Mga Batan-on Nangutana . . .

Sa Unsang Paagi Akong Makontrolar ang Akong Paggasto?

“Ako sagad makaamgo nga ako nagplano sa pagpalit ug usa ka butang nga wala gayod nako kinahanglana, ug lagmit dili nako maarangan, tungod lang kay kini gibaratilyo.”—Anna, a Brazil.

“Usahay dapiton ko sa akong mga higala sa pagpanuroy diin kami makagastog dako. Gusto kong mouban sa akong mga higala sa paglingawlingaw. Walay gustong mosulti ug, ‘Pasensiya na, dili ko makauban ninyo kay wala koy kuwarta.’”—Joan, Australia.

MIBATI ka ba nga morag kulang kanunay ang imong kuwarta? Kon dakodako lang unta kag alawans, mapalit nimo ang dulaan nga gusto nimo. Kon dakodako lang unta kag suweldo, mapalit nimo ang sapatos nga sa imong hunahuna gikinahanglan nimo. Apan, imbes maguol ka kay kulang ang imong kuwarta, nganong dili nimo tun-an ang pagbadyet sa kuwarta nga imong nahuptan?

Kon ikaw usa ka batan-on nga nagpuyo uban sa imong mga ginikanan, mahimo man nga ayha ka na magtuon sa pagbadyet ug kuwarta kon magkinaugalingon ka na. Apan susama ra kana sa pag-ambak sa ayroplano nga wala una magtuon sa paggamit ug parakyot. Tinuod, ang usa ka tawo makahunahuna tingali kon unsay iyang buhaton samtang nagpatighulog. Apan, mas maayo gayod kon iyang gitun-an ang paggamit sa parakyot usa siya moambak!

Sa susama, ang kinamaayohang higayon sa pagtuon sa pagbadyet ug kuwarta maoy sa dili ka pa makasinati sa kalisod sa pagpangita ug pagbadyet sa kuwarta. “Ang salapi usa ka panalipod,” misulat si Haring Solomon. (Ecclesiastes 7:12) Apan kini manalipod lamang kanimo kon makakat-on ka sa pagbadyet niini. Ang pagbuhat niana maghatag kanimog dugang pagsalig sa kaugalingon ug magpauswag sa pagtamod sa imong mga ginikanan kanimo.

Kat-oni ang Pagbadyet

Nakasulay ka na ba sa paghangyo sa imong mga ginikanan nga isaysay kanimo kon unsay nalangkit sa pagmentinar ug panimalay? Pananglitan, nahibalo ka ba kon pilay bayranan sa koryente ug tubig  matag bulan ug kon pilay magasto sa pagmentinar ug sakyanan, pagpalit ug pagkaon, ug pagbayad sa abang sa balay o utang sa bangko? Maghunahuna ka tingali nga makalaay ang maong mga detalye. Apan, hinumdomi nga naapil ka niining maong mga galastohan. Gawas pa, kon magkinaugalingon ka na, magsugod ka na sa pagbayad niini. Busa angay nimong mahibaloan kining maong mga bayranan. Hangyoa ang imong mga ginikanan nga ipakita kanimo ang pipila sa mga bayranan, ug pamati pag-ayo samtang ilang isaysay kon sa unsang paagi sila nagbadyet alang niini.

“Ang maalamong tawo magpatalinghog ug magadawat ug dugang nga pagtudlo, ug ang tawong masinaboton mao ang makabaton ug mahanasong pagtultol,” nag-ingon ang usa ka panultihon sa Bibliya. (Proverbio 1:5) Si Anna, nga gihisgotan ganina, miingon, “Gitudloan ko ni Papa kon unsaon pagbadyet, ug iyang gipakita kanako nga hinungdanon ang pagkaorganisado sa pagbadyet sa kinitaan sa pamilya.” Sa kasamtangan, ang inahan ni Anna nagtudlo kaniyag laing praktikal nga mga leksiyon. “Iyang gipakita kanako ang kahinungdanon sa pagtandi sa mga presyo usa mopalit,” miingon si Anna, nga midugang, “si Mama daghag mapalit sa gamay nga kantidad.” Sa unsang paagi nakabenepisyo si Anna niini? “Makamao na ko karon sa pagbadyet sa akong kuwarta,” siya miingon. “Ako maampingong nagkontrolar sa akong paggasto, busa duna koy kagawasan ug kalinaw sa hunahuna tungod kay nalikayan nako ang wala-kinahanglana nga utang.”

