Mga Kaugmaran sa Pagpakigbugno Batok sa AIDS

“Sukad masukad karon pa gayod mahibalo pag-ayo ang mga tawo bahin sa usa ka komplikado kaayong sakit sulod sa mubo lang kaayong panahon,” misulat si Dr. Gerald J. Stine diha sa iyang libro nga AIDS Update 2003. Siya nag-ingon nga “ang kasaysayan sa HIV/AIDS mao ang usa sa talagsaong siyentipikanhon nga kalamposan.” Unsa nay nalampos?

TUNGOD sa modernong medikal nga kahibalo ug kahanas, nakaarang ang mga tigpanukiduki sa pagmugna ug kombinasyon sa mga tambal nga naghatag ug bag-ong paglaom sa mga tawo nga nataptan ug HIV. Dugang pa, milampos ang mga programa sa edukasyon maylabot sa AIDS diha sa ubay-ubayng kanasoran. Apan ang kalamposan sa maong mga paningkamot nagpaila ba nga hapit nang mahanaw kining makamatay nga epidemya? Mapahunong ba sa siyentipikanhon ug edukasyonal nga mga paningkamot karon ang pagkaylap sa AIDS? Tagda ang mosunod.

Pagtambal Ginamit ang Droga

Ang “Usa ka Bidlisiw sa Paglaom sa Pagpakigbugno Batok sa Aids,” maoy ulohang balita diha sa Septiyembre 29, 1986, nga gula sa magasing Time. Kini nga “bidlisiw sa paglaom” mitungha tungod sa mga resulta sa klinikal nga eksperimento ginamit ang azidothymidine (AZT), usa ka antiretroviral drug, sa pagtambal sa HIV. Makaiikag, ang mga pasyenteng may HIV nga mitomar ug AZT mas taas-taas ug kinabuhi. Sukad niadtong panahona, ang mga antiretroviral drug (ARV) naglugway sa kinabuhi sa gatosan ka libong tawo. (Tan-awa ang kahon nga “Unsa ang mga ARV?” sa panid 7.) Unsa kini ka malamposon sa pagtambal sa impeksiyon sa HIV?

Bisan pa sa unang kadasig sa dihang gisugdan paggamit ang AZT, ang magasing Time nagtaho nga ang mga tigpanukiduki labot sa AIDS “nagtuo gayod nga ang AZT dili mao ang hingpit nga tambal sa AIDS.” Ug husto sila. Ang ubang mga pasyente wala makaagwanta sa mga side effect sa AZT, busa gihimo ang ubang matang sa mga ARV. Sa ulahi, giaprobahan sa Food and Drug Administration sa T.B. ang kombinasyon sa mga ARV para sa mga pasyente nga grabe na ang HIV. Ang gikombinar nga mga tambal, nga nagpasabot sa pagtomar ug tulo o kapin pang mga antiretroviral drug, madasigong gidawat sa mga tig-atiman sa mga pasyenteng dunay AIDS. Sa pagkatinuod, diha sa usa ka internasyonal nga komperensiya  labot sa AIDS niadtong 1996, gipahibalo pa gani sa usa ka doktor nga ang mga droga mahimong bug-os nga magwagtang sa HIV gikan sa lawas!

Ikasubo, sulod sa usa ka tuig nadayag nga bisan ang estriktong pagtomar sa tulo-ka-droga nga pagtambal wala gayod makapapha sa HIV. Bisan pa niana, ang usa ka taho sa UNAIDS nag-ingon nga ang “kombinasyon sa ARV nga pagtambal nakapaarang sa mga tawo nga dunay HIV nga makabaton ug mas taas-taas, mas himsog, mas mabungahon nga kinabuhi.” Pananglitan, sa Tinipong Bansa ug sa Uropa, ang paggamit ug ARV nakapamenos sa gidaghanon sa nangamatay tungod sa AIDS ug kapin sa 70 porsiyento. Dugang pa, gipakita sa ubay-ubayng pagtuon nga ang dekalidad nga ARV nga pagtambal makapakunhod pag-ayo sa pagpasa sa HIV gikan sa mabdos nga babaye ngadto sa iyang anak.

Bisan pa niana, milyonmilyong pasyente nga dunay HIV wala makadawat ug mga ARV. Ngano man?

