Katahom nga Natago sa Kangitngit

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA SLOVENIA

NAGDALA ug kingke, gisum-ok ni Luka Čeč ang baga nga kangitngit diha sa ilalom sa yuta. Sa kinailadmang bahin sa yuta, mikamang siya sa habog nga bato ug gisugat siya ug matahom kaayong kahayag. Usa ka naggilakgilak nga kalibotan ang misugat sa iyang mga mata. Unsay iyang nakit-an? Usa ka bag-ong agianan sa sulod sa Postojna Cave sa Slovenia.

Sa pagkadiskobre niini sa tingpamulak sa 1818, ang industriya sa turismo nga karon dako nag kita nasugdan. Tungod niini, nasugdan usab ang dugang nga “pagtuon o pagpanukiduki may kalabotan sa mga langob.” Aron masusi pag-ayo kining talagsaong sistema sa mga langob, uban namo ug mangadto ta sa Postojna, nga usa ka lungsod sa kasadpang Slovenia.

Dapit nga Daghan Kaayog Langob

Ang sistema sa mga langob sa Postojna maoy usa sa kinadak-an sa Uropa, nga may kapin sa 20 kilometros nga mga agianan ug mga lungib. Ang mga langob nahimutang sa rehiyon sa Kras, o Karst, sa Slovenia, nga usa ka tagaytay nga anapog nga moabot ug duolan sa 50 kilometros painteryor gikan sa Adriatic Sea, sa tunga sa Julian Alps ug Dinaric Alps. Ang mga langob sa Postojna maoy lakip sa pipila sa libolibong langob niining dapita.

Ang pulong “karst” karon daghan ug kahulogan. Ang termino gigamit sa mga geologo sa tibuok kalibotan sa paghubit sa dagway sa yuta nga sama nianang sa rehiyon sa Kras. Ang mga karst makita diha sa daghang bahin sa kalibotan, lakip sa Australia, Indochina, Rusya, Sentral Amerika, ug Tsina, maingon man sa Caribbean ug sa Mediteranyo. Kining matanga sa yuta kasagaran hawan ug batoon diin ang pagkankan sa yuta nakamugna ug mga langob, bung-aw, ug mga sapa ug mga linaw ilalom sa yuta.

Sanglit ang dagway sa yuta sa dakong bahin sa Slovenia maoy karst, daghan kaayo ang mga langob ug ubang porma sa mga bato ilalom sa yuta sa maong nasod. Ang Postojna Cave maoy sama ka tahom sa iladong mga langob nga karst sa Mammoth Cave sa Kentucky, T.B.A., ug sa Reed Flute Cave sa Kuei-lin, Tsina.

 Pagtan-aw sa Sulod sa mga Langob

Unang gihubit ang Postojna Cave niadtong ika-17ng siglo, sa dihang ang taga-Slovenia nga eskolar nga si Janez Vajkard Valvasor nagsulat bahin niini diha sa iyang librong The Glory of the Duchy of Carniola. Gihubit ni Valvasor ang mga langob sa maong lugar nga “katingalahan ug pormang mga haligi.” Gihubit niya ang mga haligi nga morag dagway sa “tanang matang sa mga ulod, halas, ug ubang mga hayop . . . o nagkalainlaing porma sa mga mangtas, depektosog porma nga mga nawong, mga multo, ug susama niini.” Siya midugang: “Ang bation nga kalisang ug kahadlok mosamot usab tungod sa daghang agianan, mga lungag, ug laglom nga mga bung-aw sa tanang kiliran.” Dili ikahibulong nga human mabasa ang maong makahahadlok nga paghubit sa lugar, pipila lamang ang nangahas sa pagtaak sa kinapusoran sa makapanglimbawot sa balhibo nga kangitngit sa mga langob!

Apan, sa ngadtongadto, napopular ang Postojna Cave. Nagsugod kini pagkapopular human nga nakit-an kini ni Čeč sa 1818. Pagkasunod tuig, ang mga langob gibuksan ngadto sa publiko. Apan niadto lamang 1872 sa dihang makasulod na ang tren diha niini ug sa dihang may koryente na kini sa 1884 nga daghan na ang nakakita niining mga katingalahan sa kinaiyahan. Unsay ilang nakita?

Karon ang sistema sa mga langob sa Postojna gibantog sa maanindot nga mga agianan niini. Ang buhi nga mga kolor ug talagsaon ug pormang mga stalactite ug stalagmite nadayandayan diha sa mga agianan niini nga morag mga mutya tan-awon. Ang uban nagkidlapkidlap nga morag gisabwagan ug mga brilyante, samtang ang uban nagsigasiga sa pulahong-pagkadalag ug pulahong-pagkakape nga mga kolor. Ang mga sulat-sulat diha sa mga bungbong nagpakita nga ang mga bisita sa nangaging mga siglo nadani usab pag-ayo sa talagsaong katahom sa mga langob.