Ilha ang mga Babag

Tinuod, ang pagkontrolar sa imong paggasto sayon sultihon kay sa buhaton, ilabina kon uban ka pa sa imong mga ginikanan ug duna kay alawans o suweldo gikan sa imong trabaho. Ngano? Tungod kay ang imong mga ginikanan tingali ang nagbayad sa halos tanang bayranan. Busa makapatuyang kag gasto sa dakodakong bahin sa imong kuwarta. Ug ang paggastog kuwarta makalingaw. “Ang paggasto sayon kaayo ug makalingaw,” miadmitir si Paresh, usa ka batan-ong lalaki sa India. Si Sarah, nga taga-Australia, mibati ug sama niana. “Ang pagpamalit ug mga butang makapaukyab kanako,” siya miingon.

Dugang pa, ang imong mga higala mag-awhag tingali kanimo sa paggasto ug labaw kay sa angay nimong gastohon. Si Ellena, nga nag-edad ug 21, miingon: “Para sa akong mga higala, ang pagpamalit nahimong pangunang kalingawan. Kon magkuyog mi, morag normal na lang nga kinahanglang mogastog kuwarta aron malipay.”

Natural lang nga gusto nimong dawaton ka sa imong mga higala. Apan pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Ako ba naggasto ug kuwarta uban sa akong mga higala tungod kay makaarang ako o tungod kay mibati akong obligado nga mobuhat niini?’ Daghang tawo ang mogasto aron pabilibon ang ilang mga higala ug mga kauban. Kini nga kiling makahatag kanimo ug grabeng mga problema sa pinansiyal, ilabina kon aduna kay credit card. Ang magtatambag sa panalapi nga si Suze Orman nagpasidaan: “Kon mobati ka sa panginahanglan nga pabilibon ang mga tawo pinaagi sa imong nabatonan inay sa imong maayong mga hiyas, dako ang kapeligrohan nga maputos ka sa utang pinaagi sa paggamit ug credit card.”

Inay hutdon paggasto ang kantidad nga gitakda diha sa imong credit card o ang imong enterong suweldo sa usa lang ka higayon sa paglingawlingaw, nganong dili nimo sulayan ang solusyon ni Ellena? “Sa dihang mosuroy ko uban sa akong mga higala,” siya miingon, “planohon nakong daan ug kuwentahon nako kon asa taman ang akong gastohon. Ang akong suweldo ihulog dayon nako sa bangko ug mokuha lang ko sa kantidad nga akong gikinahanglan para sa paglulinghayaw. Nakaplagan usab nako nga maalamong makig-uban sa pagpamalit niadtong akong mga higala nga daginotan,  nga magdasig kanako sa pagtandi sa mga presyo sa lainlaing tindahan, ug dili magdasig kanako sa pagpalit sa butang nga una nakong makita.”—Proverbio 13:20.

Sabta Kon Nganong Gibalibaran Ka

Bisag wala kay nadawat nga alawans o suweldo gikan sa trabaho, makakat-on ka gihapon ug hinungdanong mga leksiyon bahin sa kuwarta samtang uban ka pa sa imong mga ginikanan. Pananglitan, sa dihang mangayo kag kuwarta sa imong mga ginikanan o mohangyo ka kanila nga palitan kag usa ka butang, lagmit mobalibad sila. Ngano? Ang usa tingali ka hinungdan mao nga ang imong gipangayo dili maarangan sa badyet sa pamilya. Pinaagi sa pagbalibad sa imong hangyo—bisan tingalig gusto nilang ihatag kana—ang imong mga ginikanan naghatag kanimog maayong panig-ingnan sa pagpugong-sa-kaugalingon. Ug ang pagpugong-sa-kaugalingon hinungdanon sa maayong pagbadyet sa kuwarta.

Ingnon ta nga makaarang ang imong mga ginikanan sa paghatag sa imong gipangayo. Bisan pa niana, basin mobalibad gihapon sila. Tingali maghunahuna ka nga nagkinuripot lang sila. Apan tagda kini: Lagmit gusto nila nga tudloan ka ug usa ka hinungdanong leksiyon nga ang imong kalipay wala mag-agad sa pagbaton sa tanan nimong gusto. Bahin niini ang Bibliya nag-ingon: “Ang mahigugmaon lamang sa salapi dili matagbaw sa salapi, ni sa kinitaan si bisan kinsa nga mahigugmaon sa bahandi.”—Ecclesiastes 5:10.

Ang pagkatinuod nianang mga pulonga gipamatud-an sa kasinatian sa daghang batan-on nga gipatuyangan sa ilang mga ginikanan sa tanan nilang gusto. Sa wala madugay naamgohan sa mga batan-on nga wala gayod sila matagbaw. Bisan unsa pa kadaghan ang ilang nabatonan, mangandoy gihapon silag dugang. Sa ngadto-ngadto, ang mga batan-on nga naanad nga kanunay patuyangan sa ilang gusto, lagmit mahimong ingrato sa dihang mohamtong na. “Kon patuyangan sa usa ka tawo ang gusto sa iyang sulugoon [o anak] sukad sa pagkabatan-on, siya mahimong ingrato sa ulahing bahin sa iyang kinabuhi,” nagpasidaan si Solomon.—Proverbio 29:21.

