Pagpaniid sa Kalibotan

Modernong “mga Ulipon” sa Barko

“Tinagpulo ka libo sa mga marinero diha sa komersiyal nga mga barko gitratar nga morag mga ulipon,” nag-ingon ang International Herald Tribune. Ang taho sa International Commission of Shipping nagpadayag nga kining maong mga marinero “dili maayo ang mga kahimtang sa kahilwas, gipatrabaho nga sobra sa mga oras nga gitakda, wala hatagig suweldo, kulang sa pagkaon, gilugos ug gibunalan.” Diha sa ubang mga tripulante, ang mga marinero nga moreklamo o mangayog tabang sa mga unyon sa mga obrero nameligrong iapil sa listahan sa mga kaaway o ilabay pa gani sa dagat. Ang pangunang mga biktima niining “modernong pagpangulipon” maoy gikan sa nagakaugmad nga kayutaan. Tungod sa mga problema sa ekonomiya diha sa ilang mga nasod, daghan ang wala nay laing kakitaan. Busa, sumala sa awtor sa taho, ang resulta mao nga sila “walay proteksiyon, . . . gilimbongan ug gikawatan.”

Pagkawala sa “mga Sekreto sa Kinaiyahan”

“Gibanabana sa HK nga abot sa 90% sa mga pinulongan sa kalibotan mahimong mawala sa sunod nga siglo, ug mawala uban niini ang daghang mapuslanong kahibalo bahin sa kinaiyahan,” nag-ingon ang balita sa koresponsal sa BBC News. Ang lumad nga mga pinulongan kasagarang nagsilbi ingong mga tipiganan sa mga tradisyon, awit, ug mga sugilanon nga gipasa gikan sa usa ka kaliwatan ngadto sa laing kaliwatan, nga naghatag ug mapuslanong mga pagtulon-an bahin sa lokal nga kalikopan ug sa kinabuhi sa mga mananap niini. Pananglitan, ang mga tawong Turkana sa amihanan-kasadpang Kenya dugay nang naniid sa batasan sa pipila ka langgam aron mahibalo kon kanus-a moulan. Motabang kini kanila sa pagtino kon kanus-a mananom. Kon mawala ang ilang pinulongan, daghang kahibalo nga gitigom sulod sa pipila ka kaliwatan ang dili na mahibaloan. Aduna nay 234 ka lumad nga mga pinulongan nga nahibaloang nawala, ug 2,500 pa ang nameligro na gayong mawala. “Ang mga sekreto sa kinaiyahan, nga natipigan diha sa mga awit, sugilanon, arte ug mga produktong gama sa kamot sa lumad nga mga tawo, mahimong mawala na hangtod sa hangtod,” matod pa sa taho sa HK, nga nagpasidaan sa moresulta usab nga pagdako sa kapeligrohan nga mapildi ang mga pananom.

Gusto Gihapog Papel

Kapin sa 25 ka tuig kanhi, gitagna nga momenos ang paggamit ug papel samtang ang mga kompiyuter mahimong naandang kasangkapan diha sa opisina ug ang impormasyon mahimo nang tipigan sa elektronikong paagi. Bisan pa niana, ang panginahanglan alang sa papel nagpadayon sa pag-uswag. Sumala sa mantalaang Vancouver Sun, kon mahitungod sa matang sa papel nga gigamit diha sa mga makina alang sa seroks ug fax, ang mga Canadiano naggamit ug dugang 25 porsiyento sa 1999 kay sa ilang gigamit sa 1992. Mokabat kana sa “66 libras (30 kilos) nga papel kada tuig alang sa matag Canadiano, lakip sa mga bata.” Gipakita sa usa ka surbi sa mga mamumuo sa opisina nga bisan tuod gamiton ang mga kompiyuter sa sinugdanan aron sa pagtan-aw ug impormasyon, ang mga tawo gusto gihapon ug kopya diha sa papel. Tinuod usab kini alang niadtong dunay mga kompiyuter sa balay, nag-ingon ang Sun. Ang mga bata nahimong “labing dakong mga tiggamit sa papel,” nga gustong mag-imprenta sa tanan nga ilang himoon o makita diha sa eskrin sa kompiyuter.

