Unsay Nagkahitabo sa Panahon?

“Ang madaotong mga baha ug kusog nga mga bagyo nga atong nasinati karon mahimong mas mosubsob.”—THOMAS LOSTER, EKSPERTO BAHIN SA PAGPANGDAOT SA BAGYO DIHA SA PROPIEDAD UG MGA TAWO.

NADAOT na ba gayod ang kahimtang sa panahon? Daghan ang nahadlok nga kini nadaot na gayod. Ang eksperto sa kahimtang sa panahon nga si Dr. Peter Werner sa Potsdam Institute for Climate Impact Research nag-ingon: “Kon atong panid-an ang kahimtang sa panahon sa tibuok yuta​—ang pagkaporma sa mga panganod, mga baha, mga hulaw, mga bagyo​—ug matikdan ang kaugmaran niini, makaingon kitang tukma nga ang maong dili-kasagarang panghitabo miupat ka pilo sa miaging 50 ka tuig.”

Gibati sa daghan nga ang dili normal nga kahimtang sa panahon maoy ebidensiya sa pag-init sa tibuok yuta​—ang gitawag nga dili-balanseng greenhouse effect. Nagpatin-aw ang U.S. Environmental Protection Agency: “Ang greenhouse effect mao ang pagtaas sa temperatura nga masinati sa Yuta kay ang pipila ka gas sa atmospera (pananglitan ang alisngaw, carbon dioxide, nitrous oxide, ug methane) modakop ug enerhiya nga gikan sa adlaw. Kon wala ang maong mga gas, ang kainit mogawas balik sa wanang ug ang aberids nga temperatura sa Yuta mas mobugnaw ug mga 33°C.”

Hinuon, daghan ang nag-ingon nga ang tawo dili-tinuyong nanghilabot niining proseso sa kinaiyahan. Matod sa usa ka artikulo diha sa Earth Observatory, usa ka on-line nga basahon sa U.S. National Aeronautics and Space Administration: “Sulod sa daghang dekada ang mga pabrika ug mga kotse sa mga tawo nagbuga ug bilyonbilyong tonelada sa mopainit-sa-temperatura nga mga gas ngadto sa atmospera . . . Nabalaka ang daghang siyentipiko nga ang mas dagkong mga konsentrasyon sa maong mga gas nagpugong sa dakong init nga radyasyon sa pagbiya sa Yuta. Sa diwa, gidakop sa maong mga gas ang sobrang kainit diha sa atmospera sa Yuta sama gayod nga ang salamin sa atubangan sa kotse modakop sa enerhiya sa adlaw nga mosulod sa kotse.”

Gipunting sa maduhaduhaong mga tawo nga gamay rang porsiyento sa binugang makapainit-sa-temperatura nga mga gas ang gipahinabo sa tawo. Bisan pa niana, ang Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), usa ka grupong tigdukiduki nga giesponsor sa World Meteorological Organization ug sa United Nations Environment Programme, nagtaho: “Adunay bag-o ug mas lig-ong ebidensiya nga ang kinadak-an nga pag-init sa temperatura sa tibuok yuta nga napanid-an sa miaging 50 ka tuig ikapasangil sa mga kalihokan sa tawo.”

Ang eksperto sa klima nga si Pieter Tans sa  National Oceanic and Atmospheric Administration nag-ingon: “Kon ako ang magbanabana, makaingon ako nga 60 porsiyento maoy sala sa mga tawo . . . Ang nahibiling 40 porsiyento maoy tungod sa kinaiyahan.”

Posibleng mga Sangpotanan sa Pag-init sa Temperatura sa Yuta

Nan, unsa man ang dayag nga resulta sa makapainit-sa-temperatura nga mga gas nga natigom tungod sa kalihokan sa mga tawo? Ang kadaghanang siyentipiko karon nagkauyon nga ang yuta mas init gayod. Unsa ka taas ang pag-uswag sa maong temperatura? Ang 2001 IPCC nga taho nag-ingon: “Ang mga temperatura sa nawong sa yuta miuswag tali sa 0.4 ug 0.8°C sukad sa hinapos sa ika-19ng siglo.” Daghang tigdukiduki nagtuo nga kining gamayng pag-uswag mao ang hinungdan sa dagkong kausaban sa kahimtang sa atong panahon.