“Sakit sa mga Kabos”

Ang ARV nga pagtambal kaylap nga gidapat diha sa adunahang mga nasod. Apan, gibanabana sa World Health Organization (WHO) nga diha sa pipila ka kabos nga mga nasod, 5 porsiyento lamang niadtong nagkinahanglan ug ARV nga pagtambal ang nakadawat sa maong mga tambal. Gihubit pa gani sa mga hawas sa Hiniusang Kanasoran kining maong pagkadili-makiangayon ingong “usa ka grabeng inhustisya” ug “makalilisang nga kalaw-ayan sa modernong kalibotan.”

Ang dili makiangayong kahigayonan nga makabaton ug tambal mahimong naglungtad usab taliwala sa mga molupyo sa mao gihapong nasod. Ang The Globe and Mail nagtaho nga 1 sa 3 ka Canadiano nga namatay gumikan sa AIDS wala gayod matambali ug mga ARV. Bisan pag ang maong mga tambal mabatonan nga walay bayad didto sa Canada, ang pipila ka grupo nataligam-an. “Ang wala madapati ug hustong tambal,” matod pa sa Globe, “mao hinuon kadtong nanginahanglan pag-ayo: ang mga lumad, mga babaye ug mga kabos.” Gikutlo sa The Guardian ang usa ka Aprikanang inahan nga dunay HIV nga nag-ingon: “Wala ako makasabot niana. Nganong kining puti nga mga lalaki nga nakigsekso sa mga lalaki nadapatan man ug tambal samtang ako mamatay?” Ang tubag sa iyang pangutana nalangkit sa negosyo sa paggama ug pag-apod-apod sa droga.

Didto sa Tinipong Bansa ug Uropa, ang tulo-ka-droga nga ARV kasagarang mokantidad ug mga $10,000 ngadto sa $15,000 sa usa ka tuig. Bisan tuod aduna nay generic nga mga tambal nga gitanyag diha sa pipila ka kabos nga mga nasod sa kantidad nga $300 kada tuig o mas barato pa, kining kantidara dili gihapon maabot sa daghang tawo nga dunay HIV ug nagpuyo sa mga dapit diin gikinahanglan pag-ayo ang mga ARV. Si Dr. Stine nagsumaryo sa kahimtang niining paagiha: “Ang AIDS maoy sakit sa mga kabos.”

Ang Negosyo sa Paghimog mga Tambal

Ang paghimog generic nga mga tambal ug pagbaligya niana sa gipakubsan nga presyo dili sayon. Ang estriktong mga balaod sa patente diha sa daghang kanasoran nagdili sa wala-awtorisahi nga paghimog mga tambal nga susama sa mahalong mga tambal. “Kini maoy gubat labot sa ekonomiya,” matod sa pangulo sa usa ka dakong kompaniya sa parmasya. Ang paghimog generic nga mga tambal ug pagbaligya niana ngadto sa kabos nga mga nasod aron makaganansiya, matod pa niya, “dili makataronganon alang sa mga tawo nga nakadiskobre sa maong mga tambal.” Nangatarongan usab ang mga kompaniya sa mahalong mga tambal nga kon menosan ang ganansiya makunhoran usab ang pondo alang sa mga programa sa medikal nga pagpanukiduki ug paghimo ug bag-ong mga tambal. Nabalaka ang uban nga ang baratong mga ARV nga gigama para sa kabos nga  mga nasod basin mosangko na hinuon diha sa ilegal nga baligyaanan sa datong nga mga nasod.

Nangatarongan ang mga tigduso sa baratong ARV nga mga tambal nga ang bag-ong mga tambal mahimong gam-on sa kantidad nga gikan sa 5 hangtod sa 10 porsiyento sa mga presyo nga gisugyot sa industriya sa parmasya. Nag-ingon usab sila nga ang pagpanukiduki ug paggama ug bag-ong mga tambal wala na magtagad sa mga sakit nga nag-apektar sa mas pobreng mga nasod. Busa, si Daniel Berman, koordinetor sa proyektong Access to Essential Medicines, nag-ingon: “Alang sa bag-ong mga tambal, kinahanglang adunay epektibong sistema nga paluyohan sa lainlaing mga nasod nga magkunhod sa mga presyo ngadto sa presyo nga maabot sa kabos nga mga nasod.”

