Seda​—“Ang Rayna sa mga Panapton”

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA JAPAN

ANG pipila sa labing maanindot nga sinina sa kalibotan—lakip ang kimono sa Japan, ang sari sa India, ug ang hanbok sa Korea—parehas ug panaptong gigamit. Kasagaran, kini gama sa sinawon nga seda nga gidungog nga mao ang rayna sa mga panapton. Ang mga tawo sa tibuok kalibotan, gikan sa mga harianon sa karaang panahon ngadto sa ordinaryong mga tawo karon, nadani gayod sa kaanindot sa seda. Apan kaniadto kini dili mabatonan sa tanang dapit.

Sa karaang panahon, ang Tsina lamang ang makamaong mogama ug panaptong seda. Walay nahibalo kon unsaon kini paggama, ug ang si bisan kinsa sa Tsina nga motug-an nga kini ginama sa hilo sa ulod patyon tungod sa pagkahimong traydor. Kay mga Intsik man lang ang makamaong mohimog seda, siyempre kini medyo mahal. Sa tibuok Imperyo sa Roma, pananglitan, ang seda mahal kaayo.

Sa ngadto-ngadto, ang Persia maoy nagkontrolar sa tanang seda nga gipamaligya sa Tsina. Apan, kini mahal gihapon kaayo, ug ang mga paningkamot nga dili ipaagi sa Persianhong mga negosyante ang pagpalit ug seda wala mosaler. Dayon, si Emperador Justinian sa Byzantium nakahunahuna ug paagi. Sa mga 550 K.P., siya nagpadalag duha ka monghe nga may sekretong misyon ngadto sa Tsina. Paglabay ug duha ka tuig sila mipauli. Gitago diha sa lungag sa ilang sungkod nga kawayan ang dugay nang gipaabot nga bahandi—mga itlog sa ulod nga mogamag hilo nga seda. Ang sekreto nabutyag. Ang giakop-akop nga paggamag seda natapos.

Ang Paagi sa Paggamag Hilo

Ang hilo nga seda ginama sa mga ulod, o mga hantatalo sa anunugba nga gitawag ug silkworm. Daghang matang sa mga ulod ang mogamag hilo nga seda, apan ang siyentipikanhong ngalan sa ulod nga mogamag primera-klaseng hilo nga seda mao ang Bombyx mori. Daghan kaayong ulod ang gikinahanglan sa paghimog panaptong seda, nga gumikan niini naugmad ang sericulture o pagbuhig mga ulod. Ang pamilya ni Shoichi Kawaharada nga nagpuyo sa Gunma Prefecture, sa Japan, maoy usa sa duolan sa 2,000 ka panimalay niining nasora nga nagpadayon niini nga pangita nga kuti kaayo. Ang iyang duha ka andanang balay, nga gituyo pagtukod alang sa sericulture, nahimutang sa kabakiliran nga nag-umbaw sa mga punoan sa mulberry (1).

Ang baye nga ulod mangitlog ug kutob 500 ka itlog, ang matag usa niini samag  gidak-on sa ulo sa dagom (2). Paglabay ug mga 20 ka adlaw, ang mga itlog mapusa. Ang gagming nga mga ulod kusog kaayong mokaon. Sa adlaw ug gabii, sila magpunay ug kaon ug lunlon mga dahon sa mulberry (3, 4). Sulod lamang sa 18 ka adlaw, ang mga ulod modako kutob 70 ka pilo kay sa ilang orihinal nga gidak-on ug upat ka beses nang nagluno.

Duolan sa 120,000 ka ulod ang gibuhi ni Gn. Kawaharada. Ang ilang tingog nga naningaon sama gayod ug tingog sa kusog nga ulan nga nangatagak sa mga dahon. Sa dihang modako na ang ulod, ang timbang niini moabot ug 10,000 ka pilo sa orihinal nga timbang niini! Karon andam na kini sa paghabol ug iyang cocoon o bayanan.

Hilom nga mga Tighabol

Sa dihang hingkod na, ang lawas sa ulod mosihag, nga nagpaila nga panahon na sa paghabol ug hilo. Sa dihang ang mga ulod maghiwasa ug magsugod sa pagpangitag dapit nga kataptan sa ilang mga balayan, sila andam na nga ibutang diha sa mga kahon nga gikuwarto-kuwarto. Didto, ilang ibuga ang ilang pino, puti nga hilo (5), ug maputos ug seda ang ilang lawas.

