Sa Dihang ang Adlaw Mipula

NIADTONG ting-init sa 1783, dihay katingad-ang gabon nga nagtabon sa dakong bahin sa Amihanang Hemispera sulod sa pipila ka bulan. Ang adlaw pula kaayong tan-awon, ang mga tanom nangalaya, ug daghan kaayong tawo ang nangamatay. Gani, gibanabana nga ang maong gabon mikalas sa kinabuhi sa libo-libong tawo sa France ug England. Daghan kaayo ang nagsakit—ang mga mag-uuma nalisdan sa pagpangitag trabahante nga moani sa ilang mga tanom nga wala maapektohi.

Gikaingon nga sa milabayng usa ka libo ka tuig, ang maong gabon maoy “usa sa labing talagsaong panghitabo sa klima nga resulta sa paglihok sa higanteng mga bato ilalom sa yuta.” Apan niadtong panahona, ang mga taga-Iceland ray nahibalo sa hinungdan—usa ka dakong liki sa yuta mibuto samag bolkan ug matod pa sa mga eksperto kana mahitabo kas-a lang sa pipila ka siglo. Siyempre, ang Iceland mao ang grabeng naapektohan, ug gibanabana nga 20 porsiyento sa mga molupyo didto ang nangamatay.

Ang Pagbuto sa Laki Fissure

Niadtong Hunyo 8, 1783, namatikdan sa mga molupyo sa Síða sa habagatang Iceland nga nag-alboroto ang Laki fissure o dakong liki sa yuta. Sanglit nakita man sa daghang nasod ang gabon nga binuga sa maong pagbuto, namonitor sa mga tigdukiduki ang eksaktong direksiyon niana matag adlaw. Ang usa sa nakasaksi nga taga-Iceland nga si Jón Steingrímsson nakakitag “itom nga gabon” gikan sa amihanan. Midulom ang palibot, ug ang yuta napunog pinong abo. Dayon milinog ug mitay-og ang yuta. Siya miingon nga usa ka semana sa ulahi, “dihay samag kalayo nga miagos sa Skaftá [River],” ug naugdaw ang tanan nga giagian niini. Walo ka bulan nga gitala ni Steingrímsson ang matag detalye sa maong panghitabo.

Ang maong pagbuto gitawag ug continental flood basalt eruption, diin ang 27-kilometros nga liki sa yuta mibugag nagbaga nga lapok sa gidaghanong 15 kilometro kubiko, ug mao kini ang kinadaghanang binuga kon itandi sa tanang narekord nga pagbuto sa bolkan! Ang nagbaga nga mga bato miulbo sa gitas-ong gatosan ka metros, ug ang nagbaga nga lapok miagos ug mga 80 kilometros gikan sa fissure, ug miabot ug 580 kilometro kuwadrado ang natabonan niana ug napuno ang Skaftá River.

Pagkasunod tuig, ang mga abo ug makahilong kemikal nga napondo diha sa kasagbotan sa Iceland mipatay ug kapin sa 50 porsiyento sa mga baka ug mga 80 porsiyento sa mga kabayo ug karnero. Daghan ang gipanggutom. Gibanabana nga ang Laki fissure mibuga ug 122 milyones ka toneladang sulfur dioxide diha sa hangin, ug misagol kana sa panganod. Tungod niana, naporma ang mga 200 ka milyong tonelada sa alindahaw nga asido. a

Epekto Niini sa Lagyong mga Dapit

Sa ting-init nianang tuiga, gipadpad sa hangin ang maong makahilong gabon ngadto sa lagyong dapit. Sa Britain ug France, nakita sa mga tawo ang usa ka “talagsaong gabon” nga wala pa gayod nila makita sukad. Kini nanimahong asupre ug daghan ang naglisod pagginhawa, nagkalibag dugo, gilabdag ulo, gipiskat, gisakitag tutonlan, ug uban pa. Ang bagang gabon  sa sulfur dioxide ug sulfuric acid mipatay sa mga bata ug tigulang.

Ang usa ka report sa Germany miingon nga sulod lang sa usa ka gabii nangalaya ang dahon sa mga kahoy diha sa daplin sa Ems River tungod sa maong gabon. Sa England, mikuyos ug morag nasunog ang dahon sa mga tanom. Ingon niana usab ang nahitabo sa France, Hungary, Italy, Netherlands, Romania, Scandinavia, ug Slovakia. Gani, nakita ang maong gabon sa lagyong mga dapit sama sa Portugal, Tunisia, Syria, Russia, kasadpang China, ug Newfoundland.

Ang baga nga gabon nakaapektar usab sa temperatura kay dili na makalusot ang sidlak sa adlaw. Niadtong 1784, ang Europe mas bugnaw ug mga dos grado Celsius kay sa aberids nga temperatura didto sa katuigan sa 1850 hangtod 1900. Ang Iceland mas mibugnaw ug halos singko grado Celsius. Ang tingtugnaw sa North America niadtong 1783/1784 misamot ka bugnaw, nga tungod niana dihay dagkong bloke sa yelo nga “nanglutaw sa Mississippi . . . paingon sa Gulpo sa Mexico.”

Ang pipila ka eskolar nagtuo nga ang hinungdan kon nganong hapit mapuo ang mga Kauwerak, nga usa ka tribong Inuit sa amihanan-kasadpang Alaska, maoy tungod sa gutom nga resulta sa pagbuto sa Laki fissure. Makita diha sa annual ring sa mga kahoy ang ebidensiya nga ang ting-init sa Alaska sa 1783 mao ang kinabugnawang ting-init sa maong lugar sulod sa kapig 400 ka tuig. Sa pagkatinuod, diha pa ganiy estorya ang mga Kauwerak bahin sa tuig diin ang ting-init natapos sa Hunyo dayon misunod ang grabeng katugnaw ug kagutom.

Ang Laki Fissure ug ang mga Tawo Karon

Ang maong kalamidad sa 1783 halos nakalimtan na, lagmit tungod kay dugay na kaayo kadtong nahitabo ug kadtong nakasaksi niana wala mahibalo sa hinungdan. Apan sa Iceland, ang pagbuto sa Laki fissure mao ang kinagrabehang kalamidad sa kinaiyahan nga nahitabo sa maong nasod.

Ang uban nagtuo nga kadto nga kalamidad maoy silot gikan sa Ginoo. Apan ang Bibliya wala magtudlo niana. (Santiago 1:13) Dili silotan sa Diyos ang mga matarong kondili ang mga daotan lamang, kay “ang tanan niyang dalan hustisya.” (Deuteronomio 32:4) Sa umaabot ipasundayag sa Diyos ang iyang hustisya sa talagsaong paagi sa dihang iyang hukman ang katawhan. Ang Bibliya nag-ingon nga iyang wagtangon ang tanang hinungdan sa kamatayon ug pag-antos lakip na ang natural nga mga kalamidad.—Isaias 25:8; Pinadayag 21:3, 4.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 14, 15]

Hulagway sa Laki fissure nga kuha gikan sa itaas

[Hulagway sa panid 14, 15]

Nagbagang lapok nga miulbo

[Hulagway sa panid 15]

Ang hulagway sa Iceland nga kuha sa satelayt

[Picture Credit Lines sa panid 14]

Lava fountain: © Tom Pfeiffer; aerial photo: U.S. Geological Survey; satellite photo: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC