Ang mga Kapit-os nga Giatubang sa mga Batan-on Karon

ANG pagkatin-edyer​—bisan ilalom sa labing maayong mga kahimtang​—mahimong usa ka panahon nga punog problema. Panahon sa pagkabayongbayong o pagkadalagita, ang mga batan-on makasinatig bag-ong mga pagbati ug emosyon. Ilang atubangon ang adlaw-adlaw nga mga kapit-os gikan sa mga magtutudlo ug mga katalirongan. Sila naladlad sa way-puas nga impluwensiya sa TV, mga salida sa sine, industriya sa musika, ug sa Internet. Busa ang usa ka taho sa Hiniusang Kanasoran naghubit sa pagkatin-edyer ingong “usa ka yugto sa kausaban nga sagad adunay kapit-os ug kabalaka.”

Ikasubo, ang mga batan-on subsob nga wala gayoy kasinatian kon unsaon pagdumala ang kapit-os ug kabalaka sa positibong paagi. (Proverbio 1:4) Kay walay hustong giya, sila dali rang mahitumpawak sa makadaot nga mga matang sa panggawi. Pananglitan, ang taho sa HK nag-ingon: “Gipakita sa mga panukiduki nga ang pagsugod sa pag-abuso sa droga subsob nga mahitabo panahon sa pagkatin-edyer o sa dihang hohamtong na ang usa.” Mao man usab ang ubang dili maayong mga panggawi, sama sa kapintasan ug mahilayong pagpakigsekso.

Ang mga ginikanan nga naghunahuna nga ang maong mga butang nahitabo lamang taliwala sa “mga kabos” o sa pipila ka etnikong mga pundok subsob nga nasayop gayod. Ang mga problema nga naagoman sa mga batan-on karon naagoman usab sa mga batan-on diha sa nagkalainlaing ekonomikanhon, katilingbanon, ug rasanhon nga mga kagikan. “Kon nagtuo ka nga ang ‘delingkuwenteng mga batan-on’ maoy pipila lamang ka 17-anyos nga mga batan-ong lalaki gikan sa sentro sa siyudad kansang makaluluoy nga inahan nagsalig lang sa hinabang sa gobyerno, wala ka diay masayod sa bag-ong mga kaugmaran,” misulat ang awtor nga si Scott Walter. “Ang problema nga batan-on karon mahimong usa ka puti, nagpuyo diha sa arang-arang ug kahimtang nga panimalay, mahimong wala pa gayoy 16 anyos, ug mahimong lalaki o babaye.”

Apan, nganong daghan man kaayong batan-on ang nameligro? Dili ba ang mga batan-on sa nangaging mga kaliwatan nag-atubang man usab ug mga suliran ug mga tentasyon? Tinuod kana, apan kita nagkinabuhi sa usa ka yugto sa panahon nga gihubit sa Bibliya ingong “makuyaw nga mga panahong lisod sagubangon.” (2 Timoteo 3:1-5) Adunay mga kahimtang ug mga kapit-os nga nakaapektar sa mga batan-on nga wala hitupngi ilabina niining panahona sa kasaysayan. Atong susihon ang pipila niana.

Mga Kausaban Diha sa Pamilya

Pananglitan, tagda ang nagakausab nga kahimtang sa pamilya. “Kapin sa ikatulong bahin sa Amerikanong mga batan-on nakasinatig panagbulag sa ilang mga ginikanan sa wala pa sila mag-edad ug 18 anyos,” nagtaho ang Journal of Instructional Psychology. Susama usab niana ang mga estadistika gikan sa ubang mga nasod sa Kasadpan. Sa dihang mabungkag ang kaminyoon sa ilang mga ginikanan, ang mga  batan-on kinahanglang makigbisog kanunay sa kasubo. “Sa katibuk-an,” matod pa sa maong Journal, “ang mga batan-on nga bag-o lang nakasinati ug pagkabungkag sa pamilya mas malisdan sa pagkab-ot sa gidahom nga mga sukdanan diha sa eskuylahan ug sa pagpakighugoyhugoy sa ubang mga tawo diha sa eskuylahan kay sa mga batan-on gikan sa wala-mabungkag nga mga pamilya o establisado nang nag-inusarang-ginikanan nga mga pamilya o mga pamilyang may amaama o inaina . . . Gawas pa, ang panagbulag sa mga ginikanan subsob nga makaapekto sa emosyonal nga kalig-on ug pagtamod sa kaugalingon nianang bataa.”