Tinuod, makapahingangha ang kakomplikado sa kahikayan sa kahimtang sa panahon sa yuta, ug ang mga siyentipiko dili makasulti sa tino kon unsa ang mga epekto sa pag-init sa temperatura nganha sa tibuok yuta, kon duna man ugaling. Apan, daghan ang nagtuo nga ingong resulta sa pag-init sa temperatura sa yuta, may daghang ulan sa Amihanang Hemispera, hulaw sa Asia ug Aprika, ug mas subsob ug grabeng kaso sa El Niño sa Pasipiko.

Gikinahanglan​—Usa ka Tibuok-Yutang Solusyon

Sanglit daghan ang nag-isip nga ang tawo mao ang nakaingon niining sulirana, dili ba masulbad sa tawo ang maong suliran? Daghang komunidad ang nagpatuman nag mga balaod nga limitahan ang hugawng mga binuga sa mga sakyanan ug sa mga pabrika. Bisan pa niana, ang maong mga paningkamot, bisan pag dalayegon, may gamay ra o walay epekto. Ang polusyon maoy suliran sa tibuok yuta, busa ang solusyon kinahanglang tibuok yuta! Niadtong 1992, ang Earth Summit gihimo sa Rio de Janeiro. Napulo ka tuig sa ulahi, gipahigayon sa Johannesburg, Habagatang Aprika, ang World Summit on Sustainable Development. Mga 40,000 ka delegado mitambong sa maong tigom sa 2002, apil ang mga 100 ka pangulo sa nasod.

Dako ang nahimo sa maong mga komperensiya sa pagpatungha sa nagkauyong opinyon sa mga siyentipiko. Ang mantalaan sa Alemanya nga Der Tagesspiegel nagpatin-aw: “Bisan pag ang kadaghanang siyentipiko kaniadto [1992] may pagduhaduha bahin sa pag-init sa temperatura sa yuta, karon kana wala na supaka.” Bisan pa niana, ang ministro sa kalikopan sa Alemanya, si Jürgen Trittin, nagpahinumdom kanato nga ang tinuod nga solusyon sa suliran wala pa makaplagi. “Busa ang kombensiyon sa Johannesburg kinahanglang dili lang tigom sa mga sulti,” siya nagpasiugda, “kondili kinahanglang usa ka tigom usab sa buhat.”

Mapahunong ba ang Kadaot sa Kalikopan?

Ang pag-init sa temperatura sa yuta usa lang sa daghang suliran sa kalikopan nga giatubang sa tawo. Ang aktuwal nga paglihok mas sayon sultihon kay sa buhaton. “Karon nga kita nakaamgo na sa kataposan sa makalilisang nga kadaot nga atong nahimo sa atong kalikopan,” nagsulat ang Britanikong eksperto sa mga hayop nga si Jane Goodall, “atong gamiton ang tanan natong kahinguhaan ug katakos aron makaplagan ang teknolohikal nga mga solusyon.” Apan siya nagpasidaan: “Dili igo ang teknolohiya lamang. Kinahanglang ilangkit usab nato ang atong mga pagbati sa pagpangitag mga solusyon.”

Tagda na usab ang suliran sa pag-init sa temperatura sa yuta. Gastoso ang mga lakang sa pagsanta sa polusyon; kasagaran, ang mas kabos nga mga nasod  dili makaabot niana. Busa ang pipila ka eksperto nabalaka nga tungod sa mga paglimite bahin sa enerhiya, ang mga industriya mobalhin ngadto sa mas kabos nga mga nasod diin sila makalihok nga mas dakog ganansiya. Busa, nalibog bisan ang labing maayog-tuyo nga mga lider. Kon panalipdan nila ang intereses sa ekonomiya sa ilang mga nasod, madaot ang kalikopan. Kon ipasiugda nila ang pagpanalipod sa kalikopan, mameligro ang ilang ekonomiya.

Busa, si Severn Cullis-Suzuki, usa ka magtatambag sa World Summit, nangatarongan nga ang kausaban kinahanglang himoon sa matag usa, nga nag-ingon: “Ang matuod nga kausaban sa kalikopan nagdepende kanato. Dili kita makapaabot sa atong mga lider. Kinahanglang ipunting nato ang atong pagtagad diha sa atong kaugalingong mga tulubagon karon ug kon sa unsang paagi ikapahinabo nato ang kausaban.”

