Dalag-ug-Unod nga Bunga nga May Mabulokong Kagahapon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA FIJI

ANG tuig maoy 1789. Ang siyete metros nga barkong dili inaptan nga punog mga lalaki gamay kaayo diha sa dakong lawod. Ang mga pasahero niini naluya sa kagutom ug kakapoy tungod kay daghang adlaw na silang nanglimas samtang nangamas pag-ayo nga dili malunod tungod sa dagko kaayong mga balod ug kusog nga hangin. Sila molawig pag kapin sa 5,000 kilometros diha sa halayong lawod, nga daghag peligrosong kagaangan. Diyutay na lang ang nahibiling pagkaon​—ang matag lalaki girasyonan lamang ug 30 gramos nga tinapay (biskwet sa barko) ug diyutayng tubig kada adlaw. Morag walay posibilidad nga maluwas ang mga lalaki.

Paglabayg mga kapin lamag usa ka semana, ang tripulante mialsa ug ang barko giilog, ang pipila ka tripulante gipasakay sa bote nga gipasagdang nag-utaw-utaw  sa lawod, ug sila napatyan ug usa ka kauban sa dihang miatake ang mga nitibo. Nakaagom usab sila ug mga pagkilat ug dalugdog diha sa kadagatan ug diriyot nga maapsan sa mga sakayan nga migukod kanila gikan sa mga isla nga kaniadto nailhang mga Isla sa Kanibal.

Unsay nakahaylo niining mga tawhana sa pagpanaw ngadto niining layo ug peligrosong bahin sa Habagatang Pasipiko, nga halayo kaayo gikan sa ilang mga pinuy-anan sa Inglaterra, nga usa ka yuta diin ang mga prutasan ug mga hardin maayo kaayong pagkaareglar? Sila nangita sa talagsaong kulo. Pasaysaya kami kon sa unsang paagi kining maanindot nga kahoy ug ang sustansiyadong bunga niini nakadula ug dakong papel niini nga sugilanon ug sa unang kasaysayan sa mga panaw sa pagpaniksik.

Tingali nakaila ka sa mga lalaki sa barko nga gihisgotan sa ibabaw nga asoy ingong mga nangaluwas sa gibaniog nga rebelyon diha sa barkong Bounty. Ang 215 ka toneladang barko sa Britanya nga Bounty, ilalom ni Kapitan William Bligh, milawig gikan sa Inglaterra paingon sa Tahiti. Sa dihang miabot sa Tahiti gikarga ni Bligh ang talagsaon kaayong “mga pasahero”​—mga 1,000 ka saha sa kulo. Kining gikaang nga mga tanom makabayad sa gastos sa pagkuha niini pinaagi sa pagpamungag sustansiyadong dalagong bunga sa dihang  kining mga tanoma makatubo na sa ilang bag-ong yuta sa mga kolonya sa Britanya sa Caribbeano.

Kini nga proyekto gihikay sumala sa tambag nga gihatag ni Sir Joseph Banks sa gobyerno sa Britanya, nga nianang panahona may dinaliang panginahanglan ug bag-ong tuboran sa pagkaon alang sa mga ulipon nga nagtrabaho sa katubhan. Si Banks, nga nianang panahona nagtrabaho ingong konsultahanan sa Kew Botanical Gardens duol sa London, Inglaterra, nakabiyahe sa miagi ingong botanista uban kang Kapitan James Cook sa iyang unang panaw sa pagpaniksik sa Pasipiko. * Nakita niya ug ni Cook ang posibilidad nga mosapig dako ang kulo sa umaabot.

Bisag wala siya mouban mismo kang Bligh, si Banks nag-andam ug mga plano sa pag-atiman sa tanom nga ikarga panahon sa dugayng panaw sa dagat, nga naghatag ug pagtagad ilabina sa pagbisbis niini. Ang ubang mga magsusulat nagtuo nga ang dako kaayong atensiyon ug tubig nga gihatag diha sa mga kahoy​—sa kadaot sa tripulante​—tingali maoy nakaaghat sa naglagot na nga mga tripulante sa pagrebelde ug sa pag-ilog sa barko. Duol sa baybay sa Tonga, sayo sa buntag sa Abril 28, 1789, si Bligh ug ang iyang 18 ka maunongong tripulante gipakanaog sa barko ug gipasakay sa bote nga gitionan ug kampilan. Ang “mga pasahero” nga kulo tingali gilabay sa dagat sa nangalipayng mga rebelde sa barko.

