Buhis—Bayad sa “Sibilisadong Katilingban”?

“Ang buhis mao ang atong bayad aron aduna kitay sibilisadong katilingban.”—Sinulat diha sa bilding sa Serbisyo sa Rentas Internas, Washington, D.C.

ANG mga gobyerno nagpatuo nga ang buhis kinahanglanon bisan pag dili kahimut-anan​—ang bayad sa “sibilisadong katilingban.” Mouyon ka man o dili sa maong panghunahuna, dili ikalimod nga ang mga buhis kasagarang taas.

Mabahin sa duha ka matang ang mga buhis: ang direkta ug dili-direkta. Ang buhis sa kinitaan, buhis sa kinitaan sa korporasyon, ug buhis sa balay o ubang propiedad maoy mga pananglitan sa direkta nga mga buhis. Niini nila, ang buhis sa kinitaan lagmit maoy labing gikayugtan. Ilabinang tinuod kini diha sa mga nasod diin ang buhis sa kinitaan maoy progresibo​—kon ang imong kinitaan mas dako, mas dakong buhis ang imong ibayad. Ang mga kritiko moergo nga ang progresibong mga buhis nagsilot sa pagkakugihan ug pagkamalamposon.

Ang OECD Observer, nga usa ka publikasyon sa Organisasyon Alang sa Kooperasyon ug Kaugmaran sa Ekonomiya, nagpahinumdom kanato nga dugang pa sa mga buhis nga ibayad sa sentral nga mga gobyerno, “ang mga tawong may kinitaan tingali pabayron pag lokal, rehiyonal, probinsiyal nga buhis sa kinitaan o buhis sa kinitaan para sa estado gawas pa sa buhis sa kinitaan para sa sentral nga gobyerno. Matuod kini sa Belgium, Canada, Espanya, Hapon, Iceland, Korea, mga nasod sa Scandinavia, Switzerland ug Tinipong Bansa.”

Ang dili-direkta nga mga buhis naglakip sa mga buhis sa baligya, mga buhis sa isog nga ilimnon ug sigarilyo, ug mga bayranan sa aduwana. Dili kini dayag kaayo kay sa direkta nga mga buhis apan kini bug-at gihapon, ilabina sa mga kabos. Sa magasing Frontline sa India, nag-ingon ang magsusulat nga si Jayali Ghosh nga dili tinuod nga ang datoon ug dato nga mga tigbayad ug buhis maoy nagbayad sa mas dakong bahin sa buhis sa India. Si Ghosh nag-ingon: “Alang sa mga gobyerno sa Estado, ang dili-direkta nga mga buhis maoy katumbas sa kapig 95 porsiyento sa ilang katibuk-an nga makolektang bayad sa buhis. . . . Lagmit nga ang mas kabos nga mga tawo ang aktuwal nga nagbayad ug mas dagkong mga buhis diha sa ilang kinitaan, kay sa mga dato.” Ang tag-as nga mga buhis diha sa mga konsumo sa kadaghanang tawo, sama sa sabon ug pagkaon, lagmit maoy nakamugna sa maong diperensiya.

Unsa bay ginahimo sa mga gobyerno sa tanang salapi nga ilang makolekta?

 Kon Asa Paingon ang Salapi

Tinuod, gikinahanglan ang dako kaayong kantidad sa salapi sa pagpalihok sa mga gobyerno ug pagtagana sa kinahanglanong mga serbisyo. Pananglitan, sa Pransiya 1 sa 4 ka tawo ang nagtrabaho sa gobyerno. Naglakip kini sa mga magtutudlo, mga kawani sa koreyo, mga kawani sa museyo ug ospital, kapolisan, ug ubang mga trabahante sa gobyerno. Gikinahanglan ang mga buhis aron ibayad sa ilang suweldo. Ang mga buhis mao usab ang igasto alang sa mga karsada, mga tunghaan, ug mga ospital ug magbayad sa mga serbisyo sama sa pagkolekta sa basura ug paghatod sa mga sulat.

Ang mga kinahanglanon sa kasundalohan maoy laing katarongan sa pagbuhis. Ang buhis sa kinitaan mao ang unang gipahamtang sa datong mga Britaniko sa pagsuportar sa gubat batok sa mga Pranses niadtong 1799. Apan, panahon sa Gubat sa Kalibotan II, ang Britanikong gobyerno misugod sa pag-obligar sa mga obrero sa pagbayad ug mga buhis sa kinitaan. Karong adlawa, gastoso gihapon ang pagsuportar sa armadong kusog sa usa ka nasod, bisan sa panahon sa kalinaw. Ang Stockholm International Peace Research Institute nagbanabana nga ang gasto sa kasundalohan sa kalibotan sa tuig 2000 maoy mga 798 ka bilyong dolyares.