Puliki kaayo niining panahona si G. Kawaharada, kay ang tanang 120,000 ka ulod halos magdungan sa paghabol. Ang naglinya-linyang mga kahon gibitay diha sa bugnaw, hanginong lawak sa atop sa ikaduhang andana sa balay (6).

Kasamtangan, may katingalahang nagakahitabo sulod sa ulod. Ang nahilis nga kinaong mga dahon sa mulberry mahimong fibroin, nga usa ka matang sa protina nga ipondo diha sa duha ka glandula nga ang gidak-on samag sukod sa ulod. Sa dihang ang fibroin iduso diha niini nga mga glandula, kini sapawan ug pilit-pilit nga substansiya nga gitawag ug sericin. Sa dili pa mogula gikan sa baba sa ulod, duha ka fibroin nga mga lanot-lanot magkatapot tungod sa sericin. Sa dihang mahanginan, kining likido nga hilo mogahi nga mahimong lanot.

 Ang ulod dili mohunong pagbubod ug hilo sa iyang tibuok lawas hangtod mahurot ang tanang likido. Ang ulod maghabol ug hilo sa gikusgong mga 10 ug 15 ka pulgada matag minuto, nga sa samang higayon ang ulo niini iyang itabyog-tabyog. Usa ka artikulo nagbanabana nga sa makatapos na kini ug himog balayan, ang ulod nakatabyog-tabyog na sa iyang ulo ug mga 150,000 ka beses. Human sa paghabol sulod sa duha ka adlaw ug duha ka gabii, ang ulod nakagama nag hilo nga mosukod ug 1,500 metros. Kana maoy upat ka pilong gitas-on sa usa ka habog kaayong bilding!

Sa usa lamang ka semana, si G. Kawaharada moani ug 120,000 ka balayan, nga dad-on sa laing dapit aron iproseso. Moabot ug mga 9,000 ka balayan ang gikinahanglan aron makahimog usa ka kimono ug mga 140 sa usa ka korbata, samtang ang seda nga bandana lagmit nagkinahanglan ug kapin sa 100 ka balayan.

Kon Unsaon Paghimog Panaptong Seda

Ang proseso sa pagbadbad sa lanot nga seda gikan sa balayan ngadto sa lamboran gitawag ug pagbubod. Sa unsang paagi naimbento ang pagbubod sa hilo nga seda? Daghan kaayo ang sugilanon bahin niini. Dunay sugilanon nga nag-ingon nga ang Hara sa Insek nga si Hsi Ling-Shi nakamatikod nga may balayan gikan sa punoan sa mulberry nga nahulog diha sa iyang tasa sa tsa. Samtang nagkuha niini, iyang namatikdan nga tagsa-tagsang nangaukang gikan sa pagkapilit ang mga lanot nga nahimong pino kaayong hilo. Sa ingon niining paagiha naimbento ang proseso nga gitawag ug pagbubod, nga sa pagkakaron demakina nang himoon.

Aron ikabaligya ang mga balayan, ang mga pupa (nagkamulo pagdako nga ulod sulod sa balayan) kinahanglang patyon sa dili pa mapusa. Kini painitan aron mamatay. Ang depektosong mga balayan ilabay, ug ang nahibilin andam nga iproseso. Una, ang mga balayan ihumol sa init tubig o paalisngawan aron mangaukang ang lanot nga nagpilit. Dayon, ang tumoy sa hilo mabitik sa nagtuyok nga mga sudlay (7). Depende sa gitinguhang gibag-on, ang mga lanot gikan sa duha o kapin pang mga balayan itapo aron mahimong usa ka lanot. Ang hilo paughon samtang ibubod kini diha sa lamboran. Ang wala pa matapos pagproseso nga hilo ibubod na usab diha sa mas dako nga lamboran nga mahimong tingkal sa gitinguhang gitas-on ug gibug-aton (8, 9).

Kay humil man kaayo ang panaptong seda tingali maengganyo ka nga ihapohap kini diha sa imong aping. Unsay magtino sa grano niini? Ang usa ka proseso nga magtino sa grano niini mao ang pagkuha, o pagtangtang sa sericin nga nagsapaw sa fibroin. Ang seda nga wala kakuhai ug sericin hait kon hikapon ug dili daling dutlan ug tina. Ang panaptong chiffon ingon niini ug grano, kay may sericin pa kining nahibilin.

Ang ikaduha mao ang gidaghanon sa pagkalubid sa tingkal. Ang panaptong habutai sa Japan, humil kon hikapon. Kini luag nga pagkalubid o dili linubid. Kon itandi, ang panaptong crepe tuskigon, gum-oton ug grano. Kini gilubid sa makadaghan.

