Ang Gikahimut-an nga Higanteng “Ferris Wheel” sa Vienna

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRIA

ANG maanindot nga siyudad sa Vienna nawadwad sa atubangan, ug ang katay sa kabungtorang punog kakahoyan sa kasadpang bahin sa Vienna nangawankawan. Nindot kaayo ang talan-awon nga halos mabati nimo sa kahanginan ang makapaiktin nga honi sa mga balse ni Strauss. Gituyo pagpili sa usa ka ulitawo kini nga takna ug dapit, apan karon siya nakigbisog sa pagpugong sa iyang nagkubakubang dughan samtang siya misakna nga makigminyo sa iyang hinigugma. Sila didto sa itaas 60 metros ibabaw sa yuta. Sa unsang paagi nakaabot sila didto? Siya dili mao ang una ug tino nga dili mao ang kinaulahian nga moduaw sa gikahimut-ang Riesenrad, o higanteng ligid, sa Vienna sa maong espesyal nga okasyon.

Ang higanteng ligid, nga nahimutang sa usa ka dakong parke sa Vienna nga gitawag ug Prater, maoy usa ka hinandom nga timaan sa siyudad sulod na sa kapin ug 100 ka tuig. ‘Masinati lamang nimo ang Vienna kon makita nimo kini gikan sa higanteng ligid,’ mao ang anunsiyo sa imbitasyon nga gipaskin diha sa entrada niini nga kalingawan. Apan ang paglungtad niini​—nga mas dugay kay sa uban pang mga higanteng Ferris wheel sa kalibotan​—dili kay walay mga suliran. Sa unsang paagi namugna kining higanteng estruktura nga puthaw? Sa unsang paagi nakalahutay kini sa malisod nga panahon?

Ang Unang Ferris Wheel

Sa pagsubay sa kasaysayan niining higanteng ligid, mobalik kita sa ika-19ng siglo ug sa Industriyal nga Rebolusyon. Ang puthaw mao ang gipalabing materyal nga gamiton niadtong  panahona alang sa industriyal nga pagpanukod. Ang puthaw nga mga tigbayon nga maanindot ug mga desinyo gipanukod sa nagkalainlaing mga kaulohan sa kalibotan​—ang puthaw-ug-bildo nga Crystal Palace sa London, ang Palm House sa Vienna, ug ang Eiffel Tower sa Paris. Apan, ang siyudad nga labing ilado niining matanga sa arkitektura mao ang Chicago, ug didto gitukod ang unang higanteng ligid sa Amerikanong inhenyero nga si George Ferris, panahon sa World’s Fair sa 1893.

Ang talagsaon kaayong ligid nga gitukod ni Ferris maoy 76 metros ang diyametro ug dunay 36 ka kompartamento, nga ang matag usa masakyan ug 40 ka pasahero didto sa itaas alang sa 20-minutos nga kahibulongang pagsud-ong sa Chicago ug sa palibot niini. Alang sa daghang bisita sa maong pasundayag, kadto mao ang labing halandomong kalingawan. Apan sa kadugayan ang Ferris wheel sa Chicago nawad-an sa pagkatalagsaon niini, ug human ibalhin ug lugar makaduha, gibungkag kadto niadtong 1906 ingong biya. Bisan pa niana, ang ideya sa higanteng ligid nagsugod sa pagdasig sa mga handurawan sa laing dapit.

Ang Higanteng Ligid Gitukod sa Vienna

Naikag sa hilabihan ang hunahuna sa inhenyero ug retiradong opisyal sa navy sa Britanya nga si Walter Basset bahin sa higanteng ligid sa Chicago. Sa 1894 gisugdan niya pagdisenyo ang usa ka dakong ligid nga pagatukoron sa Earl’s Court sa London, ug sa ulahi nagtukod siyag uban pang mga ligid sa Blackpool, Inglaterra, ug didto sa Paris. Sa kasamtangan, ang tigpasiugdag kalingawan nga taga-Vienna nga si Gabor Steiner nangitag bag-ong mga kalingawan alang sa Vienna. Usa niana ka adlaw gisugyotan si Steiner sa usa ka hawas ni Walter Basset nga magkombuya sila sa pagtukod ug higanteng ligid sa Vienna. Dali ra silang nagkasabot, ug nakaplagan ang angayang luna alang sa bag-ong kalingawan nga gikan sa Inglaterra. Apan komosta na man ang pagkuhag permiso alang sa pagtukod?

Sa dihang gisumite ni Steiner ang iyang mga plano sa konstruksiyon ngadto sa siyudad, usa ka opisyal ang mitan-aw sa mga plano, mitan-awg balik kang Steiner, ug mitan-aw pag-usab sa mga plano. Dayon milingolingo siya ug nangutana: “Mr. Direktor, nagtuo ka ba gayod nga duna kay makaplagan nga magtugot nimo sa pagtukod niini nga higante ug mangako sa responsabilidad alang niini?” Si Steiner nangaliyupo: “Apan duna nay mga ligid nga susama niini sa London ug Blackpool, ug wala ra may problema ang pagdagan niini!” Ang opisyal wala makombinsir. “Ang mga Ingles makahimo sa gusto nila,” siya mitubag, “apan dili ko mangako niana.” Kay wala mawad-ig kadasig, si Steiner nagpadayon sa paghangyo ug sa kataposan nakadawat sa permiso sa pagtukod.