Ang nagtubong gidaghanon sa mga babaye nga nanarbaho nakapahinabo usab sa kausaban sa kahimtang sa pamilya. Ang usa ka pagtuon bahin sa krimen nga gihimo sa mga batan-on sa Japan nag-ingon nga mas lisod nga maatiman ang mga anak sa mga pamilya diin ang mga ginikanan parehong nagtrabaho kay sa mga pamilya diin usa ra ka ginikanan ang nagtrabaho.

Tinuod, daghang pamilya ang nagkinahanglan nga ang magtiayon parehong manarbaho aron matagan-an ang mga kinahanglanon sa kinabuhi. Mahatagan usab ug hamugaway nga pagkinabuhi ang ilang mga anak kon silang duha ang nagtrabaho. Apan adunay dili-maayong bahin niini: Milyonmilyong kabataan ang mouli gikan sa eskuylahan nga walay tawong maabtan sa balay. Sa dihang moabot na ang mga ginikanan, kasagaran sila kapoy na kaayo ug nalinga sa mga problema sa trabahoan. Ang resulta? Daghang tin-edyer ang napasagdan sa mga ginikanan. “Ang among pamilya walay panahon nga magkauban,” mimulo ang usa ka batan-on.

Daghang tigpaniid ang nagtuo nga kining maong kiling maoy dili-maayong timailhan maylabot sa kaugmaon sa mga bata. “Nagtuo ako nga ang nag-usab-usab nga mga paagi sa pagmatuto sa mga ginikanan sa ilang mga anak sulod sa katloan ka tuig na karon nakaamot sa kaugmaran sa walay-pagpakabana, dili-makigkomunikar, lisod makakat-on, ug dili-makontrolar nga kabataan,” matod pa ni Dr. Robert Shaw. “Ang mga ginikanan nagawngan sa  materyalistikanhon, gustong molampos pag-ayo nga katilingban nga nagpugos kanila sa paggugol ug daghan kaayong panahon diha sa trabahoan ug paggasto ug daghan kaayong salapi nga dili na sila makagahin ug panahon sa paghimo sa mga butang nga gikinahanglan aron molig-on ang ilang relasyon uban sa ilang mga anak.”

Dunay lain pang hulga sa kaayohan sa mga batan-on: Ang mga anak sa nagtrabahong mga ginikanan subsob nga adunay daghang panahon nga sila walay superbisyon. Dakog kalagmitan nga mahitumpawak gayod ang mga batan-on sa problema tungod sa kakulang sa superbisyon sa mga ginikanan.

Nag-usab-usab nga mga Panglantaw Bahin sa Disiplina

Ang nag-usab-usab nga panglantaw bahin sa ginikananong pagdisiplina adunay epekto usab sa mga batan-on karon. Sumala sa prangkang pagkasulti ni Dr. Ron Taffel, daghang ginikanan ang “miluwat sa ilang katungdanan isip ginikanan.” Sa dihang mahitabo kini, ang mga batan-on magdako nga may pipila lang ka lagda, kon aduna man, o pipila lang ka giya nga mokontrolar sa ilang mga batasan.

Sa pipila ka kahimtang, mopatim-aw nga ang tinamdan sa mga ginikanan sa disiplina naapektohan sa ilang dili-maayong mga kasinatian panahon sa ilang pagkabata. Gusto nilang mahimong mga higala sa ilang mga anak​—dili mga tigdisiplina. “Hilabihan ra ako ka matinugoton,” miangkon ang usa ka inahan. “Estrikto ra kaayo ang akong mga ginikanan; gusto unta nakong dili mag-inestrikto sa akong anak. Nasayop ako.”