Paagi Aron Usbon ang Panggawi sa mga Tawo

Ang mga buhis nagsilbi usab nga usa ka paagi aron usbon ang panggawi sa mga tawo, nga usa ka galamiton aron dasigon o bugnawon ang pipila ka matang sa panggawi. Pananglitan, ang pagbuhis sa alkoholikong ilimnon gituohan nga makapamenos sa hinobrang pag-inom. Busa, sa daghang nasod ang mga buhis maoy mga 35 porsiyento sa prisyo sa usa ka botelyang serbesa.

Ang tabako gipahamtangan usab ug bug-at nga mga buhis. Sa Habagatang Aprika ang mga buhis maoy gikan sa 45 ngadto 50 porsiyento sa prisyo sa usa ka paketeng sigarilyo. Bisan pa niana, ang pagkamatinabangon dili kanunay mao ang motibo sa usa ka gobyerno sa pagpasiugda sa maong mga buhis. Sumala sa giingon sa magsusulat nga si Kenneth Warner diha sa magasing Foreign Policy, ang tabako maoy “epektibong puwersa sa ekonomiya nga magpatunghag ginatos ka bilyong dolyares matag tuig gikan sa halin ug sa bilyonbilyon pang dolyares gikan sa buhis.”

Usa ka iladong pananglitan sa paagi aron usbon ang panggawi sa mga tawo nahitabo sa sinugdan sa ika-20ng siglo. Ang mga magbabalaod sa T.B. nagtinguha nga menosan ang pagkaporma sa mga dinastiya sa datong mga pamilya. Sa unsang paagi? Pinaagi sa pagmugnag buhis sa napanunod nga propiedad. Sa dihang ang usa ka dato mamatay, ang dako kaayong kantidad isip buhis kuhaon gikan sa iyang natigom nga bahandi. Ang mga pabor sa buhis mangatarongan nga pinaagi sa buhis “ang katigayonan dili lang bug-os nga mapanunod sa hamiling pamilya apan magamit alang sa kadaghanang lungsoranon.” Kana tingali mahitabo, apan ang dato nga mga tigbayad ug buhis nakaugmad ug daghang estratehiya aron mamenosan ang buhis sa napanunod nga propiedad.

Ang mga buhis padayong gigamit sa pagsuportar sa nagkalainlaing programa labot sa katilingban, sama sa kalikopan. Nagtaho ang The Environmental Magazine: “Siyam ka nasod sa Kasadpang Uropa nagpatuman karong bag-o ug mga kausaban sa buhis nga magpanalipod sa kalikopan, ingong paagi sa pagkunhod sa mga maghuhugaw sa hangin.” Ang progresibong mga buhis sa kinitaan, nga gihisgotang sayosayo, maoy lain pang paningkamot aron usbon ang panggawi sa mga tawo; ang ideya nga mamenosan ang gintang sa dato ug sa kabos. Ang pipila ka gobyerno motugot usab ug mga kunhod sa buhis ngadto sa mga tigdonar sa buhat sa kaluoy o ngadto sa mga magtiayong adunay mga anak.

Nganong Komplikado Kaayo?

Sa dihang isugyot ang usa ka bag-ong buhis, ang mga magbabalaod maningkamot nga matak-opan ang posibleng mga lutsanan sa paglikay sa buhis. Hinumdomi: Dagkong kantidad sa salapi ang mahimong mawala. Ang resulta? Ang mga balaod sa buhis lagmit mahimong komplikado ug teknikal kaayo. Usa ka artikulo diha sa magasing Time nagpatin-aw nga daghan sa mga komplikasyon sa balaod sa buhis sa T.B. “motungha bahin sa kon unsay ipasabot sa kinitaan,” nga mao, pagtino kon unsa ang kinitaan nga angayng buhisan. Ang dugang nga mga komplikasyon naggikan sa daghan kaayong lagda “nga magpaposible sa nagkalainlaing iban ug eksemsiyon.” Apan dili lang Tinipong Bansa ang adunay komplikadong mga balaod sa buhis. Ang bag-ong edisyon sa kabalaoran sa buhis sa United Kingdom gilangkoban ug 9,521 ka panid, nga napuno ang napulo ka tomo.

