Pagpaniid sa Kalibotan

Mga Panganod ug mga Elepante

Unsa ka bug-at ang usa ka panganod? Ang usa ka cumulus nga panganod (morag bungtod ang porma) adunay mga 550 ka toneladang tubig, nagtaho ang ABC News. “O kon gusto nimong ipahayag kana sa paagi nga mas masabtan . . . , hunahunaa ang mga elepante,” matod pa sa usa ka eksperto labot sa klima nga si Peggy LeMone. Kon ibutang nato nga ang usa ka elepante motimbang ug mga unom ka tonelada, nan ang tubig diha sa usa lamang ka ordinaryong cumulus nga panganod sama ka bug-at sa 100 ka elepante. Kanang tanang tubig nagbitay sa atmospera ingong gagmitoyng mga tulo nga naglutawlutaw diha sa mas init nga hangin nga naggikan sa ubos. Kasukwahi sa nag-ugdo nga cumulus nga panganod, ang dakong dag-om sa bagyo adunay tubig nga sama ka bug-at sa 200,000 ka elepante. Komosta ang urakan? Gibanabana ni LeMone ang gibug-aton sa tubig diha sa usa ka metro kubikong panganod sa urakan ug gipilopilo ang maong numero sa total nga gidak-on sa urakan. Ang resulta? Gibug-aton nga katumbas sa kuwarenta ka milyong elepante. “Nagpasabot kana nga ang tubig sa usa ka urakan mas bug-at pa kay sa tanang elepante sa planeta,” matod sa taho, “tingali mas bug-at pa kay sa tanang elepante nga nabuhi sukad.”

 Ang Kinamaayohang Panahon sa Pagpanepilyo

Ang pagpanepilyo human dayon sa pag-inom ug aslom nga mga ilimnon o pagkaon ug aslom nga mga pagkaon makadaot sa enamel, matod pa sa Milenio nga mantalaan sa Mexico City. Nagtaho bahin sa pagtuon nga gihimo didto sa University of Göttingen, sa Alemanya, ang mantalaan nagpasidaan nga ang aslom nga mga pagkaon “temporaryong makapahuyang sa enamel sa ngipon.” Busa, ang pagpanepilyo pagkahuman dayon ug kaon makadaot. Hinunoa, “mas maayong maghulat ug pipila ka minuto aron ang ngipon maulian sa kalig-on niini.”

Bag-ong mga Espisye Nakaplagan Human Mahanaw ang Puy-anan

Sa dihang gipuril ang lasang sa wala-puy-i nga Carrizal Island sa Caroní River sa Venezuela aron tukoran ug bag-ong dam, ang kanhing wala-mailhing langgam nadiskobrehan, nagtaho ang Daily Journal sa Caracas. Ang mga espesimen sa langgam nga gikuha sa wala pa purila ang kakahoyan sa ulahi nadiskobrehan nga naglakip ug gamay, may asul nga pat-ak-pat-ak nga maya nga nagpuyo sa siot kaayong kawayanan sa maong isla. Ang mga tawo nga nagtuon bahin sa mga mananap ug mga tanom naglaom nga makakita ug dugang pang mga membro niining bag-ong nailhan nga espisye diha sa sikbit nga mga puy-anan. Sa kasamtangan, matod pa sa tigpanukiduki nga si Robin Restall, “ang pagkadiskobre sa maya nga Carrizal Seedeater . . . napagaan tungod sa kahibalo nga ato nang napuril ang dapit diin kini nagtago gikan kanato sulod sa dugayng panahon.”

Hupting Hinlo ang Inyong Tadtaran!

Hain ang mas hinlo​—ang kahoy o plastik nga tadtaran? “Ang bisan hain niana nga tadtaran maayo man basta huptan nimo kining hinlo,” matod pa sa UC Berkeley Wellness Letter. “Mogamit ka man ug kahoy o plastik nga tadtaran aron sa paghiwa sa hilaw nga karne ug manok, nusnosi pag-ayo ang tadtaran ginamit ang sabonon nga tubig pagkahumag gamit niana.” Kon ang tadtaran daghan nag tinadtaran o lanahon, seguroa gayod nga mahinloan kini pag-ayo. “Mahimo usab nimong patyon ang kagaw diha sa tadtaran pinaagi sa paghinawnaw niana ug klorin nga sinagolag tubig (1 ka kutsaritang klorin sa usa ka litrong tubig),” nag-ingon ang Wellness Letter. Ang mga kamot ug mga kutsilyo kinahanglang hinloan usab pag-ayo ug paughon.

