“Nawalang Kalibotan” sa Bolivia

NIADTONG 1906 ang presidente sa Royal Geographical Society sa Britanya miingon kang Koronel Percy Harrison Fawcett nga dako kaayog potensiyal nga madato ang Amerika del Sur. Nagduso ug tsart sa atubangan ni Fawcett, siya miingon: “Tan-awa ra god ni! Daghan kinig blangkong luna kay wala pa kaayoy impormasyong nahipos bahin niining dapita.” Dayon iyang gitanyagan ug trabaho ang koronel sa pagsuhid niining dapita. Gidawat kini ni Fawcett.

Diha sa iyang mga rekord gihubit ni Fawcett ang bagag lasang nga kabukiran nga nailhan karon nga Huanchaca Plateau sa Bolivia. Iyang gitawag kining lugara nga “usa ka nawalang kalibotan.” a Nagtuo ang uban nga ang mga rekord ni Fawcett bahin niining dapita ug ang mga letrato nga iyang nakuha maoy nakadasig sa bantogang magsusulat sa Britanya nga si Sir Arthur Conan Doyle sa pagsulat sa sugilanong The Lost World, nga nag-asoy sa kalibotan kono sa mga aliwas ug sa kuyaw kaayong mga dinosaur nga gituohang buhi gihapon hangtod karon. Lakip niining wala pa kaayo matandog nga bahin sa Amazonia mao ang nindot kaayong Noel Kempff Mercado National Park, nga gihimong usa ka World Heritage nga lugar sa tuig 2000. b

Ang parke maoy halos wala pa gayod matandog nga kalasangan nga may luna nga kapin sa 15,000 kilometro kuwadrado ug kini nahimutang sa amihanan-sidlakan sa Bolivia sa utlanan sa Brazil. Kini gilangkoban ug lima ka dapit: kalasangan sa mga kahoyng magpabiling berde ang dahon, kalasangan sa mga kahoyng modagdag ang dahon, kamingawan, kalamakan, ug katunggan. Ang Huanchaca Plateau pa lang maoy 5,180 kilometro kuwadrado na nga balason nga pangpang nga 550 metros ang gihabogon ug may gilapdon nga moabot ug mga 150 kilometros gikan sa kasadpang utlanan ngadto sa silangang utlanan sa parke. Ang tubig sa 20 ka busay, nga naglakip sa Salto Susana Falls, Arco Iris Falls, Federico Ahlfeld Falls, Gemelas Falls, ug El Encanto Falls, naggikan sa mga suba sa kabukiran ug sa kapatagan.

Ang Among Kulbahinam nga Panaw

Ang parke nakadani sa mga turista nga interesadong motan-aw ug kinabuhi sa lasang, ug daghan kanila gikan pa sa Santa Cruz, Bolivia. Nakadesisyon kami sa pagbiyahe ug 700 kilometros sakay sa among kaugalingong sakyanan aron matan-aw pag-ayo ang kabanikahan sa Bolivia. Sa among unahan nakakita kamig morag panganod sa nagkalainlain ug kolor nga mga dahon nga naglihok-lihok. Apan ang “mga dahon” nga among nakita mga alibangbang diay, ug dili lang kami ang nakakita niini. Daghang gutom nga mga tiki ang nagbahasbahas, nga nanukob sa ilang alaot nga mga biktima.

Pag-abot namo sa parke, among nailaila ang among giya, si Guido, sa baryo sa La Florida, diha sa tampi sa Paragua River. Giubanan kami ni Guido ug gisakayg lansa ang among sakyanan patabok sa suba, ug mipaingon kami sa kampo sa Los Fierros nga dili ra kaayo layo. Sa among pagpaingon didto nakakita kamig irong ihalas ug usa ka tuktor—usa ka matahom nga langgam nga misakdap sa among atubangan.