Ang Kuwarta Maoy Panahon

Ang ubang mga kultura adunay panultihon, Ang panahon maoy kuwarta. Kini nagpasiugda nga ang mga tawo kinahanglang mogugol ug panahon aron makakuwarta ug ang pag-usik ug panahon maoy pag-usik-usik ug kuwarta. Mahimo usab natong balit-aron ang maong panultihon—ang kuwarta maoy panahon. Sa dihang mag-usik-usik kag kuwarta, sa pagkatinuod imong giusikan ang panahon nga gigamit sa pagpangita niana. Kat-oni ang pagkontrolar sa imong paggasto ug ingong resulta makakat-on ka sa pagkontrolar sa imong panahon. Sa unsang paagi?

Tagda ang komento ni Ellena. “Kon akong kontrolahon ang akong paggasto, makontrolar usab nako kon pilay angay nakong kitaon,” siya miingon. “Pinaagi sa paghimog praktikal nga badyet ug pagsunod niana, dili ko kinahanglang motrabaho ug daghang oras aron ibayad sa dagkong utang. Mas kontrolado nako ang akong panahon ug ang akong kinabuhi.” Dili ba nimo gustong makontrolar ang imong kinabuhi nga sama niana?

[Footnote]

ANGAYNG HINUKTOKAN

◼ Malisdan ka ba sa pagkontrolar sa imong paggasto? Ngano?

◼ Nganong angay nimong likayan ang gugma sa salapi?—1 Timoteo 6:9, 10.

[Kahon/​Hulagway sa panid 12]

SOLUSYON BA ANG PAGBATON UG MAS DAGHANG KUWARTA?

Ang pagbaton ba ug daghang kuwarta maoy sulbad sa imong problema sa paggasto? “Kitang tanan naghunahuna nga kon mas daghan kitag kuwarta masulbad na ang atong pinansiyal nga mga problema, apan sayop gayod kana,” matod pa sa magtatambag bahin sa panalapi nga si Suze Orman.

Sa pag-ilustrar: Kon ikaw nagmaneho ug sakyanan apan dili ka makamaong mokontrolar niana o kaha nagpiyong ka samtang nagmaneho, ang pagpatubil ba ug daghang gasolina mopabati kanimong luwas? Makaabot kaha ka sa imong destinasyon nga layo sa peligro? Sa susama, kon dili nimo tun-an ang pagkontrolar sa imong paggasto, dili gihapon moarang-arang ang imong kahimtang bisag daghan ka pag kuwarta.

 [Kahon/​Chart sa panid 13]

KONTROLAHA ANG IMONG PAGGASTO

Pilay imong nagasto sa miaging bulan? Unsay imong gigastohan niini? Wala ka ba mahibalo sa tubag? Aniay mga sugyot kon unsaon nimo pagkontrolar ang imong paggasto sa dili pa makontrolar niini ang imong kinabuhi.

◼ Paghimog listahan. Sulod sa labing menos usa ka bulan, ilista ang kantidad sa kuwarta nga imong nadawat ug ang petsa sa pagkadawat niini. Ilista ang tanan nimong paliton ug ang mga presyo niini. Inigkatapos sa bulan, totala ang kantidad nga imong nadawat maingon man ang imong nagasto.

◼ Paghimog badyet. Diha sa usa ka blangkong papel, paghimo ug tulo ka column. Sa unang column, isulat ang tibuok kantidad nga imong gidahom nga madawat sa usa ka bulan. Sa ikaduhang column, isulat kon unsay imong gastohan sa maong kuwarta; gamita ingong giya ang listahan nga imong gihimo. Paglabay sa mga adlaw nianang bulana, isulat diha sa ikatulo nga column kon pilay imong aktuwal nga nagasto sa matag galastohan nga imong giplano. Isulat usab ang tanang gasto nga wala sa plano.

◼ Ipasibo ang imong plano. Kon nakagasto kag labaw sa imong gidahom diha sa pipila ka butang ug nakautang ka, ipasibo ang imong plano. Bayri ang imong mga utang. Kontrolaha ang imong paggasto.

[Chart]

Guntinga kini ug gamita!

Akong Binulan nga Badyet

Kinitaan Badyet sa mga galastohan Aktuwal nga nagasto

alawans pagkaon

partaym nga trabaho mga sinina

uban pa telepono

lulinghayaw

mga donasyon

tinigom nga kantidad

uban pa

 

 

Total Total Total

₱ ₱ ₱

[Hulagway]

Hinumdomi, kon mag-usik-usik kag kuwarta, giusikan usab nimo ang panahon nga gigugol sa pagpangita niana

[Hulagway sa panid 11]

Nganong dili nimo hangyoon ang imong mga ginikanan sa pagtudlo kanimo kon unsaon pagbadyet?