Ang Duha ka Dagway sa Kalayo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

ANG kalayo mahimong usa ka higala o usa ka kaaway. Ang kalayo makapalunhaw sa yuta o makapaumaw niini. Ang dagkong mga sunog tingali mahimong malaglagon kaayong mga puwersa nga lisod kaayong makontrolar.

Usa ka pananglitan sa kaylap nga pagpangdaot sa sunog mao ang nahitabo sa Indonesia sa 1997. Nianang tuiga ang dili-makontrolar nga mga sunog sa kakahoyan nagdaot sa nasod, nga nagdaot pag-ayo sa yuta, sa panglawas sa mga tawo, ug sa ekonomiya. Ug ang makapatuok nga aso gikan niadtong mga sunoga mikaylap ngadto sa silingang mga nasod​—walo ngatanan​—nga naapektahan ang mga 75 ka milyong katawhan. Ang mga taho nagpaila nga 20 ka milyon ang gitambalan tungod sa mga sakit sama sa hubak, emphysema, ug mga sakit sa kasingkasing, ingon man ang mga problema sa mata ug sa panit.

Sa Singapore, ang mga sukod sa polusyon mitaas nga nakapahadlok. Ang siyudad gibukotan ug aso. “Kaming tanan nabilanggo sa among mga balay,” reklamo sa usa ka lumolupyo, nga nahadlok mogawas sa iyang may air-condition nga balay. Sa grabeng mga adlaw, ang mga tawo dili makakita sa adlaw tungod sa mabagang aso.

Pagkasunod tuig, 1998, 8,000 ka lumolupyo sa British Columbia, Canada, napugos sa pagpahawa sa ilang mga balay samtang tuling nagsingabot ang naghurohuro nga sunog. Ang maong sunog usa lang sa duolan sa usa ka libong sunog nga nagsilaob sa tibuok Canada niadtong tuiga​—nga 115 niadto sa usa ka higayon giisip nga dili makontrolar. Naugdaw ang 35,000 ektarya nga lasang tungod sa usa ka sunog sa amihanang Alberta, Canada. Usa ka lumolupyo mikomento: “Nahisama kadto nga mibuto ang usa ka bomba nukleyar. May dako kaayong panganod sa itom nga aso sa silinganan.”

Ang Peligrosong Dagway sa Kalayo

Ang sunog usa sa kusganong mga puwersa sa kinaiyahan. Ang nagsilaob nga sunog sa kakahoyan makausob sa porma sa yuta, makausob sa katimbang taliwala sa mga espisye sa mga tanom, makausob sa kalalangan sa lasang, ug makapameligro sa kinabuhi ug propiedad.

Lagmit makankan ang yuta tungod sa dakong sunog. Inigbundak sa kusog nga ulan sa yuta, nga kasagarang mahitabo human sa ting-init, ang naupaw nga yuta ibanlas. Maapektahan niini ang mga tanom. Ang pipila ka mas delikadong mga matang sa tanom madaot ug mamatay, samtang ang uban makapahiuyon pag-ayo. Ikasubo, kadtong molambo kasagaran mao ang dili-maangayan nga mga bunglayon, nga lagmit mokaylap sa dapit nga mangadaot ang nitibong mga tanom.

Unya mameligro usab ang kahayopan nga nagdepende sa espesipiko nga nitibong mga tanom. Sa Australia ang nitibong mga hayop nga sus-an sama sa mga koala ug mga possum nga ang ikog daw brutsa maoy nameligrong mga matang nga lagmit mapuo kon ang haluag nga bahin sa kinaiyanhong puy-anan niini madaot sa sunog. Sa miaging 200 ka tuig, ang kontinente sa Australia nawad-an ug 75 porsiyento sa bagang kalasangan niini, 66 porsiyento sa orihinal nga kakahoyan niini, 19 ka matang sa hayop nga sus-an, ug 68 ka nitibong matang sa mga tanom, nga kadaghanan dili makaplagan sa ubang bahin sa kalibotan.

Samtang ang mga siyudad misugok pa sa haduol nga kakahoyan, ang mga tawo mausbawong naapektahan sa kadaot sa sunog sa lasang. Niadtong Disyembre 1997, kapin sa 250,000 ka ektarya nagsilaob samtang ginatos ka sunog naghurohuro sa mga dapit nga sikbit sa Sydney, Australia, ug sa ubay-ubay pang  gagmayng kalungsoran duol sa Blue Mountains. Halos katunga niadtong maong mga sunog wala na makontrolar. Ang komisyonado sa bomberohan miingon nga kadto ang kinagrabehang mga sunog nga iyang nakita sulod ug 30 ka tuig. Ang ginatos ka tawo napugos sa pagbiya sa ilang kabalayan, nga ang pipila niana gitilapan sa kalayo. Duha ka tawo ang namatay usab sa sunog. Sugod sa hinapos sa Disyembre 2001, ang mga sunog sa kakahoyan nga gituohang giduslitan sa mga manununog mipayhag ug 753,000 ka ektaryang kakahoyan.