Ang Kapeligrohan sa Organisadong Krimen

“Ang krimen nga naorganisar sa internasyonal nga paagi mas dakog kapeligrohan karon sa kasegurohan sa ordinaryong mga tawo kay sa gubat.” Sumala sa Agence France-Presses nga ahensiya sa balita, mao kana ang punto nga gihisgotan sa komperensiya dili pa dugay bahin sa krimen nga mosaylo sa gawas sa nasod. Sa pagpakigpulong sa komperensiya sa Tokyo, si Pino Arlacchi, Luyoluyong-Sekretaryo-Heneral sa Opisina sa Pagkontrol sa Droga ug Pagsanta sa Krimen sa HK, nag-ingon: “Ang gidaghanon ug kagrabe sa internasyonal nga krimen milabaw na sa sukod nga madawat sa mga gobyerno ug sa kadaghanang molupyo.” Iyang gihisgotan ang pagpamaligyag mga tawo ingong ang kinakusgang mitubo sa tanang matang sa internasyonal nga krimen, nga ingon ka daghan sa usa ka milyong babaye ug kabataan ang ipayuhot sa kriminal nga mga grupo latas sa mga utlanan, nga mokita ug dako. “Walay nasod nga puwedeng mag-inusara sa pagsagubang sa organisado, mosaylo sa gawas sa nasod nga krimen,” matod ni Bunmei Ibuki, kanhi politikanhong pangulo sa mga ahensiya sa kapolisan sa Hapon. “Mao kana ang rason kon nganong ang rehiyonal o tibuok-kalibotan nga pagpatuman sa balaod dugang nga nahimong hinungdanon.”

Atong Labayanag Basura sa Kawanangan

Sukad nga ang tawo nangahas sa paggawas ngadto sa kawanangan mga 40 ka tuig kanhi, iyang gihimo ang rehiyon palibot sa yuta nga labayanag basura. Sumala sa The News sa Mexico City, duolan  sa 4,000 ka roket ang gilansad, nga nakamugnag “kapin sa 23,000 ka ‘makita’ nga mga butang sa kawanangan, ang matag usa niini dakodako kay sa bola sa cricket.” Niining tanan, mga 6,000 ang “basura,” nga ang katibuk-ang gibug-aton gibanabana nga 1,800 ka tonelada. Ang pagbanggaay sa mga butang sa kawanangan nakapatungha ug mga 100,000 ka mas gagmayng mga piraso sa mga tipak. Bisan tuod dili kini makapameligro sa yuta, kini makapahinabog dakong peligro sa pagpanaw diha sa kawanangan tungod sa katulin niini. Ang usa ka giming nga tipik sa metal nga naglupad ug abot sa 50,000 kilometros kada oras makapaliki sa bentana sa estasyonan sa kawanangan, makabuslot sa solar panel, o makatusok sa sapot sa astronot panahon sa paglakaw sa wanang. “Ang NASA nagkamulo ug gama sa Project Orion, usa ka ‘kosmikong silhig’ nga maghinlo sa kalangitan sa mga biya,” nag-ingon ang The News.  “Ang ideya mao ang pagbungkag sa basura pinaagig mga laser, . . . magtulod niini ngadto sa ibabawng bahin sa atmospera sa Yuta diin hilwas kini nga masunog.”

Nagkadaghan ang Walay Balay

“Sa Tibuok-Kalibotang Deklarasyon sa Tawhanong mga Katungod sa 1948, gibatbat sa HK nga hinungdanon ang pagbaton ug igong puy-anan, apan, kapin sa tunga sa siglo sa ulahi, ang katungod sa pagbaton ug usa ka may-kasegurohang puy-anan dili na ikapasalig,” nag-ingon ang BBC News. Ang taho sa HK di pa dugay nagbanabana nga 100 ka milyong tawo sa tibuok kalibotan ang walay balay​—apil ang kapin sa 30 ka milyong bata​—ug nagpasidaan nga nagkagrabe ang kahimtang. Sa nagakaugmad nga kanasoran, ang pangunang gipasanginlan sa HK sa problema mao ang kusog nga pagpasangkad sa siyudad. Dugang pa, sa Habagatan-sidlakang Asia ug Aprika, mga 600 ka milyong tawo ang nagpuyo sa naghuot, dili maayog kalidad nga pamalay, nga walay igong sanitasyon ug tubig. Ang adunahang mga nasod naapektohan usab. Sa Tinipong Bansa, abot sa 700,000 ka tawo ang nagpuyo sa kadalanan. Sa pipila ka bahin sa Kasadpang Uropa, 12 sa matag 1,000 ka tawo ang walay balay.