Apan, si Bligh maoy tawo nga dili magpapildi. Iyang gisugdan ang gitawag nga “labing gibantog nga panaw sa kasaysayan sa paglawig diha sa bote.” Sa pito ka malisod kaayong mga semana, iyang gipalawig kining gamayng bote sa kapig 5,800 kilometros, sa amihanan-kasadpan taliwala sa mga isla nga karon gitawag ug Fiji, hangtod sa sidlakang kadagatan sa New Holland (Australia), ug ngadto sa isla sa Timor, diin sila midunggo nga walay kabilinggan.

 Sa iyang pagpauli sa Inglaterra, si Bligh gipadumala ug duha pa ka barko, diin siya mibalik sa Tahiti aron sa pagpanguhag mga igtatanom nga kulo. Niining higayona, sa tuig 1792, siya milampos sa pagdalag mga 700 ka “pasahero” nga gikaang ngadto sa mga isla sa St. Vincent ug Jamaica sa West Indies. Hangtod karong panahona, daghan kaayong kulo ang nanubo didto​—nagapamunga ug bungang bulawan, sa mahulagwayong pagkasulti, ilalom sa labong, berdeng mga dahon niini.

Bisan pag ang panaw ni Bligh maoy usa gayod ka makasaysayanhong sugilanon bahin sa pagpabiling-buhi diha sa panaw sa kadagatan ug sa pagpaniksik, kini maoy usa lamang ka laing bag-ong hitabo sa kasaysayan sa kulo. Kon makasulti pa lang ang kahoyng kulo, pagkadaghang sugilanon ang ikaasoy niini bahin sa libolibo na ka tuig nga milabay sa dihang kini gidala sa karaang mga marinero diha sa dagkong mga panaw sa pagpaniksik!

Ang Unang mga Panaw sa Kahoyng Kulo

Ang mga arkeologo nagtuo nga dihay nahitabong daghang paglalin sa kasadpang Pasipiko, ang labing bag-o niini nagsugod sa mga 1500 W.K.P. * Nanukad sa Habagatang Asia, ang katawhang Lapita migamit ug dako duhay-kasko nga mga sakayan aron sa paglalin ngadto sa mga nasod nga nailhan karon nga Indonesia, New Guinea, New Caledonia, Vanuatu, ug Fiji ug ngadto sa mas layo pa nga sentral nga Pasipiko. Kini nga mga panaw nakahimog talagsaong mga kalamposan sa nabigasyon, ilabina kon hunahunaon nga ang pipila ka panaw taliwala sa mga isla kinahanglang lawigon ug gatosan ka kilometros diha sa kalawran.

Ang duhay-kasko nga mga sakayan sa mga Lapita makakarga ug ubay-ubayng mga tawo uban sa binuhi nga mga hayop, mga suplay sa pagkaon, ug nagkalainlaing mga liso, mga sanga nga igtatanom, ug mga tanom nga gikaang. Sa dihang gisiksik sa mga Lapita ang Pasipiko, ilang nadiskobrehan ug gipuy-an ang mga isla sa Melanesia, Polynesia, ug Micronesia sa amihanan ug New Zealand sa habagatan. Sila mikaylap samag mga balod sa taob, nga sa ngadtongadto nakaabot bisan sa halayo nga Easter Island ug sa Hawaii. * Bisag asa sila molawig, ang usa sa ilang labing pinasidunggang “mga pasahero” mao ang manggibuhion nga kulo.

Daghag Gamit ug Sustansiyadong Pagkaon

Karon sa Fiji, sama sa daghang bahin sa kalibotan, ang kulo bililhon kaayo ingong sustansiyado, barato nga pagkaon. Ang ubang mga matang sa maong kahoy manggibuhion ug kusog mamunga, nga mamunga tulo ka beses sa usa ka tuig hangtod sa 50 ka tuig, bisan pag dili kaayo maayo ang klima. Ang bunga morag pan ug unod, ug ang daghang matang niini lainlain ug lami. Ang lami kasagarang gihubit nga morag pan ug patatas. Kini mahimong lung-agon, lutoon pinaagig alisngaw, hurnohon, o pritohon, ug kasagarang himoon kini nga panghinam-is. Kini mahimong ibulad ug dugmokon aron mahimong harina alang sa pagluto, ug kon pug-an ug paaslomon ang duga, kini magamit sulod sa daghang tuig.