Sa unsang sukod nga ang pipila ka ginikanan wala na gayod magdisiplina sa ilang mga anak? Nagtaho ang USA Today: “Gipaila sa usa ka bag-ong surbi sa duolag 600 ka tin-edyer nga gitambalan tungod sa pagkagiyan sa droga sa New York, Texas, Florida ug California nga 20% ang naggamit ug droga gawas pa sa alkoholikong ilimnon uban sa ilang mga ginikanan, ug mga 5% sa mga tin-edyer ang gidalitan gayod ug mga droga​—kasagaran marijuana​—sa ilang mga inahan o amahan.” Unsa kahay nagtukmod sa usa ka ginikanan sa paghimo nianang iresponsableng buhat? Usa ka ginikanan ang miangkon: “Akong giingnan ang akong anak nga babaye nga mas palabihon pa nakong mogamit siyag droga diha lang sa balay diin ako siyang makita.” Ang uban lagmit nagtuo nga ang duyog nga paggamit ug droga maoy usa ka paagi aron “masuod” sa ilang mga anak.

Pag-atake Gikan sa Media

Dayon anaa ang kusganong impluwensiya sa media. Matod pa sa usa ka tigpanukiduki nga si Marita Moll, gibutyag sa usa ka surbi nga sa aberids ang mga batan-on sa Tinipong Bansa naggugol ug upat ka oras ug 48 minutos kada adlaw atubangan sa TV o kompiyuter.

Makadaot ba gayod kana? Ang usa ka artikulo nga gipatik sa magasing Science nagtaho nga “ang unom ka dagkong propesyonal nga asosasyon sa Tinipong Bansa,” nga naglakip sa American Medical Association, nagkauyon nga ang kapintasan diha sa media adunay kalabotan sa “agresibong kinaiya sa pipila ka kabataan.” “Bisan pag nagkauyon ang mga eksperto,” nag-ingon ang magasing Science, “ang ordinaryong mga tawo morag wala makasabot sa mensahe gikan sa iladong mga mantalaan nga ang kapintasan diha sa media maoy usa sa mga hinungdan nga mas pintas ang katilingban karon.”

Pananglitan, tagda ang mga music video. Ang mga ginikanan subsob nga makurat kon unsa ka detalyado ug ka madayganon sa sekso ang pipila sa maong mga video. Makaapektar ba gayod kini sa kinaiya sa pipila ka tin-edyer? Matod sa usa ka pagtuon sa 500 ka estudyante sa kolehiyo, “ang pintas nga mga liriko sa musika makapasamot sa agresibong  mga hunahuna ug pagbati.” Sumala sa laing di pa dugayng pagtuon, “ang mga tin-edyer nga mogugol ug mas daghang panahon sa pagtan-aw sa sekso ug kapintasan nga gihulagway diha sa . . . ‘gangsta’ rap nga mga music video dakog kalagmitan nga mosundog niining mga kinaiyaha sa tinuod nga kinabuhi.” Kini nga pagtuon sa kapin sa 500 ka babaye nagbutyag nga ang hinan-aw kaayo ug gangsta nga mga video dakog kalagmitan nga manukmag ug magtutudlo, madakpan, ug makigsekso sa lainlaing tawo.

Mga Tin-edyer ug mga Kompiyuter

Sa di pa dugayng katuigan, ang kompiyuter dako usab ug gikaamot sa pag-impluwensiya sa panghunahuna sa mga batan-on. “Midaghan pag-ayo ang personal nga mga kompiyuter diha sa panimalay sa di pa dugayng mga dekada,” matod pa sa magasing Pediatrics. “Sa tibuok nasod [sa Tinipong Bansa], dos tersiya sa mga panimalay nga may nag-eskuyla nga anak (6-17 anyos ang edad) adunay kompiyuter . . . Ang porsiyento sa mga bata nga nag-edad ug 3 hangtod sa 17 anyos sa Tinipong Bansa ug nagpuyo sa usa ka panimalay nga may kompiyuter miuswag gikan sa 55% sa 1998 ngadto sa 65% sa 2000.” Midaghan usab ang naggamit ug kompiyuter diha sa daghang ubang kanasoran.

