ug puyo sa kalasangan? Gibanabana sa mga eksperto nga gatosan ka siglo una pa matawo si Jesus, ang mga tawo nga unang miabot dinhi naggikan sa amihanan. Ang mga Jivaro (gidungog nga mamunggot ug ulo sa kaaway ug ilang pakupsan) naggikan sa Caribbean; ug ang mga Arawak naggikan sa Venezuela. Gituohan usab nga ang ubang tribo naggikan sa Brazil sa sidlakan ug sa Paraguay sa habagatan.

Pag-abot nila didto, kadaghanan kanila duna nay giangkon nga mga teritoryo diin sila mangayam ug manguhag pagkaon. Nananom usab silag balanghoy, sili, saging, ug mais sa ilang dili-tabunok nga yuta. Ang mga historyanong Katsila nag-ingon nga ang ubang tribo organisado, nakagamag mga bodega sa pagkaon, ug duna silay pamaagi sa pagbuhig ihalas nga mga mananap.

Managlahi nga mga Kultura

Niadtong katuigan sa 1500 ug 1600, gisakop sa mga Katsila ang Amazon. Wala madugay nangabot usab ang mga misyonaryong Heswita ug Franciscano aron kabigon ang mga nitibo nga mahimong Katoliko. Ang mga misyonaryo naggamag mga mapa nga nakaengganyo sa mga taga-Europe sa pag-adto sa Amazon. Ugaling lang, ang maong mga misyonaryo nakadalag sakit ug uban pang kadaot.

Pananglitan, sa 1638 dihay gisugdan nga misyon sa dapit nga gitawag karon ug Maynas Province. Gigrupo-grupo sa mga misyonaryo ang mga nitibo ug ilang giusa bisan ang magkaaway nga mga tribo ug gipugos sila nga magkinabuhi ingong usa ka komunidad. Duna bay maayong katuyoan ang mga misyonaryo? Sanglit ang mga nitibo giisip nga ubos ug ignorante, gihimo silang ulipon sa mga misyonaryo ug Katsila. Libolibo ka nitibo ang namatay sa tipdas, kabahong, dipterya, ug sanla nga ilang nakuha sa mga taga-Europe. Libolibo sab ang namatay sa gutom.

Daghang nitibo mieskapo sa misyon nga giorganisar sa mga Katoliko, ug daghang misyonaryo ang gipamatay. Sa pagkatinuod, dihay panahon sa unang mga dekada sa katuigan sa 1800 nga usa na lang ka pari ang nabilin sa Amazon.

Paagi sa Ilang Pagkinabuhi Karon

Daghang nitibo ang nagkinabuhi gihapon karon sumala sa ilang tradisyon. Pananglitan, gisunod gihapon nila ang ilang naandang paagi sa pagtukod ug balay—ang pangunang materyales mao ang mga kahoy nga ilang gipamutol gikan sa kalasangan ug bungbongan nilag sulirap ug uban pang mga dahon. Sanglit habog ang haligi sa ilang mga balay, ang tinuig nga baha dili makaapektar kanila ug dili basta-bastang masudlan ug bangis nga mga hayop.

Ang mga tribo lainlaig paagi sa sininaan ug pagdayandayan sa ilang lawas. Ang mga lalaki ug babaye nga nagpuyo sa hilit nga mga bahin sa kalasangan nagsul-ob ug bahag o mugbong sayal nga linala, samtang ang ilang mga anak way sapot. Kadtong kanunayng makig-uban sa sibilisadong mga tawo nakasundog sa ilang sininaan. Ang pipila ka nitibo nagpabuho sa ilang ilong o dalunggan ug ila kanang taorag singsing, tukog, bukog, o balhibo. Ang uban, sama sa mga Mayoruna, magpabuho sa ilang aping. Ang ubang mga Tucuna ug Jivaro magpalimbas sa ilang ngipon. Daghang nitibo ang magpatangtang ug mga balhibo sa lawas ug magpabutang ug patik.