Agig sanong niining tibuok-yutang panginahanglan sa ARV nga pagtambal, ang WHO naghimog plano sa paghatag ug ARV ngadto sa tulo ka milyong tawo nga dunay HIV/AIDS inigkatapos sa 2005. “Kini kinahanglang dili mahimong laing pakyas nga tumong sa HK,” nagpasidaan si Nathan Ford sa Médecins Sans Frontières. “Katunga lang sa mga tawong dunay HIV/AIDS ang gibanabana nga kinahanglang tambalan karon ug kining gidaghanona modako pa [inigka-2005].”

Uban Pang mga Suliran

Bisan pag dunay igong mga ARV nga ipadala ngadto sa kabos nga mga nasod, ang ubang mga suliran kinahanglang buntogon. Ang ubang mga tambal kinahanglang tomaron nga dunay sulod ang tiyan ug limpiyong tubig, apan gatosan ka libong tawo diha sa pipila ka nasod makakaon lamang ug kausa sa matag duha ka adlaw. Ang mga ARV (kasagaran 20 o kapin pang mga pildoras kada adlaw) kinahanglang tomaron sa gitakdang oras kada adlaw, apan daghang pasyente walay mga relo. Ang kombinasyon nga mga tambal kinahanglang ipasibo sumala sa kahimtang sa pasyente. Apan diyutay ra kaayo ang mga doktor diha sa daghang nasod. Klaro nga ang pagtagana ug ARV nga pagtambal ngadto sa kabos nga mga nasod maoy lisod buntogon nga suliran.

Bisan ang mga pasyente diha sa datong mga nasod naapektohan usab sa mga problema nga gipahinabo sa paggamit ug kombinasyon nga pagtambal. Gibutyag sa panukiduki nga kasagaran kaayong wala tomara ang tanang giresetang mga tambal sa gieskedyul nga mga oras. Kini mahimong hinungdan nga ang kagaw dili na madutlan sa tambal. Ang maong mga kagaw sa HIV nga dili na madutlan sa tambal mapasa ngadto sa uban.

 Gipunting ni Dr. Stine ang laing suliran nga giatubang sa mga pasyenteng dunay HIV. “Ang makapalibog bahin sa pagtambal sa HIV,” matod pa niya, “mao nga usahay ang pagtambal mas sakit pa kay sa sakit mismo, ilabina kon ang pagtambal magsugod sa dili pa motungha ang mga simtoma.” Ang mga pasyenteng may HIV nga gitambalan ug mga ARV sagad mag-antos sa mga side effect nga naglakip sa diabetes, kausaban sa pag-apod-apod sa tambok diha sa lawas, taas nga kolesterol, ug pagkunhod sa kasolido sa bukog. Makamatay pa gani ang ubang mga side effect.

Mga Panagana

Unsa ka malamposon ang mga panagana aron mohinay ang pagkaylap sa AIDS ug mausab ang mga batasan nga maoy hinungdan nga mataptan ang usa ug HIV? Ang malukpanong mga kampanya sa edukasyon labot sa AIDS didto sa Uganda panahon sa katuigan sa 1990 nakapakunhod sa pagkaylap sa HIV sa maong nasod gikan sa gibanabanang 14 porsiyento ngadto sa duolag 8 porsiyento sa 2000. Sa samang paagi, ang mga paningkamot sa Senegal sa paghatag ug kasayoran sa mga lungsoranon niini labot sa kapeligrohan nga mataptan ug HIV nakatabang nianang nasora nga magpabiling ubos sa 1 ka porsiyento ang pagkaylap sa HIV taliwala sa mga hamtong. Makapadasig ang maong mga resulta.

