Ang Katingalahang Amahong Nagpadayag sa mga Sekreto Niini

UNSANG linalanga ang nagpatungha ug dili-mabasa-sa-tubig, pilit-kaayo nga glu, nga nagaobra usab ingong tighinlo, ug nagtudlo gani sa mga siyentipiko bahin sa pag-ayo sa gene? Ang ubos nga gamayng kinhason nga nailhan ingong amahong!

Ang mga amahong makita sa tibuok kalibotan. Ang uban nagpuyo sa dagat. Ang uban nagpuyo sa tab-ang-ug-tubig nga mga sapa ug mga lanaw. Sulod sa ilang duha ka nag-akob nga kabhang anaa ang lumoy nga lawas nga gitabonan ug samag-panit nga organo nga gitawag ug mantle. Susama sa tanang kinhason, ang mantle mogama ug kabhang pinaagi sa pagsagol sa kalsiyum ug carbon dioxide, nga makuha gikan sa pagkaon niini ug sa tubig sa palibot. Aron matugbangan kanang abilidara, kitang mga tawo kinahanglang mokaon ug mga tinagsip sa mga bato, prosesohon kini sa sulod nato, ug dayon ipagawas kini ingong ginamang-daan-sa-pabrika nga mga materyales nga igtutukod nga awtomatikong mahimong mga bungbong ug mga atop! Apan ang kabhang dili mao ang nakapaikag sa mga tigpanukiduki; ang tiiltiil sa amahong sa dagat.

Pilit Kaayo nga Glu sa Amahong

Sulayi pagtangtang ang usa ka amahong gikan sa bato, ug madiskobrehan nimo nga mipilit kini pag-ayo​—gikinahanglan kini aron ang amahong makapakigbisog sa hait nga sungo sa usa ka gutom nga langgam sa dagat o sa paghasmag sa mga balod sa dagat. Sa unsang paagi nakahimo kini sa pagtapot pag-ayo? Sa dihang mopili kini ug usa ka dapit nga puy-an, ipagawas niini ang pormag-dila nga tiiltiil gikan sa kabhang niini ug iduot kini sa usa ka gahi nga butang. Ang linaing mga glandula mopagawas ug pluwido nga adunay lainlaing mga protina ngadto sa usa ka tudling nga nahimutang ubay sa gitas-on sa tiiltiil. Kining likidoha mogahi dayon ingong pino, mainat-inat nga lanotlanot nga mga duha ka sentimetros ang gitas-on. Dayon ang gaming, samag hanig nga bahin sa tumoy niining lanotlanot mopasirit ug diyutayng kinaiyanhong papilit, iisa sa amahong ang tiiltiil niini, ug nahuman na ang unang angkla. Kining maayong pagkahimutang nga mga lanotlanot magpormag usa ka pungpong nga gitawag ug byssus, nga magpatapot sa amahong nganha sa bag-ong balay niini sama ra nga ang mga banting mopugong sa usa ka tolda. Ang enterong proseso dangtan lamang ug tulo o upat ka minutos.​—Tan-awa ang diagrama.

Handurawa nga aduna kay pilit kaayo nga glu nga dili-makahilo ug mapasiboon kaayo nga makasulod kini sa kinagamyang mga liki, nga mopilit sa bisan unsang butang, bisan sa ilawom sa tubig. Ang mga tighimog barko malipayng mogamit niana sa pag-ayo sa mga barko nga dili na mogasto sa pagbaradero niana. Ang mga tigpintal sa sakyanan gusto gayod ug pintal nga dili mabasa sa tubig ug dili-dutlag taya. Mapuslanon alang sa mga siruhano ang usa ka luwas nga papilit aron sa pagsumpay sa bali nga mga bukog ug sa pagsira sa mga samad. Ang mga dentista makapasta sa mga lungag sa ngipon ug makaayo sa natipak nga mga ngipon nga naggamit niana. Ang listahan sa posibleng gamit niini daw walay kataposan.