Ang dahon magamit sa pagputos sa mga pagkaon sama sa isda o manok aron dili mag-uga ang unod ug ang lami magpabilin dihang lutoon. Ang pinanitan nga liso makaon usab ug morag lami sa mani. Ang tagok usahay kolektahon ug usap-usapon sa mga bata ingong chewing gum. Pagkadaghan ug gamit niini! Masabtan kon nganong ang ubang mga taga-isla sa Pasipiko gusto kaayog kulo.

Gisultihan kami ni Ledua, nga nagpuyo sa Fiji, nga ang paghisgot ug kulo makapabalik ug maanindot ug mangil-ad nga mga panumdoman sa bata pa. Ang iyang pamilya dunay lima ka dagkong mga punoan sa kulo. Trabaho ni Ledua ang pagsilhig sa mga dahon niini diha sa lagwerta, usa ka trabaho nga iyang gikalagotan. Sa laing bahin, inigpamuhi sa eskuylahan, siya ug ang iyang mga igsoon mamupo ug kulo ug mamaligya ug daghan niini gikan sa balay ug balay. Dayon gamiton sa ilang mga ginikanan ang halin aron ipalit sa mga butang nga ilang gikinahanglan sa pagtambong sa Kristohanong mga asembliya, sama sa pagkaon, plete sa bus, o bag-ong mga sapatos.

Tingali nagpuyo ka sa usa sa daghang bahin sa kalibotan nga karon gituboan niining daghag naadtoang lugar nga “pasahero” nga may talagsaon nga ngalang Artocarpus altilis. Tingali wala nimo lantawa kaniadto kining katingalahang lalang ingong bahandi o usa ka butang nga bililhon o maanindot. Apan, alang sa daghang nagpuyo sa Pasipiko, ang ngalang kulo makapatungha sa hunahuna ug mga larawan sa dagkong kahimoan sa kadagatan ug sa mga panaw sa pagpaniksik, sa mga Lapita, ug ni Kapitan Bligh.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 25]

Usa ka Kahoy nga Mamungag Daghang Gasa

Ang gulang nga kahoyng kulo maoy usa ka nindot nga matang sa kahoy nga dili malarag ang dahon. Kini naggikan sa kalasangan sa Malaysia. Ingong sakop sa pamilyang Moraceae, kini kamatang sa kahoyng igos, mulberry, ug nangka. Inigdako sa punoan, kini moabot sa gitas-ong 12 metros, ug manaha kini nga mahimong putlon ug itanom. Ang kahoyng kulo mamulak ug lunlon laki nga mga pungpong ug lunlon baye nga mga pungpong. Kining mga bulaka, kon ihalas, magdepende sa mga kuwaknit aron sa pagpamalo sa mga pollen ug pagpakatag sa mga liso, mahimong dagkong lingin o pormag-itlog nga mga bunga, nga samag gidak-on sa gamayng pakwan, berde sa gawas ug cream ngadto sa dalagon diha sa sulod.

Ang kahoyng kulo manahon usab ug dagko kaayo, sinaw, dulom-nga-pagkaberdeng mga dahon, nga maayong landonganan gikan sa mainit tropikal nga adlaw. Ang humok, gaan nga kahoy magamit sa paghimog muwebles ug mga sakayan, samtang ang ikaduhang sapaw sa panit usahay gamiton sa paghimog usa ka matang sa panapton nga nailhan sa tibuok Pasipiko ingong tapa. Ang morag gatas nga tagok gamiton ingong pangbulit aron ang tubig dili makasuhop, ug sa ubang mga dapit ang tagok gigamit sa pag-emplasto sa mga bali nga bukog ug ingong kapulot.

[Hulagway sa panid 24]

Dibuho ni Robert Dodd nga naglarawan sa rebelyon diha sa “Bounty”

[Credit Line]

National Library of Australia, Canberra, Australia/Bridgeman Art Library

[Mga hulagway sa panid 26]

Ang kulo maluto sa daghang nagkalainlaing paagi