Sa laing bahin, ang edukasyon labot sa AIDS wala kaayo molampos sa ubang mga nasod. Gipakita sa 2002 nga surbi sa 11,000 ka batan-ong Canadiano nga katunga sa mga estudyante sa ilang unang tuig sa hayskul nagtuo nga mamaayo ra ang AIDS. Sumala sa usa ka pagtuon didto sa Britanya nga gihimo niana gihapong tuiga, 42 porsiyento sa mga batang lalaki nga nag-edad ug tali sa 10 ug 11 anyos wala gayoy kalibotan bahin sa HIV o AIDS. Apan, bisan ang mga batan-on nga nahibalo bahin sa HIV ug AIDS ug sa pagkawalay-tambal nga makaayo niini wala ra magpakabana. “Alang sa daghang batan-on,” matod pa sa usa ka doktor, “ang HIV nahimong usa lang sa daghang problema sa ilang kinabuhi, sama sa kon makakaon ba silag lamiang pagkaon, kinsay ilang minyoan, kon moeskuyla ba sila.”

Nan, dili ikatingala nga ang WHO nag-ingon nga “ang pagsentro sa pagtagad nganha sa mga batan-on lagmit mao ang labing epektibong paagi sa pag-atubang sa epidemya, ilabina diha sa mga nasod nga kaylap kaayo ang maong sakit.” Sa unsang paagi matabangan ang mga batan-on sa paglihok sumala sa mga pasidaan nga ilang nadawat mahitungod sa AIDS? Ug makataronganon ba ang paglaom nga mamaayo?

[Blurb sa panid 6]

Sa miaging tuig 2 porsiyento niadtong nanginahanglag mga ARV sa Aprika ang nadapatan niana, kon itandi sa 84 porsiyento diha sa kayutaan sa Amerika

[Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

Unsa ang mga ARV? a

Sa himsog nga tawo, ang katabang nga mga T cell magpalihok sa imyun nga sistema aron mosanta sa mga impeksiyon. Ang katabang nga mga T cell mao ang ilabinang puntiryahon sa HIV. Gamiton sa HIV ang maong mga selula sa pagkopya sa kaugalingon niini, paluyahon ug patyon ang katabang nga mga T cell hangtod maluya na pag-ayo ang imyun nga sistema. Ang antiretroviral drugs (mga ARV) mosanta ning maong proseso sa pagkopya sa kaugalingon.

Sa pagkakaron, upat ka pangunang matang sa mga ARV ang ginadapat. Ang mga nucleoside analogue ug ang mga non-nucleoside analogue mosanta sa HIV sa pagkopya sa kaugalingon niini nganha sa DNA sa usa ka tawo. Ang mga protease inhibitor mobabag sa usa ka matang sa protease enzyme diha sa naapektohan nga mga selula aron dili mapasig-uli niini ang kagaw ug aron dili kini makapatunghag dugang HIV. Ang mga fusion inhibitor mopugong sa HIV aron dili kini makasulod sa mga selula. Pinaagi sa pagsugpo sa HIV sa pagkopya sa kaugalingon niini, ang mga ARV makapahinay sa paggrabe sa impeksiyon gikan sa HIV ngadto sa AIDS, nga gitawag ug kinagrabehang matang sa sakit nga HIV.

[Footnote]

[Hulagway]

KENYA—Usa ka doktor nagtudlo sa usa ka pasyenteng may AIDS bahin sa ARV nga pagtambal

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Hulagway]

KENYA—Usa ka pasyenteng may AIDS nagdawat sa iyang ARV nga tambal diha sa ospital

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 8]

Ang Kababayen-an ug ang AIDS

Singkuwenta porsiyento sa mga hamtong nga dunay HIV/AIDS maoy mga babaye

Sa 1982, sa dihang ang mga babaye nadayagnos nga dunay AIDS, gituohan nga sila nataptan gumikan sa paggamit ug droga nga gipaagi sa ugat. Sa wala madugay, nahibaloan nga ang mga babaye mahimong mataptan pinaagi sa normal nga pagpakigsekso ug sila ang ilabinang nameligro nga mataptan ug HIV. Sa tibuok kalibotan, ang mga babaye mao na karon ang naglangkob sa 50 porsiyento sa mga hamtong nga nag-antos sa HIV/AIDS. “Ang epidemya labawng nakaapektar sa mga babaye ug tin-edyer nga mga babaye nga mas huyang sa katilingbanon, kultural, biolohikal ug ekonomikanhon nga paagi, ug maoy nagpas-an sa responsibilidad sa pag-atiman sa mga masakiton ug himalatyon,” nagtaho ang UNAIDS.