Ugaling lang, ang usa ka batan-on dili kinahanglang makabaton ug kompiyuter aron makagamit niana. Busa ang usa ka tigpanukiduki miingon nga “duolan sa 90% sa mga bata nga nag-edad ug 5 ngadto sa 17 anyos ang naggamit ug mga kompiyuter, ug 59% kanila naggamit sa Internet.” Tungod niini ang mga batan-on makakuhag daghang impormasyon kay sukad masukad​—usa ka mapuslanong butang kon ang kompiyuter gamiton sa hustong paagi, nga gibantayan sa usa ka hamtong. Apan daghan kaayong ginikanan ang nagtugot sa mga bata sa paggamit niini nga walay mga restriksiyon.

Ingong pamatuod niini, ang tigpanukiduki nga si Moll misulat diha sa Phi Delta Kappan nga sumala sa 2001 nga surbi sa paggamit ug Internet, “71 porsiyento sa mga ginikanan nagtuo nga ‘daghan o ubay-ubay’ silag nahibaloan bahin sa paggamit ug Internet sa ilang anak. Apan sa dihang gisukna ang mga bata sa mao ra gihapong pangutana, ang  70% miingon nga ‘diyutay ra kaayo o wala gayoy nahibaloan’ ang ilang mga ginikanan bahin sa ilang ginahimo diha sa Internet.” Sumala sa maong surbi, “30% sa 9- ngadto sa 10-anyos nga mga bata nag-ingon nga ilang gisulod ang pribado ug para lang sa mga hamtong nga mga chat room. Misamot ang problema tungod kay 58% sa 11- ngadto sa 12-anyos, 70% sa 13- ngadto sa 14-anyos, ug 72% sa 15- ngadto sa 17-anyos nga mga bata ang mitaho nga mihimo niana. . . . Sa usa ka surbi sa Britanya mahitungod sa paggamit ug Internet diha sa balay, usa sa pito ka ginikanan miangkon nga wala silay kalibotan kon unsay gitan-aw sa ilang mga anak diha sa Internet.”

Ang walay-superbisyon nga paggamit sa Internet mahimong magladlad sa mga batan-on ngadto sa pornograpiya. Apan aduna pay laing mga kapeligrohan. Si Taffel, nga gikutlo ganina, mimulo: “Ang atong kabataan nangitag mga higala diha sa eskuylahan ug sa Internet​—ug, tungod niana sila naggugol ug panahon uban sa mga bata nga kasagaran dili gayod nato mahimamat.”

Tin-aw nga ang mga batan-on karon naladlad sa mga kapit-os ug mga problema nga wala masinati sa miaging mga kaliwatan. Dili ikatingala nga daghang batan-on ang migawi sa makapabalakang mga paagi! Aduna bay mahimo aron matabangan ang mga batan-on karon?

[Blurb sa panid 6]

“Nagtuo ako nga ang nag-usab-usab nga mga paagi sa pagmatuto sa mga ginikanan sa ilang mga anak sulod sa katloan ka tuig na karon nakaamot sa kaugmaran sa walay-pagpakabana, dili-makigkomunikar, lisod makakat-on, ug dili-makontrolar nga kabataan.”​—DR. ROBERT SHAW

[Hulagway sa panid 6, 7]

Ang pagpanarbaho sa daghang babaye nakapausab sa kahimtang sa pamilya

[Hulagway sa panid 7]

Ang walay-superbisyon nga mga batan-on dali rang masugamak sa problema

[Hulagway sa panid 8]

Gilangkit sa mga tigdukiduki ang pintas nga mga music video ngadto sa pintas nga kagawian

[Hulagway sa panid 9]

Nahibalo ka ba kon unsay ginatan-aw sa inyong mga anak diha sa Internet?