Pagkabuntag nakamata kami sa kasaba sa mga langgam—upat ka periko nga asul-ug-dalag  ug kolor nga nagbatog sa kahoy sa gawas sa among kabin. Kami morag ilang gisultihan, “Maayong pag-abot!” Kining nindot kaayo nga pagsugod sa among unang adlaw sa parke nagpakita nga seguradong malingaw gayod kami sa among pag-anhi dinhi.

Nagkalidadis Lang ang mga Mananap

Ang Noel Kempff Mercado National Park dunay kapin sa 600 ka matang sa langgam, 139 ka nagkalainlaing mananap nga sus-an (kinadaghanan diha sa tibuok Amerika del Norte), 74 ka matang sa reptilya, ug tingali mga 3,000 ka matang sa alibangbang—gawas pa sa daghan kaayong mga insekto. Lakip niining mga langgama mao ang 20 ka lainlaing matang sa periko, agila, banog, ug maya. Ang taga-didto nga eksperto bahin sa mga langgam ug tigbantay sa lasang nga si Nick Acheson nag-ingon kanamo nga “ang talagsaong mga matang sa langgam sama sa pulahon ug kilid nga pygmy-tyrant ug ang itom ug brawon nga seedeater maoy gidugokan sa mga turista gikan sa tanang suok sa kalibotan.”

Lakip sa daghang mananap nga sus-an mao ang mga anteater, lobo, jaguar, peccary, tapir, ug mga osa. Ang mga suba diha sa parke daghan usab ug kinabuhi, lakip ang 62 ka matang sa mananap nga mabuhi sa tubig ug mamala, ug 254 ka matang sa isda, maingon man mga buayang gagmay, dagkong otter, capybara, ug pulahong mga lumod. Ang parke paraiso gayod alang sa mga mahigugmaon sa kinaiyahan!

Tungod sa mga leyon, tigre ug uban pang kamatang niini nga mga mananap diha sa Amazon, nahadlok ang mga turista ug kami usab. Giestoryahan kami sa tigdumala sa kampo sa Los Fierros bahin sa una niyang gabii diha sa parke. “Nakamata ako sa tungang gabii nga mibati nga morag dunay nagtan-aw nako,” matod pa niya. “Mitan-aw ako sa bentana sa akong kabin ug nakakitag jaguar nga nagtutok nako, nga eskrin lang ang nag-ulang kanamo! Kay nahadlok, didto ako natulog sa kasilyas.” Nahadlok na pod hinuon mi!

Apan miingon ang tigdumala: “Akong nahibaloan nga kining usyoso nga jaguar tigduaw magabii apan dili mangunsa. Sa alangaang nga mga adlaw, ang jaguar kasagarang mosulod sa kampo ug molubog diha sa bugnawng sementadong balkon sa kabin. Siyempre, kinsa ba goy dili mahadlok ana? Kaniadto magdala-dala kamig riple ilabina kon kami dunay isuroy magabii, apan karon dili na. Ang kinaiya sa mga mananap wala mausab; ang among tinamdan kanila maoy nausab.” Bisan pa niana, iya kaming gipasidan-an nga kinahanglan gihapon kaming magbantay.

Pagsuot sa Lasang Paingon sa El Encanto Falls

Ang parke daghan kaayog nindot nga mga busay. Sayo kami nga migikan uban kang Guido, nga among tiggiya, paingon sa El Encanto Falls, nga ang tubig nag-ambak ug 80 metros gikan sa Huanchaca Plateau. Sa gibaktas namo ang sayis kilometros nga bagang kalasangan, among nakita ang mga spider monkey ug howler monkey nga nagkumpayot sa kakahoyan. Eksakto kaayo ang mga ngalan niining mga unggoya—kay ang mga spider monkey tag-as kaayog mga kamot ug tiil, ug ang mga howler monkey lanog kaayog tingog nga moabot ug mga tres kilometros! Sa unahan,  ang pulag-dughan nga langgam nga piping-guan, nga morag pabo, mikalit ug tabok sa among giagian nga nangitag ipamahaw. Gitudlo ni Guido ang mga tunob diha sa tampi sa duol nga sapa. Nailhan niya ang mga tunob sa duha ka matang sa osa, ug ang mga tunob usab sa tapir, jaguar, ug cougar. Nakamatikod kami nga daghang mananap ang nagtan-aw kanamo gikan sa ilang gitagoan ug nga kining dapita nagkisaw maadlaw man o magabii.