Wala pa Magtunghang mga Bata ug ang mga Kompiyuter

Ang ubang mga tigpanukiduki nag-ingon nga “ang dugayng paggamit sa mga kompiyuter puli sa naandang mga dula kaniadto” halos walay ikahatag nga kaayohan sa mga bata ug “mahimong motultol sa pagpalayo gikan sa katilingban, pagkadili-makasentro sa pagtagad, pagkawala sa pagkamamugnaon ug bisan sa depresyon ug kabalaka,” nagtaho ang mantalaan nga Vancouver Sun. Ang mga kompiyuter mag-usab sa kalibotan sa usa ka bata “gikan sa kalibotan nga mabatyagan ug maeksperimentohan ngadto sa kalibotan nga naglungtad lamang diha sa eskrin sa kompiyuter,” nag-ingon ang sikologo nga si Sharna Olfman. Ang mga tigpanukiduki nagpasiugda sa kahinungdanon sa “giniyahan-sa-ginikanan nga mga dulang hinanduraw” aron sa pagtudlo sa mga bata ug “bokabularyo, mga kolor, porma, numero, pamatasan ug kahibalo bahin sa adlaw-adlawng mga hitabo.” Ang sikologo nga si Jane Healy nag-ingon nga ang kinaraang dula ilabinang hinungdanon sukad sa pagkatawo hangtod sa edad nga siyete anyos. Ang maong dula makatabang sa pagtudlo sa mga bata sa pagsentro sa pagtagad, samtang ang pagdula sa mga kompiyuter adunay kaatbang nga epekto.

Telebisyon​—“Makadaot nga Droga”

“Ang mga bata nga motan-aw ug TV sulod sa kapin sa duha ka oras kada adlaw diyutay rag malampos sa eskuylahan,” nagtaho ang mantalaang Kinatsila nga La Vanguardia. Bisan tuod nagtuo siya nga ang TV mahimong usa ka epektibo kaayong edukasyonal nga galamiton, ang doktor sa mga bata nga si Francisco Muñoz nagpunting sa makadaot nga mga epekto sa maong pagtan-aw sa TV. Nagtuo si Muñoz nga ang pagkadili-maayo sa klase sa mga bata nga hinan-aw kaayog TV maoy sangpotanan sa “pagkalangan sa pagkakab-ot sa pagkahamtong ug namenosan nga kapasidad sa paghunahuna.” Miingon usab siya: “Adunay tin-awng kalambigitan tali sa pagtan-aw ug pipila ka programa, panganunsiyo, ug mga music video ug sa pag-inom ug alkoholikong ilimnon, pagtabako, ug paggamit ug droga sa mga batan-on.” Bisan tuod nagtuo siya nga dili tanang batan-on mosundog sa dili-maayong panggawi nga makita sa TV, ang sikyatrista sa mga bata nga si Paulino Castells nagtawag sa telebisyon ingong “makadaot nga droga” tungod sa makadaot nga epekto niini diha sa linghod nga mga hunahuna.”

Saba nga mga Klasehanan

Tungod sa mga tingog nga molanog ug sa kabanha diha sa mga klasehanan nalisdan ang mga estudyante sa pagpaminaw diha sa klase, nagtaho ang magasin sa Alemanya nga Der Spiegel. “Kon mas malisdan ang mga bata sa pagsabot, mas menos ang mahinumdoman nila,” matod sa sikologo nga si Maria Klatte. Diha sa pipila ka eskuylahan sa Alemanya, ang mga tigpanukiduki nakasukod ug lebel sa tingog nga moabot ug gikan sa 70 ngadto sa 90 ka decibel (dB). “Diha sa mga trabahoan diin gikinahanglan ang pagsentro sa pagtagad, ang limitasyon maoy 55 dB,” miingon ang tigpanukiduki bahin sa kabanha nga si Gerhart Tiesler. “Diha sa industriya, girekomendar nga panalipdan ang dalunggan kon ang kabanha mokapin na sa 85 ka dB.” Dugang pa, kon mas dugay ang paglanog sa mga tingog diha sa lawak—tungod man sa pagsulti, pag-irog sa lingkoranan, o pag-ubo​—mas lisod ang pagsentro sa pagtagad. Ang mga kisame nga mosuhop sa tingog makatabang sa pagpamenos sa kabanha ug paglanog sa tingog. Tungod niana dili daling maupos ang pailob ug dili daling madaot ang tingog sa mga magtutudlo ug mga estudyante, apan daghang eskuylahan ang dili makaarang sa pagtaod niana.

Ang mga Supermarket Mipuli sa Naandang mga Tindahan

“Ang pagdaghan sa mga supermarket latas sa sidlakan ug habagatan nga Aprika nagpameligro sa lokal nga mga merkado ug, tungod niini, nameligro usab ang panginabuhi sa mga mag-uuma diha sa mga banika,” nag-ingon ang mantalaan labot sa siyensiya didto sa Alemanya nga wissenschaft-online. Sa pagkakaron 30 porsiyento sa halin sa gimenudong pagkaon sa Kenya maoy diha sa 200 ka supermarket ug 10 ka dagko kaayong supermarket​—katumbas sa 90,000 ka gagmayng mga tindahan. Sumala kang Kostas Stamoulis sa Food and Agriculture Organization sa HK, ang paspas nga pagkaylap sa impluwensiya sa kinabuhing siyudadnon ug sa globalisasyon “nagpasabot nga ang Aprika makasinati ug mas dagkong mga kausaban sa sistema sa pagsuplay ug pagkaon kay sa atong nakita diha sa datong mga nasod.” Ang mga eksperto nanghinaot nga aron malikayan ang pagkahugno sa ekonomiya, mahimong tukoron ang mga kooperatiba nga katumoran sa lokal nga mga produkto ug mahimong itagana ang pagbansay sa pagtabang sa mga mag-uuma nga makahimo sa kausaban.