Ang mga taga-Amazon nakailag libolibong matang sa tanom ug ang lasang maoy nagsilbing ilang botika. Dinhi sila mokuhag tambal sa pinaakan sa bitin, suka-kalibang, sakit sa panit, ug uban pa. Sa wala pa madiskobrehi sa mga taga-laing nasod ang goma, naggamit na ang mga taga-Amazon ug tagok sa kahoyng goma sa paggamag mga bola ug pagbulit sa mga basket aron dili mabasa. Sa kalasangan usab sila manguhag materyales alang sa transportasyon ug komunikasyon. Pananglitan, ang mga lalaki mamutol ug kahoy nga ilang himoong sakayan diha sa mga suba. Maggama usab silag kahoyng tambol nga maoy ilang gamiton sa pagpasag mensahe sa lagyong dapit pinaagi sa pagtambol niana!

Naimpluwensiyahan sa mga Albularyo ug Patuotuo

Ang mga molupyo sa Amazon nagtuo nga daghang kalag ang magsuroy-suroy sa kalasangan magabii, duna usay mga espiritu nga mohatag ug sakit, ug mga diyos nga nag-atang sa ilang mabiktima diha sa mga suba. Tagda pananglitan ang Aguaruna, usa sa kinadak-ang tribo sa Peru. Sila nagsimba ug lima ka diyos: “Amahang Manggugubat,” “Amahang Tubig,” “Inahang Yuta,” “Amahang Adlaw,” ug usa ka “Amahang albularyo.” Daghan ang nagtuo nga inigkamatay sa tawo, siya mahimong tanom o hayop. Kay mahadlok nga masuko ang mga espiritu, ang mga nitibo dili mopatay ug pipila ka matang sa mananap ug mangayam lamang sila kon gikinahanglan.

Ang mga albularyo maoy nagdumala sa relihiyon ug katilingban sa mga nitibo ug sila mogamit ug mga tanom nga makapadeliryo samtang manambal o managna. Ang ubang taga-baryo moduol kanila aron magpatambal, magpatagna bahin sa ilang pagpangayam ug pagpanguma, ug sa ilang kaugmaon.

Nameligro ba Kining Mapapas sa Mapa?

Ang Amazon paspas nga nagakadaot tungod sa paggamag mga karsada, pag-uma, ug pagtanom ug coca. Tungod sa ilegal nga pagtroso, mga 590 ka ektaryang kalasangan ang maupaw matag adlaw! Ang pagmina ug ang ilegal nga produksiyon sa cocaine nakadaot usab sa tanang suba nga nakonektar sa Amazon River.

Sa pagkatinuod, ang mga nitibo sa Amazon apektado usab sa gitagna sa Bibliya nga “makuyaw nga mga panahong lisod sagubangon.” (2 Timoteo 3:1-5) Nameligro bang mapapas sa mapa ang Amazon? Ang Bibliya nagpasalig nga dili kana mahitabo. Sa dihang magmando na ang Gingharian sa Diyos, ang tibuok yuta mahimong paraiso, nga maoy katuyoan sa atong Maglalalang.—Isaias 35:1, 2; 2 Pedro 3:13.

[Hulagway sa panid 16]

Amazon River

[Hulagway sa panid 17]

Ang tribong Aguaruna nagsimbag lima ka diyos

[Hulagway sa panid 17]

Mga babaye sa tribong Lamas

[Hulagway sa panid 18, 19]

Nitibo sa Amazon nga naggamit ug pusil nga de-tutho nga may talinis nga bala

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 18]

Payag sa mga nitibo

[Hulagway sa panid 19]

Tungod sa ilegal nga pagtroso, mga 590 ka ektarya sa kalasangan ang maupaw matag adlaw

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa panid 16]

[Picture Credit Lines sa panid 17]

PAGMATA!