Apan, ang mga siyentipiko wala maghunahuna sa paggamit sa mga amahong mismo aron sa pagpatungha niining pilit kaayo nga glu. Magkinahanglag mga 10,000 ka kinhason aron makagama ug usa lang ka gramo nga glu. Busa ang pagpanginhas ug igong mga amahong aron tagan-an ang panginahanglan sa kalibotan alang sa pilit kaayo nga glu makapuo sa mga amahong, nga daghang espisye niana ang nameligro nang mapuo. Hinunoa, ang Amerikanong mga tigpanukiduki naglain ug nagkopya sa mga gene aron makuha ang lima ka mopilit nga protina sa amahong, ug hapit na nilang gam-on kini nga dinaghan diha sa laboratoryo aron ang mga industriya makasulay paggamit niini. Ang Britanikong mga siyentipiko usab nanukiduki bahin sa usa niining mopilit nga mga protina. Apan, ang amahong mas abante pa gihapon kay sa mga siyentipiko. Ang amahong lamang ang kinaiyanhong nahibalo sa eksaktong sagol sa mga protina  nga gikinahanglan alang sa kada matang sa butang nga pitlan niana. Ang biologo sa molekula nga si Frank Roberto sa kamadayegon nangutana: “Unsaon god intawon ninyo pagsundog kana?”

Ang Tighinlo

Ang mga amahong maoy mga filter-feeder o mga organismo nga mokuha sa pagkaon niini pinaagi sa pagsala sa tubig nga mosulod sa sistema niini. Sa kadaghanang espisye ang matag amahong mopasulod sa lawas niini adlaw-adlaw ug ubay-ubayng litro sa tubig ug salaon dili lang ang pagkaon ug oksiheno kondili usab ang mga hugaw sama sa makadaot nga bakterya ug makahilong mga kemikal. Kining abilidara naghimo sa mga amahong nga maayo kaayong tighinlo sa tubig. Naghimo usab kini kanilang daling gamiton nga pasidaang mga detektor alang sa kontaminasyon sa tubig. Pananglitan, gatosan ka amahong ang gibutang sa dagat palibot sa kuhaanag krudo sa Ekofisk dili layo sa baybayon sa Norway. Matag pipila ka bulan tangtangon sa mga siyentipiko ang mga amahong ug sukdon ang gidaghanon sa hugaw diha sa ilang mga kabhang aron matino kon ang mga kemikal nga gilabay ngadto sa dagat nakadaot ba sa mga linalang sa dagat. Sukad sa 1986, ang mga amahong ug mga talaba gigamit diha sa Mussel Watch Project nga nagalihok diha sa kabaybayonan ug mga lanaw palibot sa Amerika del Norte. Ang mga tigpanukiduki makapaniid sa bisan unsang kausaban sa kalidad sa tubig pinaagi sa tinuig nga pagsusi sa kinhason kon aduna bay natigom nga mga kemikal diha niana. Pagkamapuslanon!

Usa ka espisye nga anaa sa tab-ang nga tubig, ang rinayahang sebra nga amahong, kasagarang giisip ingong peste. Kining lumad sa sidlakang Uropa nga ingon sa kuko sa kumagko ang gidak-on lagmit nga nadala ngadto sa Amerika del Norte nga wala tuyoa sa tungatunga sa katuigan sa 1980 sa dihang usa ka barko nga mitabok sa Atlantiko ang nagpaawas sa tubig nga lastre niini. Kay layo na sa kinaiyanhong mga kaaway niini, ang sebra nga  amahong tulin nga midaghan diha sa Great Lakes ug sa kasikbit nga mga agianan sa tubig, nga nagpahinabog milyonmilyong dolyar nga kantidad nga kadaot pinaagi sa pagbara sa mga tubo nga mosuyop sa tubig ug sa pagpilit diha sa mga barko, pantalan, ug sa mga taytayan. Nakapakunhod usab kini sa gidaghanon sa pipila ka lumad nga espisye sa amahong.

Apan, adunay bentaha usab. Tungod kay ang mga sebra nga amahong maoy kinamaayohang mga filter-feeder, dali ra nilang nahinloan ang lubog nga tubig sa lanaw pinaagi sa paglamoy sa naglutaw nga mga sagbot. Ang berdeng mga tanom sa ilawom sa tubig mahimong molambo na usab ug magtaganag puy-anan alang sa ubang mga molupyo sa lanaw. Sa pagkakaron ang mga siyentipiko nagsusi sa ideya sa paggamit sa talagsaong abilidad sa amahong sa pagsala aron salaon ang makadaot nga bakterya gikan sa publikong mga tuboran sa tubig ug bisan gani sa pagkuha sa hugaw gikan sa mga planta nga nagproseso sa biya nga tubig.