Bag-ong mga Espisye Nadiskobrehan

Sa pagsuhid niining dagko kaayong mga lungib nakita dili lamang ang bag-o ug tagsaong mga porma sa mga bato ilalom sa yuta kondili ang wala hiilhi niadto nga mga matang sa kinabuhi. Sa pagkakaron, kapin sa napulo ka bag-ong mga espisye ang nakaplagan diha sa sistema sa mga langob sa Postojna.

Si Čeč ang nakadiskobre niini sa 1831, nga gikalipayan pag-ayo sa mga tawo nga nagtuon sa mga langob sa tibuok kalibotan. Si Čeč nakadiskobre ug usa ka talagsaong bakukang sa langob, nga ginganlan ug Leptodirus hohenwarti, nga nagkahulogang “nipis ug liog nga bakukang.” Sama sa gipasabot sa ngalan niini, kining maong bakukang nipis ug liog. Kini sab gamay ug ulo, budlot ug tiyan, ug sobra ka taas ang antena ug mga tiil. Sa pagkaalaot, ang unang espesimen wala tuyoang namatay, busa wala kini matuki hangtod nga dihay nakit-ang laing bakukang paglabay sa 14 ka tuig.

Laing kuryosong tan-awon nga linalang nga nakit-an niining lugara mao ang olm, usa ka buta nga tabili. Niadtong 1689, gitawag kini ni Valvasor ingong ‘ang liwat sa dragon.’ Kining gamayng linalang nga mabuhi sa tubig padayon nga gipanukiduki sa siyensiya.

Kasikbit nga mga Langob

Ang mga langob sa Postojna maoy usa lamang sa daghang sistema sa mga lungib sa rehiyon. Ang kasikbit nga Škocjan Cave, nga nalista sa UNESCO World Heritage List sukad sa 1986, talagsaon usab kaayo. Ang mga bisita niining sistema sa mga langob nahingangha sa dagko kaayong mga lungib ug mga walog. Kini ginaingon nga mao ang kinadak-an sa Uropa. Pananglitan, usa ka bahin sa sistema sa mga langob may sukod nga 300 metros ang gitas-on, 100 metros ang gilapdon, ug 110 metros ang gihabogon!

Nagbabag sa baba sa Predjama Cave mao ang dakong kuta, ang pinuy-anan kanhi sa sugilambong nga kabalyerong Erazem Jamski. Sumala sa estorya, ang kastilyo wala gayod masulong sa mga manunulong sulod sa daghang siglo. Ang mga pagkaon mahatod agi sa sekreto nga mga alagian ilalom sa yuta nga konektado sa lungib ilalom sa kastilyo. Ginaingon nga gibugalbugalan ni Erazem ang mga manunulong pinaagi sa pag-itsa ngadto kanila ug preskong mga serali o sinugbang karne, nga nagpamatuod nga siya daghan ug pagkaon samtang nakulong sa mga paril sa kastilyo. Kon tinuod man o dili ang sugilanon, ang sekretong mga agianan tinuod nga naglungtad.

Ang pagsuhid sa maanindot nga kalibotan sa mga langob niining rehiyon sa karst makapaukyab. Ang gibantog sa kalibotan nga magkukulit nga si Henry Moore naghubit sa Postojna Cave nga nag-ingon: “Kini ang kinanindotan nga pasundayag sa eskultora sa Kinaiyahan nga akong nakita sukad.” Kon makahigayon ka sa pag-adto didto, lagmit gayod nga mouyon ka kaniya.

 [Kahon/Hulagway sa panid 24]

Ang “Tawong Isda”

Ang proteus anguinus gitawag ug tawong isda tungod sa tagsaong kolor sa panit niini, nga makapahinumdom sa uban sa panit sa tawo. Kining dunay taludtod nga linalang mabuhi lamang sa kinailadman sa katubigan sa mga langob sa rehiyon sa karst sa amihanan-sidlakang Italya, Slovenia, ug pahabagatan. Ang walay-kolor nga panit ug daw nanguyos nga mga mata niini dili makabalda, tungod kay naglungtad kini sa bug-os nga kangitngit, gikan sa pagkaitlog hangtod nga kini mamatay. Sa katingalahan, ang uban gikataho nga nabuhi kutob sa 100 ka tuig, ug kining maong isda mabuhi sa daghang tuig nga walay kaonkaon.

[Credit Line]

Arne Hodalic/www.ipak.org

[Mga hulagway sa panid 24]

1. Usa ka lungib sa sulod sa mga langob sa Škocjan maoy 110 metros ang gihabogon

2. Kini nga kuta nagbabag sa baba sa Predjama Cave

3. Ang mga langob sa Postojna gibantog sa kalibotan

[Picture Credit Line sa panid 23]

Arne Hodalic/www.ipak.org