Sa Dihang Mameligro nga Masunog

Daghan ang mga hinungdan sa mga sunog nga dili makontrolar. Ang usa ka hinungdan mao ang kahimtang sa panahon gumikan sa El Niño, nga maoy katingad-anang kausaban sa klima nga pinanahon mopatunghag init, ugang mga panahon sa tibuok kalibotan. Ang bisan unsang dapit nga makasinati ug talagsaong uga nga mga panahon tungod sa El Niño lagmit gayong masunog.

Mas subsob pa, ang danghag nga panggawi sa mga tawo maoy makaingon sa naghurohuro nga mga sunog. Ang tinuyo nga pagsilab sa usa ka dapit giisip nga krimen diha sa daghang nasod. Gituohan nga ang tinuyo nga pagsunog o mga aksidente maoy hinungdan sa kapig katunga sa mga sunog sa kalasangan nga gipanag-iya sa gobyerno sa New South Wales, Australia.

Ang iresponsableng pagdumala sa kalikopan maoy laing hinungdan nga mahimong moresulta sa peligrosong mga sunog. Tungod sa pagpuril sa kakahoyan sa kalasangan ug sa pagpanuroso, mas dali nga masunog ang kalasangan. Ang patay, laya nga kadahonan ug mga sanga nga magsilbing sugnod sa sunog modaghan tungod sa produksiyon sa mga tipak nga kahoy nga kasagaran maoy resulta sa pagpanuroso. Ang pagpanuroso makabuslot usab sa samag-pandong nga kadahonan sa kahoy, nga agi niana makalusot ang kahayag sa adlaw abot sa sugnod sa sunog, nga makapauga niana. Sa dihang maduslitan sa aligato ang maong daling-masilab nga nagsagol nga mga butang, ang moresultang sunog sa madali mahimong dili makontrolar.

Ang kondisyon sa ekonomiya makapasamot usab sa suliran bahin sa dagkong mga sunog. Sa Indonesia sulod sa daghang siglo, ang pagkaingin gigamit sa pag-uma nga gamay rag epekto diha sa katimbang sa kinaiyahan. Sa dihang ang mga mag-uuma sa mainampingon ug kontroladong paagi mogamit sa kalayo, susama ra sa natural nga mga sunog ang epekto niini diha sa kalikopan. Hinuon, sa dili pa dugay ang pagkaingin maoy dinagko na, nga nahimong industriyalisado. Tungod sa nag-usbawng panginahanglan sa tibuok kalibotan alang sa mga produktong sama sa lana sa palma, ang mga lasang gisunog nga gipulihan sa daling-motubo, dakog-sapi nga mga tanom. Ang  labing sayon ug baratong paagi sa paglimpiyo sa yuta maoy pinaagi sa pagsunog sa kinaiyanhong mga tanom. Busa, ang mga tawo nagsunog ug libolibong ektarya nga walay pagtagad sa mga benepisyo sa unahan diha sa pagbilin ug igong kalasangan.

Mahigalaong Dagway sa Kalayo

Bisan pag ang kalayo makapahinabo sa kadaot ug kalaglagan, kini mahimong mapuslanon kaayo alang sa daghang matang sa mga tanom ug mga hayop. Sa pagkamatuod, kini mahimong may hinungdanong bahin diha sa pagpatunhay sa katimbang sa kinaiyahan. Sa unsang paagi kini naghimo niini?

Ang kalayo maoy usa sa labing karaang mga higala sa tawo. Kini makapainit kaniya, maghatag kaniyag kahayag, ug magluto sa iyang pagkaon. Ang nitibong mga Australiano naggamit sa kalayo sa daghang siglo ingon nga bahin sa ilang inadlaw nga naandang mga kalihokan. Ang kalayo hinungdanon kaayo alang sa nitibong katawhan nga Yanyuwa nga sila adunay kapin sa dosena nga pulong aron pagbatbat sa nagkalainlaing mga matang sa kalayo ug sa mga epekto niini. Pananglitan, ila tingaling gamiton ang pulong kambambarra kon maghisgot ug sunog sa kakahoyan o sa lasang. Ang pulong warrman gamiton sa pagbatbat sa naugdaw nga banika, nga maayo alang sa pagpangayam. Ang aso nga nagbalodbalod paingon sa taas ug maporma nga panganod nailhang rrumarri.