Ubang mga Kahanas

Nahibalo ka ba nga ang pipila ka amahong sa tab-ang nga tubig makapatungha ug kinaiyanhong mga perlas, nga ang uban niana may pagkamahal? Kon nakasul-ob ka sukad ug alahas nga gihal-opan ug mother-of-pearl o nakagamit ug perlas nga mga butones, kini usab mahimong gihimo gikan sa mga amahong. Ang sinaw, kolor-balangaw nga mother-of-pearl, nga gitawag usab ug nacre, naggikan sa sulod nga hapin sa ilang mga kabhang, ug kasagarang gigamit kini diha sa industriya sa artipisyal nga paggamag perlas. Ang gamay kaayong lobitos nga mother-of-pearl, nga gitabas gikan sa kabhang sa amahong, isulod ngadto sa usa ka talaba. Kay natukbil, ang talaba magsugod paglimin sa nakapasakit niana pinaagig mga lut-od sa nacre, sa ngadtongadto makagama ug perlas.

Siyempre, ang ubang mga amahong sa dagat makaon usab nato! Sulod sa daghang siglo ang mga tawo nalingaw sa pagkaon sa lumoy, sustansiyadong unod sa mga amahong diha sa lainlaing mga paagi. Diha sa Pranses nga mga panimalay matilawan nimo ang moules marinière, sa ato pa, mga amahong nga gipaalisngawan diha sa sabaw nga dunay puti nga bino ug mga shallot (samag sibuyas nga lamas). Ang mga Katsila mas gusto niana diha sa daghag-sagol nga potaheng paella, samtang ang mga Belgiano nagdalit niana diha sa dagko, init kaayong kulon uban sa French fries. Ang pagpanginhas ug amahong maoy dakog kita nga negosyo nga giapilan sa dagkong komersiyal nga mga organisasyon sa tibuok kalibotan, bisan tuod diha sa pipila ka nasod sa Uropa ang gipadagan-sa-pamilya nga mga negosyo nagalihok pa gihapon. Usa ka pasidaan: Kon nagplano kang motilaw niining lamian nga pagkaon, seguroa nga ang imong kinhason naggikan sa kasaligang tuboran, ug ayaw gayod pagpanguha sa imong kaugalingong suplay gikan sa baybayon gawas kon naseguro nimo nga dili hugaw ang tubig.

Kinsay nasayod kon unsa pang ubang sekreto ang ipadayag sa amahong? Gani, ang pipila niini nga mga linalang gihunahunang mabuhi ug kapin pa sa usa ka siglo! Ang amahong adunay gamay nga kasingkasing nga magbomba ug hinlo nga dugo, apan wala kiniy utok. Busa sa unsang paagi nahimo sa amahong ang kahibulongang mga butang nga gihisgotan sa ibabaw? Ang Bibliya nagtubag: “Ipakita ang imong pagtagad sa yuta, ug kini motudlo kanimo; ug ang mga isda sa dagat mopahayag niini kanimo. Kinsa niining tanan ang wala mahibalo pag-ayo nga ang kamot ni Jehova maoy nagbuhat niini?”​—Job 12:​8, 9.

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

Ang Tig-ayo ug Gene

Ang amahong sa lawod mabuhi diha sa usa sa labing dili maayong dapit sa yuta, ang Mid-Atlantic Ridge, diin ang mga tubod nga init mobugwak ug makahilo kaayong mga kemikal nga padayong nagdaot sa henetikong gambalay sa amahong. Bisan pa niana, ang linaing mga enzyme makapaarang niini nga amahong sa pagsigeg ayo sa DNA niini. Ang mga siyentipiko nagtuon niini nga mga enzyme sa paglaom nga madiskobrehan nila kon unsaon pag-ayo sa DNA sa tawo nga nadaot sa sakit o sa pagkatigulang.

[Diagram/Hulagway sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Paagi sa Pagtapot nga Gigamit sa Daghang Amahong

Tiiltiil

Lanotlanot

Punoan sa byssus

Mga lanotlanot sa byssus

Migahi nga papilit

[Hulagway sa panid 22]

Ang mga amahong maoy maayo kaayong mga tighinlo sa tubig

[Credit Line]

Ontario Ministry of Natural Resources/Michigan Sea Grant

[Mga hulagway sa panid 23]

Berdeng amahong sa Asia

Asul nga amahong

Sebra nga amahong

Amahong sa California

Villosa iris nga amahong

(Dili aktuwal nga gidak-on sa mga amahong)

[Credit Lines]

Berdeng amahong sa Asia: Courtesy of Mote Marine Laboratory; sebra nga amahong: S. van Mechelen/University of Amsterdam/Michigan Sea Grant; villosa iris nga amahong ug ubos sa wala: © M. C. Barnhart

[Hulagway sa panid 24]

Ang paella, usa ka daghag-sagol nga potahe sa Katsila, kasagarang sagolan ug mga amahong