Makataronganon lamang ang pagdahom nga ang mga tawo motahod sa kalikopan. Apan dili sayon nga ipabuhat sa mga tawo ang gikinahanglang kausaban sa ilang mga estilo sa kinabuhi. Ingong ilustrasyon: Ang kadaghanang tawo mouyon nga ang mga kotse usa ka hinungdan sa pag-init sa temperatura sa yuta. Busa, basin menosan sa usa ka tawo ang pagdrayb ug kotse o dili na gayod mogamit ug kotse. Apan tingali dili gayod sayon ang paghimo niana. Sumala sa gipunting karong bag-o ni Wolfgang Sachs gikan sa Wuppertal Institute for Climate, Environment, and Energy, “ang tanang dapit nga adunay bahin sa matag-adlaw nga pagkinabuhi (trabahoan, kindergarten, tunghaan, o palitanan) lagyo kaayo nga dili ka makaabot niana kon walay kotse. . . . Kon sa personal gusto ko ba o dili ang kotse dili mao ang isyu. Yanong walay kapilian ang kadaghanang tawo.”

Ang pipila ka siyentipiko, sama ni Propesor Robert Dickinson sa Georgia Institute of Technology’s School of Earth and Atmospheric Sciences, nabalaka nga basin ulahi na kaayo ang pagluwas sa yuta gikan sa mga sangpotanan sa pag-init sa temperatura sa yuta. Nagtuo si Dickinson nga bisan pag ang polusyon mahanaw karong adlawa, ang mga epekto sa nangaging mga pag-abuso sa atmospera molungtad pag laing 100 ka tuig!

Sanglit ang mga gobyerno o mga tawo dili makasulbad sa mga suliran sa kalikopan, kinsa ang makasulbad? Sukad sa karaang kapanahonan, ang mga tawo nagsalig sa mga diyos aron tabangan sila nga makontrolar ang kahimtang sa panahon. Bisan pag inosentehon ang maong mga paningkamot, kana nagpadayag sa usa ka paninugdang kamatuoran: Gikinahanglan sa tawo ang tabang sa Diyos aron masulbad ang maong mga suliran.

[Blurb sa panid 7]

“Adunay bag-o ug mas lig-ong ebidensiya nga ang kinadak-an nga pag-init sa temperatura sa tibuok yuta nga napanid-an sa miaging 50 ka tuig ikapasangil sa mga kalihokan sa tawo”

[Kahon sa panid 6]

“Makadaot ba sa Panglawas ang Pag-init sa Temperatura sa Yuta?”

Usa ka artikulo sa Scientific American nagpatungha niining makapaikag nga pangutana. Gitagna niini nga ang pag-init sa temperatura sa yuta “makapadaghan sa kaso ug makapakaylap sa daghang seryosong mga sakit.” Pananglitan, sa pipila ka dapit “ang gidaghanon sa mga namatay nga nalangkit ang sobrang kainit gibanabana nga modoble pagkatuig-2020.”

Dili kaayo dayag ang epekto sa pag-init sa temperatura sa yuta diha sa mananakod nga sakit. “Ang dala-sa-lamok nga mga sakit gibanabana nga modagsang,” sanglit ang mga lamok “mas kusog mosanay ug mas mamaak sa dihang mas moinit ang hangin. . . . Samtang moinit ang tibuok nga mga dapit, nan ang mga lamok mosulod sa mga teritoryo nga kanhi dili sila mabuhi, nga magdalag sakit.”

Sa kataposan, anaa ang mga epekto sa baha ug hulaw​—nga kanang duha mahimong mosangpot sa nahugawang abiyo sa tubig. Tin-aw nga ang kapeligrohan sa pag-init sa temperatura sa yuta angayng pagaisipon nga ugdang.

[Hulagway sa panid 7]

Ang greenhouse effect magtigom sa kainit diha sa atmospera inay moeskapo ngadto sa wanang

[Credit Line]

NASA photo

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang tawo nagpagawas ug bilyonbilyong tonelada sa mga maghuhugaw ngadto sa hangin, nga makapagrabe sa greenhouse effect