Sunogon niining nitibong mga tawo ang gagmayng mga bahin aron makaturok ang lunhaw nga balili nga makadani sa mga kangaroo ug sa ayamong kahayopan alang sa ilang pangabuhi. Silaban nila ang tinagdiyutay nga tapok sa patay, uga nga mga dahon ug sanga, nga pangunang igsusugnod sa mga sunog sa lasang. Tungod nianang paagiha sa kontroladong paggamit sa kalayo, ang mga Aborigine nanginabuhi sa yuta samtang nagpreserbar sa puy-anan sa mga tanom ug mga hayop. Mamenosan usab niini ang risgo nga kalit hisakpan ang mga tawo sa peligrosong mga sunog sa lasang.

Ang Bili sa Kontroladong Pagsunog

Pag-abot sa Uropanong mga lalin sa Australia kapin ug 200 ka tuig kanhi, ang pagtugaw niining delikadong katimbang tali sa tawo, kinaiyahan, ug kalayo misugod. Gikan sa Uropanhong punto-debista, ang sunog sa lasang kinahanglang santaon. Ang mga sunog talagsa rang mosilaob, apan tungod sa pagtapok sa patay, uga nga kadahonan ug sanga, ang mga sunog nga mosilaob mahimong mas kusog ug lisod makontrolar. Hinuon, sa dili pa dugay, ang mga gobyerno nakakat-on gikan sa mga batasan sa nitibong mga Australiano ug nakalaraw sa usa ka estratehiya nga ginganlag kontrolado nga pagsunog. Kining metodoha makapaposible sa pagsilaob sa kalayo sa kontroladong paagi aron masanta ang mas malaglagong dagko nga mga sunog. Himoon ang ginagmayng mga pagsunog sa dihang dili panahon sa mga sunog sa lasang. Ang maong mga sunog hinay nga moabante, adunay mugbo nga mga siga, ug mopatay sa mga sagbot nga dili matandog ang mga kahoy. Ang yamog sa kagabhion kasagarang maoy magpalong niana.

Ang tumong sa pagpaigoigo sa sunog sa lasang nga nagagamit sa kontroladong pagsunog mao ang pagpanalipod sa kinabuhi ug propiedad samtang mamentinar usab ang nagkadaiyang nitibong mga tanom ug mga hayop. Ug ang kontroladong pagsunog makapahinay sa pagsanay sa pipila ka bag-ong mga bunglayon. Makatabang usab kini sa pagpatunhay  sa nagkadaiyang mga puy-anan nga gikinahanglan sa pagpreserbar sa nitibong mga hayop.

Ang pipila ka matang sa mga tanom daw nagdepende sa kalayo aron tabangan kini sa pagpaturok sa mga liso niini. Gahi kaayo ang mga bagaw sa liso sa pipila ka tanom nga ang kalayo gikinahanglan sa pagbuak niana aron ang kaumog makasuhot. Ang mga panukiduki nagpaila nga ang aso gikan sa sunog makatabang usab aron moturok ang liso. Adunay mga 70 ka elemento sa aso nga gituohan nga posibleng mga hinungdan sa pagturok sa liso, nga ang usa ka hinungdanong elemento mao ang nitrogen dioxide.

Ang yuta nga bag-ong nasunog moresulta sa yuta nga tugob sa mga sustansiyang sama sa nitroheno ug pospato. Ang kalayo magpagawas sa mga sustansiya nga napondo diha sa laya nga kadahonan, makapahinabo nga mas daghang kahayag sa adlaw ang makasuhot sa yuta, ug mamugna ang labing maayong semilyahan sa pagpaturok sa bag-ong mga tanom. Pananglitan, ang mga tanom nga wattle o akasya moturok pag-usab human sa sunog ug lagmit molambo diha sa mga kondisyon human sa sunog.

Ang daghang hayop daw makabenepisyo usab sa mga kondisyon human sa sunog, ilabina gikan sa bag-ong nanubo nga mga tanom, nga ilang makaplagang mas humok ug dugaon. Ang pipila ka matang sa mga kangaroo ug wallaby mopalabi sa lasang nga subsob masunog ug giisip nga nagdepende sa kalayo. Kining mga hayopa nagdepende sa kalayo kay ang mga tanom nga gisaligan nila alang sa pagkaon ug silonganan sa baylo nagsalig usab sa sunog aron makatubo na usab ug mabuhi.