Kining mga mananapa daghag katagoan kay ang parke baga kaayog mga tanom. Gibanabana nga mga 4,000 ka matang sa tanom ang nanubo dinhi, lakip sa 100 ka klaseng orkid, ug nagkalidadis nga mga kahoy, pako, bromeliad, ug mga bagon. Ginindotan kaayo kami sa nagkalidadis nga mga kolor sa mga tanom ug among gidimdim ang kahumot sa palibot samtang nangaon kamig lami nga mga prutas nga nanubo sa daplin sa dalan. Nakakaon kami ug bunga sa mangaba ug passion fruit.

Dayon samtang nanabok sa sapa, may nadunggan kami nga nagbusagak nga tubig gikan sa layo, nga nagkakusog sa nagkaduol kami. Unya sa kalit mihawan ang among atubangan, ug diha sa among tungod nagbantaaw ang nindot kaayo nga El Encanto Falls, nga ang ubos nga bahin niini natabonan ug gabon. Ang bato nga kilid sa tin-aw kaayong linaw gipanuboag mga pako ug bromeliad. “Sa init nga mga panahon,” miingon si Guido, “ang mga unggoy manganaog aron mangaligo.” Giinitan kami mao nga nangaligo usab kami, nga nagdimdim sa kalinaw niining matahom nga dapit ug sa nindot paminawon nga pagbusagak sa busay.

Pagpanalipod—Ang Kabilin ni Noel Kempff Mercado

Ang tigpanalipod nga si Noel Kempff Mercado namatay niadtong 1986. Bisan pa niana, ang iyang tahas sa pagpanalipod niining bahina sa Bolivia nagpadayon. Sa 1996 ang gobyerno sa Bolivia ug sa Amerika nagkauyon sa pagpanalipod sa 880,000 ka ektaryang lasang ug sa pagpasiugdag limitadong pag-ugmad niining dapita aron mamenosan ang mga pagbuga ug greenhouse gas sa ubang bahin sa kalibotan. Pagka-1997, gisugdan sa gobyerno sa Bolivia ug sa tulo ka kompaniya sa enerhiya ang Noel Kempff Climate Action Project, nga miresulta sa pagtapos sa lisensiya sa pagpamutol ug kahoy diha sa 880,000 ka ektaryang lasang. Kining dapita gidugang sa parke, busa nadoble ang gidak-on niini.

Ang among pagbisita niining maanindot nga dapit nakapasamot sa among pagpabili sa Maglalalang ug sa katahom ug sa kadaiyahan sa kinabuhi nga iyang gibutang dinhi sa planetang Yuta. Ang Salmo 104:24 nag-ingon: “Pagkadaghan sa imong mga buhat, Oh Jehova! Sa kaalam gibuhat mo silang tanan. Ang yuta napuno sa imong mga binuhat.” Hinay-hinay namong gilibot kining maanindot nga “nawalang kalibotan” aron madimdim ang katahom sa kinaiyahan. Kami walay gihimong kadaot niining dapita, igo lang kaming nanguhag mga letrato agig handomanan.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 16]

Purpura ug pula nga orkid

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang Ahlfeld Falls, diha sa nasodnong parke

[Hulagway sa panid 17]

Mga periko

[Hulagway sa panid 17]

El Encanto Falls

[Picture Credit Line sa panid 15]

Aerial: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com

[Picture Credit Line sa panid 17]

Orchid, Ahlfeld Falls, and macaws: ® 2004 Hermes Justiniano/BoliviaNature.com