Ang pagtina maoy laing importante nga proseso. Ang seda dali tinaon. Tungod sa elemento nga naglangkob sa fibroin, ang tina motapot pag-ayo busa ang kolor dili molubad. Dugang pa, lahi sa sintetikong mga lanot, ang seda dunay positive ug negative ions, sa ato pa, bisag unsa pang klaseha sa tina ang gamiton, maayo gihapon kinig resulta. Ang hilo nga seda mahimong tinaon sa dili pa kini himoong panapton (10) o sa dihang mahimo na kining panapton. Pinaagi sa iladong paagi sa pagtina sa mga kimono nga gitawag ug yuzen, ang maanindot nga mga desinyo mahimong idrowing ug tinaon nga demano dihang matapos kini paghabol.

Bisan pag ang mga nasod sama sa Tsina ug India mao gihapon ang kinanindotang mohimo ug panaptong seda, ang mga tigdisenyo ug usong mga sinina sa Pransiya ug Italya nanguna gihapon sa kalibotan sa pagdisenyo ug seda. Siyempre, karong panahona, ang artipisyal nga mga panapton sama sa rayon ug naylon maoy gigamit sa paghimog baratong mga besti. Apan, ang seda dili gihapon hitupngan. “Bisan pa sa kauswagan sa siyensiya karon, ang seda dili masundog sa artipisyal nga paagi,” matod pa sa tigbantay sa Silk Museum sa Yokohama, Japan. “Kami nahibalo sa tanan bahin sa seda, gikan sa pormula sa molekula niini hangtod sa elemento nga naglangkob niini. Apan dili namo kini masundog sa artipisyal nga paagi. Gitawag nako kana nga misteryo sa seda.”

 [Kahon/​Hulagway sa panid 26]

MGA HIYAS SA Seda

Lig-on: Ang seda sama ka lig-on sa alambre nga samag gibag-on.

Sinaw: Ang seda sinaw sama sa perlas. Ang pagkasinaw niini maoy tungod sa naglut-od-lut-od, samag prismo nga gambalay sa lanot nga seda, nga magpabukway sa kahayag.

Hamloy sa panit: Ang amino acid nga maoy naglangkob sa seda hamloy sa panit. Ang seda ginaingong makapanalipod sa panit batok sa nagkalainlaing sakit sa panit. Ang ubang mga kosmetik gigama gikan sa polbos nga seda.

Daling mosuhop ang tubig: Ang mga amino acid ug ang gigming nga mga haw-ang sa lanot sa panaptong seda mosuhop ug tubig ug daling mouga, mao nga mala ug komportable ka bisag init ang panahon.

Dili daling masunog: Ang seda dili daling masunog ug dili mopagawas ug makahilong gas kon ugaling masunog.

Makahatag ug proteksiyon: Ang seda mosuhop ug ultraviolet rays ug busa makahatag ug proteksiyon sa panit.

Dili mopilit sa panit tungod sa pagtigom sa static-electricity: Sanglit ang seda dunay positibo ug negatibong mga ion ug mosuhop ug umog, kini dili daling mopagawas ug static electricity, sama sa ubang mga panapton.

PAG-ATIMAN SA Seda

Paglaba: Mas maayong ipa-dry clean ang mga sininang seda. Kon labhan sa balay, gamit ug dili-isog nga sabon sa mainit-init nga tubig (mga 30 grado Celsius). Hinaya paglaba, ug ayaw kumos-kumosa o pug-a ang panapton. Ihayhay.

Pagplansa: Patongig panapton ang seda inigplansa. Plansaha uyon sa grano ug sa temperatura nga mga 130 grado Celsius. Humogi lang ug diyutay ang panapton o mahimong dili na humogan.

Pagtangtang sa hugaw: Kon kinahanglang tangtangon dihadiha, baliha ang seda ug idat-ol diha sa uga nga panapton. Pikpika, ayaw inusnos, ang basa-basa nga panapton diha sa likod sa nahugawang seda aron motapot ang hugaw ngadto sa uga nga panapton. Dayon ipa-dry clean kini.

Paghipos: Paneguroa nga kini dili maumogan, dili makutkot sa anunugba, ug ayaw ibulad sa adlaw. Gamit ug hanger nga pinutos sa espongha, o tipigi kini nga dili daghag pilo diha sa plat nga butanganan.

[Hulagway sa panid 25]

Mga balayan

[Picture Credit Lines sa panid 26]

Photos 7-9: Matsuida Machi, Annaka City, Gunma Prefecture, Japan; 10 and close-up pattern: Kiryu City, Gunma Prefecture, Japan