Daghan pa ang Angayng Makat-onan

Mas nasabtan na ang duha ka dagway sa kalayo, apan ang pagsaliganay sa kalayo ug kalikopan komplikado, ug daghan pa ang angayng makat-onan. Kon sa unsang paagi makaapektar ang sunog sa tinong mga matang sa mga tanom ug mga hayop kinahanglang tun-an ug dugang pa. Kon sa unsang paagi ang sunog nagsalig ug nag-apektar sa atong ekolohiya sa labaw nga gilapdon nagkinahanglan usab ug dugang panukiduki. Ang pipila ka pangutana nga pagatubagon mao: Ang mga sunog usa ka hinungdan ba sa pag-init sa nawong sa yuta? Unsa ang epekto sa aso gikan sa mga sunog diha sa kahimtang sa panahon? Unsay reaksiyon sa kalayo sa linaing mga kondisyon?

Pagkakaron, adunay mga programa sa kompiyuter, nga gitawag nga mga model, nga gidisenyo aron matagna ang reaksiyon sa kalayo. Kini mag-analisar sa mga impormasyon bahin sa sugnod ingon man sa temperatura, kakusog sa hangin, ug ubang mga kondisyon sa panahon. Ikasubo, sa pagkakaron ang mga model dili eksakto kanunay, ug kini dili makatagna sa talagsaong mga panghitabo sama sa kalit nga mga silaob sa kalayo o kalit nga pagkusog sa kainit. Sa mga sunog sa Sydney sa 1997, duha ka eksperyensiyadong mga bombero namatay tungod sa usa sa maong mga silaob, nga haom ginganlang “mga tudlo sa kamatayon.”

Ang dagkong mga sunog ilabinang lisod tagnaon kay kana makapatungha ug kaugalingong kahimtang sa panahon, lakip sa kusog nga hangin, mga panganod, ug bisan mga bagyo nga may liti ug dalugdog. Ang hangin niini makabalhin ug direksiyon o mokalit sa pagkusog, nga ang sunog mahimong mabalhinon. Gilaoman sa mga tigdukiduki nga mapauswag ang mga model karon pinaagi sa paglakip sa maong nalangkit nga mga butang duyog sa ubang impormasyon, sama sa tipo ug hanayhay sa yuta ug pagkatag sa sugnod.

Sa Tinipong Bansa ang usa ka proyekto sa pagkab-ot sa maong tumong ginahimo na sa National Center for Atmospheric Research (NCAR) sa Colorado. Ang usa ka C-130 ayroplanong pangkargamento gisangkapan sa NCAR ug labing modernong siyentipikanhong himan ug pito ka computer workstation, nga ang tanan protektado ug bagang putos. Ang ayroplano gidisenyo nga molupad ibabaw sa naghurohuro nga sunog ug magkuhag mga sampol nga impormasyon pinaagig mga sensor nga gitaod sa mga pako. Unya ang maong impormasyon ipadala ngadto sa mga kompiyuter aron maproseso. Ang ayroplano adunay infrared nga kamera nga gitawag Thermacam, nga makapakita sa kainit sa matag bahin sa sunog. Niining mga paagiha ang mga siyentipiko sa NCAR nakakat-on sa pagpauswag sa mga model karon bahin sa lihok sa kalayo.

Gilaoman nga pinaagi nianang gipauswag nga mga model ang mga eksperto makakontrolar sa mga sunog sa mas luwas nga paagi. Ang katakos sa pagtagna nga eksakto kon unsay himoon sa kalayo makapamenos usab sa mga risgo nga giatubang sa mga bombero aron mapanalipdan ang komunidad.

Oo, ang kalayo mahimong usa ka kaaway nga molaglag ug modaot sa dihang dili makontrolar, apan kini usab mahimong usa ka higala nga mapuslan. Kini adunay hinungdanong bahin diha sa mga sistema sa kinaiyahan nga gitukod sa Maglalalang aron ang yuta maulian ug mapadayon ang katimbang sa nagkalainlaing tanom ug mga hayop.

[Hulagway sa panid 25]

Nakurat nga osa milikay sa sunog nga mikaylap sa Bitterroot River nga walog sa Montana

[Credit Line]

John McColgan, BLM, Alaska Fire Service

[Hulagway sa panid 26]

Usa ka kontroladong pagsunog sa Australia

[Credit Line]

Photo provided courtesy of Queensland Rural Fire Service