Nganong ang mga tig-atiman sa mga pasyenteng dunay AIDS nabalaka man pag-ayo sa pag-usbaw sa maong sakit taliwala sa kababayen-an? Ang nataptan ug HIV nga mga babaye sagad mag-atubang ug mas grabeng pagpihig kay sa mga lalaki, ilabina diha sa ubang kabos nga mga nasod. Kon momabdos ang usa ka babaye, ang kahimsog sa iyang anak mameligro; kon duna na siyay mga anak, mas lisod ang pag-atiman kanila, ilabina alang sa nag-inusarang inahan. Dugang pa, gamay ra kaayo ang nahibaloan bahin sa talagsaong mga kinaiya sa mga babaye nga nataptan ug HIV ug sa klinikal nga pag-atiman kanila.

Ang pipila ka kultural nga mga hinungdan ilabinang nagpameligro sa mga babaye. Diha sa daghang nasod ang mga babaye wala tugoting maghisgot bahin sa seksuwalidad, ug nameligro silang abusohan kon modumili silang makigsekso. Ang mga lalaki kasagarang makigsekso sa daghang babaye ug wala mahibalo nga nakapasa sa HIV ngadto kanila. Ang pipila ka Aprikano nakigsekso sa mas batan-ong mga babaye aron dili mataptan ug HIV o tungod sa sayop nga pagtuo nga ang pagpakigsekso sa mga ulay makaayo sa AIDS. Mao diay nga ang WHO nag-ingon: “Ang pagpangilabot kinahanglang ipunting sa kalalakin-an (maingon man sa kababayen-an) aron mapanalipdan ang mga babaye.”

[Hulagway]

PERU—Usa ka inahan nga dunay HIV uban sa iyang anak nga babaye nga walay HIV

[Credit Line]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Hulagway]

THAILAND—Ingong bahin sa ilang edukasyon, ang mga estudyante moduaw sa pasyenteng dunay AIDS

[Credit Line]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Hulagway]

KENYA—Tigom uban sa mga membro sa organisasyon sa Kababayen-an nga Nagsagubang sa AIDS

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Kahon/Hulagway sa panid 9]

Sayop nga mga Pagtuo Bahin sa AIDS

◼ Ang mga tawo nga nataptan ug HIV masakiton tan-awon. “Sa aberids, dangtan ug mga 10 ngadto sa 12 ka tuig una makabaton ug AIDS ang tawong nataptan ug HIV,” matod ni Dr. Gerald J. Stine. “Sulod niining panahona, ang nataptan ug HIV diyutay lamang ug maila nga mga simtoma, apan mataptan nila ang uban.”

◼ Ang AIDS maoy sakit sa homoseksuwal. Sayo sa katuigan sa 1980, ang AIDS giila nga sakit sa mga homoseksuwal. Apan karon, ang heteroseksuwal nga pakigsekso mao ang pangunang hinungdan sa pagpasa sa HIV diha sa kadaghanang dapit sa kalibotan.

◼ Ang pakigsekso nga ipaagi sa baba maoy “luwas nga pakigsekso.” Sumala sa Centers for Disease Control and Prevention, “gipadayag sa daghang pagtuon nga ang pakigsekso nga ipaagi sa baba mahimong moresulta sa pagpasa sa HIV ug sa uban pang mga sakit nga mapasa pinaagig pakigsekso.” Ang risgo sa pagkapasa sa HIV pinaagig pakigsekso nga ipaagi sa baba dili ra hinuon sama ka taas kon itandi sa ubang mga paagi sa pakigsekso. Bisan pa niana, ang maong paagi kaylap na kaayo nga gidahom sa ubang mga doktor nga kini mahimong dakong hinungdan sa pagpasa sa HIV.

◼ Adunay tambal nga makaayo sa AIDS. Diha sa pipila ka pasyente, bisan tuod mapahinay sa antiretroviral therapy ang pag-uswag gikan sa HIV ngadto sa AIDS, sa pagkakaron wala pay bakuna o tambal nga makaayo niana.

[Hulagway]

CZECH REPUBLIC—Pag-eksamin sa dugo para sa AIDS, nga karon aduna nay tambal apan dili mamaayo

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 6]

ZAMBIA—Duha ka dalagita nga dunay HIV nagpaabot sa ilang tambal

[Credit Line]

© Pep Bonet/Panos Pictures