Ang mismong pagtukod ug higanteng estruktura nga puthaw maoy makapahingangha. Ang maukitong mga tumatan-aw nagtapok diha sa luna nga gitukoran kada adlaw aron magbayloay ug mga opinyon bahin sa kaugmaran niini. Human lang sa walo ka bulan, kadto nahuman. Sa Hunyo 21, 1897, ang kataposang mga pagdukdok sa maso gihimo ni Lady Horace Rumbold, asawa sa embahador nga Ingles ngadto sa Korte sa Vienna. Pipila ka adlaw sa ulahi, ang higanteng ligid gisugdan sa pagpaandar. Sumala sa nahinumdoman ni Steiner: “Nalipay ang tanan, ug ang mga baligyaanan ug tiket gihugopan sa mga tawo.”

 Ang Halandomong Kasaysayan sa Higanteng Ligid

Si Arsiduke Francis Ferdinand, ang manununod sa korona sa Austria-Hungaria, nalingaw sa pagsuhid sa kaulohan sa imperyo gikan sa ibabaw sa higanteng ligid. Ang pagpatay kaniya sa Hunyo 1914​—ang pasiuna sa Gubat sa Kalibotan I​—nakaapektar usab sa higanteng ligid. Dili lang kay wala na kini sakyi sa iladong bisita niini kondili gisirad-an usab kini ngadto sa publiko sa dihang gihimo kini nga lantawanan sa mga militar. Gipaandar pag-usab ang higanteng ligid sa Mayo 1915. Apan, nihit ang puthaw sa nasod niadtong tungora ug didto nagbuntaog ang higanteng ligid nga naghulat na lang tingali aron bungkagon! Sa 1919 ang ligid gibaligya ngadto sa usa ka negosyante nga taga-Prague, kinsa kinahanglang magbungkag niini sulod lamang sa tulo ka bulan. Apan ang pagbungkag sa kuting estruktura mas dakog gasto kay sa bili sa puthaw mismo. Busa ang ilado nang timaan sa siyudad nakaikyas sa pagkabungkag ug nagpadayon sa paglingaw sa mapabilhong mga tawo.

Ang gubat ug ang pagkahugno sa Austria-Hungariano nga monarkiya nagpahinabo ug dagkong kausaban sa Vienna. Sa katuigang 1930, naglisod ang ekonomiya, ug delikado ang kahimtang sa politika. Si Steiner, nga kaniadto iladong tawo, kinahanglang mokalagiw aron luwason ang iyang kinabuhi tungod sa iyang Hudiyohanong kagikan. Bisan pa niana, sa 1939 ug 1940, daghan gihapon ang nanakay sa higanteng ligid. Ang Gubat sa Kalibotan II, nga mao pay pagbuto, morag nagduso sa mga tawo nga mangitag kalingawan nga makapaukyab kanila. Apan sa Septiyembre 1944, ang makapakurat nga balita mikaylap sa tibuok siyudad​—ang higanteng ligid nasunog! Usa ka short circuit sa duol nga roller coaster nagpahinabog sunog nga mikuyanap ngadto sa higanteng ligid, nga nagdaot sa unom ka kompartamento niini. Apan ang grabeng kadaot taliabot pa.

Sa Abril 1945, sa talitapos na ang Gubat sa Kalibotan II, ang ligid nasunog na usab. Niadtong higayona ang tanang 30 ka kompartamento nangasunog lakip na ang mga himan nga nagkontrol niini. Ang bugtong nahibilin mao na lamang ang napaig nga bayanang puthaw sa ligid. Apan bisan pa niini ang ligid nagpabilin gihapon. Samtang daghang pinuy-anan ang nangapayhag human sa gubat, ang higanteng ligid, bisan tuod ug puthawng bayanan na lang, pabiling nagbarog. Sa makausa pa nakaplagan nga dako kaayog gasto ang pagbungkag niini. Aduna bay laing mahimo?

Oo! Giayo kini pag-usab, apan alang sa kasegurohan giilisan ang matag ikaduha lang nga kompartamento niini. Sukad sa Mayo 1947 hangtod karong adlawa, padayon kining nagatuyok nga hinayhinayng nagpasaka-kanaog sa nahimuot nga mga pasahero niini. Pinaagi sa mga pelikulang sama sa The Third Man, uban sa dili makalimtang tema nga musika niini nga gitokar sa zither, ang higanteng ligid nainila usab dili lang sa Vienna.

Ang higanteng ligid sa Vienna nakalahutay, samtang ang unang gipanukod sa Chicago, London, Blackpool, ug Paris tanan nahimo nang biyang puthaw. Nagpabilin kining pamatuod sa lig-ong tinguha sa tapos-gubat nga kaliwatan nga makatukod pag-usab ug nahimong simbolo sa Vienna. Kon mobisita ka sa Vienna, seguradong buot gayod nimong mosakay sa higanteng ligid. Samtang atua didto, lagmit makakita ka usab ug tigulang nga lalaki nga nag-asoy ngadto sa iyang mga apo kon giunsa niya pagpugong ang iyang nagkubakubang dughan, didto ibabaw sa higanteng ligid, samtang ang ilang Lola misugot nga makigminyo kaniya.

[Kahon/Hulagway sa panid 19]

ANG RIESENRAD (HIGANTENG LIGID)

Gitukod: 1897

Gihabogon: 64.75 metros

Diyametro sa ligid: 60.96 metros

Gibug-aton sa ligid: 245 ka tonelada

Gibug-aton sa tibuok konstruksiyon nga puthaw: 430 ka tonelada

Gikusgon sa pagtuyok: 2.7 kilometros kada oras

[Credit Line]

Tinubdan: The Vienna Giant Ferris Wheel, ni Helmut Jahn ug Peter Petritsch, 1989, panid 39

[Hulagway sa panid 21]

Usa ka talan-awon sa amihanan-sidlakang kapunawpunawan sa Vienna gikan sa higanteng ligid