Ang Opisina sa Panukiduki sa Polisa sa Buhis sa University of Michigan nagtaho: “Kada tuig ang mga tigbayad ug buhis sa T.B. mogugol ug tulo ka bilyong oras sa pagpel-ap sa ilang mga porma labot sa buhis. . . . Tanantanan, ang panahon ug salapi nga gugolon sa mga tigbayad ug buhis sa kinitaan sa T.B. [sa pagpel-ap sa porma sa buhis] mokabat sa $100 ka bilyon kada tuig, o mga 10% sa nakolektang buhis. Kadaghanan sa maong gasto sa pagsunod sa balaod sa buhis maoy tungod sa makalilibog nga komplikadong balaod sa buhis sa kinitaan.” Nag-ingon si Reuben, nga gihisgotan sa sinugdan sa unang artikulo niini nga serye: “Kaniadto ako lang ang tig-andam sa akong mga porma sa buhis, apan kadto gastoso kaayo sa panahon, ug nagtuo ako nga mas dako ang akong gibayad kay sa angay  unta. Busa karon nagsuhol akog accountant sa pag-andam sa mga porma sa bayranan sa buhis.”​—Tan-awa ang kahong “Pagsunod sa mga Balaod sa Buhis,” sa panid 8.

Ang Pipila Mobayad, ang Uban Molikay, ug ang Uban pa Moikyas

Ang kadaghanang tawo labing menos magpanuko nga moila sa mga benepisyo nga ihatag sa mga buhis nganha sa ilang komunidad. Ang pangulo sa British Inland Revenue kas-a mipatin-aw: “Walay tawo nga malipay nga mobayad ug buhis sa kinitaan, apan diyutay rang mga tawo ang magpatuo nga ang atong kahimtang mas maayo kon walay buhis sa kinitaan.” Ang banabana sa pipila mao nga abot sa 90 porsiyento ang nagsunod sa balaod sa buhis sa Tinipong Bansa. Usa ka awtoridad sa buhis miangkon: “Ang kadaghanan sa dili pagsunod naggikan sa kalisdanan sa balaod ug mga pamaagi, inay kay gumikan sa tinuyong pag-ikyas sa pagbayad.”

Bisan pag ingon niana, daghan ang mangitag mga paagi sa paglikay sa pipila ka buhis. Pananglitan, tagda ang giingon sa usa ka artikulo diha sa U.S.News & World Report bahin sa mga buhis sa kinitaan sa korporasyon: “Daghang kompaniya ang molikay sa legal nga paagi sa dakong bahin sa ilang bayranan sa buhis​—ug usahay nianang tanan​—pinaagi sa mga diskuwento sa buhis ug mga pagmaniobra.” Nga mihatag ug usa ka pananglitan sa usa ka inabtik nga paagi, ang artikulo nagpadayon: “Ang usa ka korporasyon sa T.B. magtukod ug usa ka kompaniya diha sa usa ka langyawng nasod nga dili kaayo dakog buhisanan. Unya ang korporasyon sa T.B. himoon na lang  nga kompaniya nga kontrolado sa langyawng kompaniya.” Sa ingon ang kompaniya makalingkawas sa pagbayad ug mga buhis sa T.B.​—nga mahimong abot sa 35 porsiyento​—bisan pag ang “opisina niini tingali gilangkoban lang sa adres, kahon para sulat ug kabinet alang sa payl.”

Unya anaa ang bug-os nga pag-ikyas sa buhis. Gitaho nga ang pag-ikyas sa pagbayad ug buhis giisip nga “nasodnong dula” diha sa usa ka nasod sa Uropa. Sumala sa usa ka surbi sa Tinipong Bansa, 58 porsiyento lamang sa mga lalaki nga tali sa panuigong 25 ug 29 nagtuo nga ang dili pagdeklarar sa tanang kinitaan maoy daotan. Ang mga nagpasiugda sa surbi miangkon: “Ang taho nagpadayag nga ang atong katilingban wala makabaton ug hataas nga etika ug moralidad.” Sa Mexico ang pag-ikyas sa buhis gibanabana nga mga 35 porsiyento.

Hinuon, ang mga tawo kadaghanan nag-ila nga kinahanglanon ang mga buhis ug sila nagbayad sa ilang obligasyon sa buhis. Bisan pa niana, ang nabantog nga mga pulong nga gipahayag ni Tiberio Cesar morag matuod: “Ang maayong magbalantay kinahanglang mag-alot lang sa balahibo sa iyang panon sa karnero, dili magpanit niana.” Kon nagtuo ka nga nabiktima sa usa ka sistema nga morag bug-at, dili makataronganon, ug sobra ka komplikado, unsay angay nimong hunahunaon bahin sa pagbayad ug mga buhis?

[Kahon sa panid 7]

Mamalandong sa Dili pa Mobalhin sa Laing Dapit!