“Nagakahanaw nga Kalaki”?

“Ang pagpanguot maoy nagakahanaw nga kalaki sa Osaka,” Hapon, tungod kay “ang mga batan-on dili na interesado nga ugmaron ang maong abilidad,” nagtaho ang Asahi Evening News. Sumala sa usa ka lokal nga polis, magkinahanglag daghang tuig sa pagbansay aron mabatid niining matanga sa pagpangawat. Morag gusto sa batan-ong mga kriminal ang mas sayon nga mga paagi sa pagpangawat. Pananglitan, nagkadaghan ang mga hitabo sa pag-ilog ug pitaka. Un-tersiya sa tanang gisuspetsahan nga gidakop tungod sa pagpanguot sa miaging tuig sa Osaka Prefecture maoy 60 anyos ang edad o mas tigulang pa. Ang labing tigulang, usa ka 78-anyos nga lalaki, giaresto sa ika-12ng higayon sa dihang nasakpan sa akto nga mikuha sa sudlanag antiyohos gikan sa bag sa usa ka tigulang nga babaye. “Hanap kaayo ang iyang panan-aw mao nga gikuot niya ang sudlanag antiyohos sa pagtuo nga kini usa ka pitaka,” matod sa imbestigador.

Sulondan sa Pagmaneho

“Kinahanglang makaamgo ang mga ginikanan nga sila magsilbing sulondan sa ilang mga anak sa dili pa sila mahatagag lisensiya sa pagmaneho ug sa dihang magtuon sila sa pagmaneho,” matod ni Susan Ferguson sa Insurance Institute for Highway Safety. Ingon sa gitaho diha sa magasing New Scientist, gisusi niya ug sa iyang mga kauban ang mga rekord sa aksidente sa 140,000 ka Amerikanong mga pamilya, nga nagtandi sa mga ginikanan ug sa ilang mga anak nga nag-edad ug 18 ngadto sa 21. Ang mga anak sa mga ginikanan nga nakasinatig tulo o kapin pang mga aksidente sa kotse sulod sa lima ka tuig maoy 22 porsiyento nga may purohang mobangga sa ilang mga kotse kay sa mga anak sa mga ginikanang wala maaksidente. Tinuod usab kini mahitungod sa paglapas sa mga balaod sa trapiko sama sa pagpakusog ug dagan o pagpadagan sa sakyanan bisag pula ang suga sa trapiko. Niining mga kahimtanga 38 porsiyento ang purohan sa mga anak nga mohimo sa gihimo sa ilang mga ginikanan. “Ang mga ginikanan kinahanglang magpakitag panig-ingnan,” matod ni Jane Eason sa Royal Society for the Prevention of Accidents sa Britanya. “Ang mga tawo kinahanglang tudloan bahin sa kahilwas diha sa dalan sa sayong pangedaron.”

“Ang Kinadak-ang Buhi nga Organismo sa Kalibotan”

“Dili makitang nagkamang latas sa kalasangan sa evergreen sa sidlakang Oregon mao ang kinadak-ang buhi nga organismo sa kalibotan, usa ka fungus nga gitawag ug Armillaria ostoyae,” nag-ingon ang magasing National Wildlife. “Ang fungus labing menos maoy 2,400 ka tuig ang edad ug milukop ug kapin sa 900 ka ektarya​—o duolan sa 1,700 ka dulaanan sa potbol​—sumala sa mga siyentipiko uban sa Forest Service sa T.B. nga nakadiskobre niini.” Ang fungus nagpuyo ilalom sa yuta, nga hinayhinayng nagkaylap ug kasagarang naggamit sa mga gamot sa kahoy sa pagkaylap ngadto sa lainlaing mga kahoy. Apan dunay “makadaot nga bahin” ang fungus, matod sa mga tig-atiman sa lasang. “Ang Armillaria maoy hinungdan sa sakit sa gamot nga sa ngadtongadto mopatay sa mga kahoy,” ang magasin nagtaho.