Lahi ang mga sistema sa buhis sa nagkalainlaing nasod. Ngani, ang lokal nga mga buhis sa kinitaan tingali magkalain kaayo sulod sa mao rang nasod. Mapuslanon ba ang pagpalandong nga mobalhin sa usa ka dapit diin ubos ang mga bayranan sa buhis? Tingali, apan angay kang mamalandong sa dili pa mobalhin.

Pananglitan, usa ka artikulo diha sa OECD Observer nagpahinumdom sa mga magbabasa nga ang paninugdang bayranan sa buhis sa kinitaan dili mao lamay nalangkit. Nag-ingon kini: “Ang aktuwal nga bayranan sa tinagsa ka tigbayad ug buhis apektado usab sa nagkalainlaing mga diskuwento.” Pananglitan, ang pipila ka nasod adunay ubos nga buhis sa kinitaan. Apan sila naghatag ug “gamay nga ayuda, mga diskuwento ug mga eksempsiyon.” Ingong resulta, ang usa ka tawo mosangko nga nagbayad ug mas dako kay sa diha sa mga nasod nga mas taas ug bayranan sa buhis nga naghatag ug mas daghang eksemsiyon ug diskuwento sa buhis.

Sa Tinipong Bansa, ang pipila maghunahuna nga mobalhin ngadto sa mga estado nga walay mga buhis sa kinitaan. Apan ang usa makadaginot ba gayod tungod niini? Dili sumala sa Kiplinger’s Personal Finance, nga nag-ingon: “Sa daghang kaso, gipadayag sa among panukiduki nga ang mga estado nga walay buhis sa kinitaan mamawi niana pinaagi sa pagpahamtang ug mas taas nga buhis sa propiedad, mga buhis sa baligya ug ubang matang sa buhis.”

[Kahon sa panid 8]

Pagsunod sa mga Balaod sa Buhis

Alang sa kadaghanan nato, ang pagbayad sa mga buhis mabug-at ug hago nga buhat. Busa ang Pagmata! nangayog pipila ka praktikal nga sugyot gikan sa usa ka eksperto sa buhis.

“Batoni ang maayong tambag. Kinahanglanon kini, kay ang balaod sa buhis mahimong komplikado, ug ang kawalay-alamag sa balaod talagsa kaayo nga madawat ingong katuohang pasangil sa dili pagsunod sa balaod. Bisan pag ang usa ka tigbayad ug buhis maghunahuna tingali nga ang opisyales sa buhis mao ang kaaway, sila kasagarang makahatag ug tukma ug yanong mga instruksiyon kon unsaon pag-atiman ang mga bayranan sa buhis. Palabihon sa mga awtoridad sa buhis nga husto ang imong pagpel-ap sa porma sa buhis sa unang higayon. Dili sila gustong mogukod kanimo tungod sa dili pagsunod.

“Kon komplikado ang kahimtang sa imong panalapi, magpatambag sa usa ka propesyonal sa buhis. Apan magbantay! Bisan pag adunay daghang propesyonal sa buhis nga matinagdanon kanimo ug kinasingkasing nga motabang kanimo, adunay daghan nga dili ingon niana. Pangayog rekomendasyon gikan sa usa ka kasaligang higala o kaila sa negosyo, ug susiha ang mga katakos sa propesyonal.

“Lihok dayon. Mahimong bug-at ang mga silot sa ulahing pagsubmite ug impormasyon.

“Tipigi ang hapsayng rekord. Bisan kon unsay imong sistema sa paghupot ug talaan sa panalapi, ipanunot kana sa panahon. Nianang paagiha gamay ra kaayo ang imong trabaho panahon sa tingbuhis. Mas maayo usab ang imong kahimtang kon ugaling awditon ang imong rekord.

“Magmatinud-anon. Basin matental ka sa pagpanglimbong o tingali pagpasibo ug diyutay sa mga balaod aron makabenepisyo ka. Apan ang opisyales sa buhis adunay daghang maabtikong mga paagi sa pagtiktik sa binakak nga mga paagi sa pagpamenos sa bayranan. Labing maayo nga magmatinud-anon kanunay.

“Magbaton ug interes bahin sa impormasyon. Kon ang sinuholang tig-andam sa rekord sa buhisanan mohatag ug sayop nga impormasyon, ikaw gihapon ang manubag. Busa magbantay nga ang imong hawas molihok sumala sa imong kagustohan.”

[Hulagway sa panid 7]

Sa daghang nasod ang tag-as nga mga buhis gipahamtang diha sa mga produkto sa tabako ug sa isog nga mga ilimnon

[Hulagway sa panid 8, 9]

 Ang mga buhis nagsuportar sa daghang serbisyo nga ato tingaling gisayonsayon lamang